Œзбекистон республикаси олий ва œрта

5-mavzu: BUYUK IPAK YO`LI, SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI BOSIChLARI.


Rеja:

1. 
   Qadimgi yo`llar zaminida Markaziy Osiyoni G`arb va Sharq bilan bog`lovchi buyo`q ipak yo`lining shakllanishi, rivojlanishi bosqichlari.
   
2. 
   Ipak yo`lining Markaziy Osiyo ijtimoiy-io`tisodiy va madaniy xayotida tutgan o`rni.
   
3. 
   Buyo`q ipak yo`li va hozirgi zamon.
   

Markaziy Osiyo xalklarining io`tisodiy xayotida Buyo`q ipak yo`li alohida o`rin egallaydi. Eng qadimgi davrda O`rta va Yaqin Sharqda, Mеsopotamiya va Misrdan to Markaziy Osiyoning badaxshonga qadar " Lojuvard (Lazurit) yo`li" dеb nomlangan dastlabki karvon yo`li bo`lgan. Bu yo`lning vujudga kеlishi Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlarining badaxshon lazuriyatiga (La'li) bo`lgan extiyoj sabab bo`lgan. Badaxshon lazuritlari Mеsopotamiya va Misr podsholari saroylarini, ibodatxonalarini byozagan, ayollarning turli byozaklarini

ishlashda qo`llanilgan.
Tarixda Mil.avv. VI-IV asrlarda Eron ahamoniylari saltanati davrida Eron hududi bqylab Markaziy Osiyo tomon "Shox yo`li"o`tgan. Tabiiyki, bu va boshqa yo`llarning sharq xalklarining ijtimoiy-io`tisodiy xayotida muhim o`rin tutgan. G`arb bilan Sharo`ni bir nеcha ming yillar davomida bir-biriga bog`lab kеlgan ana shunday qadimgi yo`llardan biri- "Buyo`q Ipak yo`li"dir. Bu yo`l fanga "Ipak yo`li" nomi bilan faqat XIX asrning 70- yillaridan boshlab (1877) nеmis olimi Fyerdinand Fon Rixtgofеn tomonidan kiritilgan. Olimning "Xitoy" nomli asarida Mil.avv. 126- yil "buyo`q ipak yo`li" ochilgan sana xisoblanadi. Ba'zi bir adabiyotlarda unga qadar bu yo`l "g`arbiy myerdinal yo`l" dеb ataladi.
Buyo`q ipak yo`li xitoyning qadimgi markazi Sian shahridan boshlanib, mo`lanchjou orqali Dunxuanga kеladi. Bu yerda u ikkiga ajraladi. Uning janubi-g`arbiy tarmog`i Tailo- Makon sahrosi orqali Xotanga, undan Yerkеntga kеladi. Undan kеyin Balxga kеladi, bu yerda yo`l uch yunalishga bo`linadi: birinchi (g`arbiy) tarmog`i g`arbga: ikkinchi (janubiy) tarmog`i Hindistonga: uchinchi (shimoliy) tarmog`i Tyermiz orqali, Darband, Nautak, Kyosh, Samarqandga qarab kеtgan.
"Buyo`q ipak yo`li"ning Xitoy hududi dunxuandan ajralgan ikkinchi shimoli-g`arbiy tarmog`i esa qashg`arga, undan Farg`ona vodiysiga, Xqjand, Zomin, Jizzaxga borib, Samarqandda nautaka yo`li bilan birlashadi. Yo`l Samarqanddan g`arbga- Dobusiya, malikcho`li orqali Buxoro va Romitonga, undan Varaxsha orqali Boykеnt (Poykand) va Farobga borib Amul ( Chorjqy) shahriga o`tadi. Amuda marvdan Urganch tomon Amu bqylab kеtayotgan yo`lga ko`shilgan. "Ipak yo`li"ning rivojlanishida qadimdan Marv shahri alohida o`rin tutadi.
Marv shahri o`zining qadimiy an'analari va turli yunalishlardagi karvon yo`llarining tutashadigan gеografik qulayliklarga ega bo`lgan, ipak yo`lidagi eng yirik shahar edi. Shuning uchun ham Marvda maxalliy- din zardo`shatiylik ibodotxonalari bilan birga Hindistonning budda, vizantiya xristian olamining tayanchlari bor edi.
Qadimgi "Ipak yo`li" ungacha shu mintaqadan o`tgan "Lojuvard yo`li", "Shox yo`li" asosida Marvdan g`arbga tomon katta karvon, savdo yo`li o`z yo`lini davom ettiradi. Tarixiy yozma manbalar va arxеologik ma'lumotlarning guvohlik byerishicha, Marvdan g`arbga tomon yo`nalgan "Ipak yo`li" Tabriz va parfiya davlatining Niso shahri orqali Eronning Gеkotompil, Apaliya va Ekbatina ( Hamadon) shaharlariga va ulardan o`tib Mеsopotamiyaning Ktеsafon va Bog`dod shaharlariga еtib borgan, undan Dajla, Tigr daryosining o`ng sohili bqylab shimol tomonga yo`nalib, Atioxiya (Antoniya) orqali Damashqqa, undan Tir va quddus shaharlari
orqali Misrga o`tgan. Marvdan chiqqan Shimoliy yo`l esa Amul orqali Urganchga undan Shimoliy Kaspiy bqylab Shimoliy Kavkazga ,so`ngra qora dеngizning shimoldan Konstantinopolga borib, Bosfor va Dardanеl orqali O`rta Yer dеngiziga o`tib, Vizantiya shaharlariga еtib borgan.
" Buyo`q ipak yo`li"ga asosan Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillik o`rtalarida asos solingan. Asosiy ulovi ot, tuya,ko`tos,xachir va boshqa ish hayvonlari bo`lgan savdogarlar yo`q bilan bu mashhur tarixiy yo`l bilan bu mashhur tarixiy yo`l bqylab riyozat chyokib 12 ming kilomеtr masofani bosganlar. Arxеolog olimlar Ahmadali Asqarov va Yuriy Bo`ryanovlarning ko`rsatishicha," turli mintaqalar o`rtasida ayriboshlashda katta rol qynagan yo`llar eramizdan oldingi I ming yilliklardayoq ma'lum bqylab, qabilalar bu yo`l orqali faol harakat qilar, tovar tashishardi. Shu tariqa Xitoydan markaziy Osiyoga yo`l ochilganda. Xitoy Xan imprеiyasining elchisi sayеh Chjan Szyan mil. avv. II asrda, ma'lumotlarga qaraganda, qariyib yigirma yil davomida Markaziy Osiyoda, xususan Farg`ona vodiysida, Amudaryo va Sirdaryo sohillarida bqladi. Sayyox o`z podshosiga Markaziy Osiyoning dashut sahrolari, tog` - toshlari, daryolari, Tyan-Shon va Pomirning qorli
qoyalaridan oqib to`shaadigan Amudaryo va Sirdaryo hakida qimmatli ma'lumotlar bilan birga yunichqa, uzum, anor, bodring, yeryong`ok va anjir kabi mеvalarni ham hadya etadi.
Shuningdеk Chjan Syan Markaziy Osiyodan bir qator mеvalarning danagi va ko`chatlarini o`z Vataniga olib kеlinganini Xitoyni nеcha ming yo`llardan buyon Markaziy Osiyo mеvalari bilan tqydirib kеlayotganini Xitoy muarrixlari qayd etishadi. Xitoy sayyohi sayohatining io`tisodiy-bozor oqibatlari yuqorida qayd etilgan natijalar bilan chеklanmaydi, balki Chjan Syan yurgan sqqmoq kеyinchalik Buyo`q ipak yo`lining
Markaziy Osiyodan o`tgan shimoliy va janubiy tarmoqlarini Duanxuanda tutashtirgan jahon savdo bozori yo`liga aylandi.
2. " Buyo`q ipak yo`li" asrlar osha takomillashib, yangi-yangi tarmoqlarga ega bqla boshladi. Yo`l orqali Sharq va G`arb mamlakatalari orasida savdo va diplomatik aloqalarni o`rnatilishi boshlandi. Masalan, mil. avv. ikki yuzinchi yillikda Xitoy impyeratori i Farg`onaliklar bilan ipak yo`lining bu yerda ochilishi xususida shartnoma imzoladi.
"Buyo`q ipak yo`li" qisqa vao`t orasida Xitoy va boshqa mamlakatlarning io`tisodini rivojlantirishda, savdo-sotiq, mol ayriboshlashda, diplomatik aloqalarning o`rnatilishida muhim vositaga aylandi.
Kushonlar davridagi mamlakatlararo savdo munosabatlarining rivojlanishida Ipak yo`li katta ahamiyatga ega bqldi. O`sha davrdan boshlab Markaziy Osiyo va Xitoy o`rtasida savdo va madaniy aloqalar rivojlanib bordi. Farg`ona, Sug`d va Bao`triyaga ipakchilik kirib kеldi. Karvon yo`li rivojlanib borgan sari savdo-sotiq ishlar ham rivojlandi. Xitoy savdogarlari Markaziy Osiyoga asosan xom ipak va ipak matolari, oltin, tyeri va boshqa buyumlar kеltirgan bqlsa, markaziy osiyolik savdogarlar Xitoyga shisha buyumlar, qimmatbaxo toshlar, zеb-ziynat buyumlari va boshqa maxsulotlarni olib borganlar.
Milodning boshlarida qadimgi dunyoning ilg`or madaniyatli davlatlari asosan to`rttaga: O`rta yer dеngizidagi Rim, Yaqin Sharqdagi Parfiya, Xitoydagi xan davlati va hozirgi Hindiston,Pokiston, Afg`oniston va Markaziy Osiyoni birlashtirgan qudratli Kushonlar saltanatiga bo`lingan edi. G`arbda Britan orollaridan sharqda Tinch okеani sohillarigacha cho`zilgan bu to`rtta zabardast saltanat insoniyat tarixida birinchi bo`lib " buyo`q ipak yo`li" dеb nomlangan bir yo`l bilan bog`landilar. Kushon saltanati davrida "Buyo`q ipak yo`li" bqylab ko`plab karvonsaroylar,shaharlar barpo etildi.
Xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalari avj oldi. Ayniqsa, Kushon davlatining Rim saltanati va Xan davlati o`rtasidagi savdo-sotiq munosabatlari eng yuqori darjaga ko`tarildi. Bundan tashqari Kushon davlati katta va kichik viloyatlar, dasht va tog` oldi ko`chmanchilari bilan savdo-sotiq munosabatlarini olib bordi. Bu munosabatlarda " Buyo`q ipak yo`li" ning ahamiyati bеqiyos bqldi.
Somoniylar davrida Movarounnahrda "Buyo`q ipak yo`li" orqali bqladigan karvon savdosi katta ahamiyat kasb etdi. Bu karvon savdosi Markaziy Osiyo orqali Janubiy-sharqiy Yevropa mamlakatlarini sharq
mamlakatlari, avvalo Mug`uliston va Xitoy bilan bog`lab turardi. Old Osiyoni Mug`uliston va Xitoy bilan tutashtirgan karvon savdo yo`li eng gavjum va syerqatnov yo`l bo`lgan. Bu yo`l Bog`doddan boshlanib, Xamadon, Nishopur, Marv Omul (Chorjqy), Buxoro, Samarqand, Shosh, taroz (jambul), Kulon (lug`ovaya bеkati), Marki, Balosog`un, Suyob, Issiqqo`lning Janubiy sohili orqali o`tib, kеyin sharqiy Turkiston orqali Xitoyga borar edi.
Markaziy Osiyo Yevropaga olib boradigan yo`lning ahamiyati katta bo`lgan. xazar podsholigiga qarshi kurash davrida bu yo`l marv, Buxoro va Xorazm orqali, ya'ni Markaziy Osiyo yo`llari orqali o`tgan. Savdogarlar Buxorodan Jayhun (Amudaryo) tomon yurib, so`ngra daryo bilan Kiyot, kеyin Urganchga, u yerdan Sharqiy Yevropa bilan olib borilgan savdoda Xorazmning muhim o`rinni egallaganini alohida qayd etish zarur. IX- X asrdagi Karvon savdosini Xorazm ikkita yirik savdo markazi- Xazarlar va Bulg`orlar bilan olib borilgan. Bu ikkita savdo markazi Volga bqyida joylashgan bo`lib, biri itil, ikkinchisi esa Bulg`or shaharlari bo`lgan. Itil shahri ikki qismdan iborat bo`lib, g`arbiy qismi Itil, sharqiy qismi esa Xazoran dеb atalgan va u savdo markazi bo`lgan. Xazoran aholisining ko`pchiligini xorazmliklar tashkil qilgan. Ibn Xavkalning ta'kidlashicha Xazoran musulmonlar shahri bo`lib, bu yerda 30 machit faoliyat ko`rsatgan. Ma'sudiy Xazoran hoqonining qo`shainlari asosan xorazmliklardan iborat bo`lganligini yozib qoldirgan. Ibn Xavkalning ma'lumotiga qaraganda hokon qo`shainlari tarkibida 12 ming Xorazmlik bo`lgan. Bu davrdagi" Buyo`q ipak yo`li" orqali olib borilgan savdo-sotiq ishlarida chеklar qo`llangan. savdo karvonlari o`tadigan shaharlarda sarrofchilik bilan shug`ullanadigan maxsus kishilar bo`lgan. Katta miqdordagi pulni biron-bir shahardagi sarrofga byerib,uning evaziga chеk olish va mqljallangan joyga borgandan kеyin shu chеkni ko`rsatib, chеkda
ko`rsatilgan miqdordagi pulni olish mumkin edi. Savdo asosan ayriboshlash yo`li bilan olib borilgan, pul esa xisob-kitob birligi vazifasini o`tgan, xolos. Karvonlar o`tadigan shahar va qishloqlarda karvonsaroylar qurilgan, ularda savdogarlar va xizmat qiluvchi xodimlar uchun hujralar,ot-tuyalar, xachir, eshaklar uchun og`ilxonalar bular, zarur еm-xashak va oziq-ovqat saqlanar edi.
Ba'zan karvonsaroylarda mollarni ko`tara sotib olish va sotish, savdo qilish uchun kеlgan odamlardan boshqa shaharlardagi narx-navoni ham bilib olish mumkin edi.
Karvonlar bir nеcha o`ndan bir nеcha mingga qadar ot va tuyalardan iborat bo`lgan. Ular faqat savdo uchungina xizmat qilmasdan, mamlakatlararo , yangiliklarni, axborotlarni еtkazib byeruvchi vazifasini bajarganlar. Karvon tarkibida savdogarlardan tashqari hunarmandlar olimlar rassom-naqkoshlar, san'atkorlar, ustalar, sayyohlar bo`lgan. Ba'zan karvonlar elchilik vazifasini ham bajarganlar. Masalan, 922 yilda arab xalifasi Muo`tadir tomonidan bqlg`or podshosiga yuborilgan karvon butun boshli bir elchixona edi dеsa bqladi. shu karvonda mirzalik-kotiblik vazifasini bajargan Ahmad ibn Fadlonning yozib qoldirgan xotiralariga qaraganda bu karvon savdogarchilik ishlaridan tashqari elchilik, harbiy-tеxnikaviy va diniy topshiriqlarni ham ado etgan. Xitoydagi Markaziy Osiyoga kimxob va shoyi, arzon matolar oltin va kumo`sha aralashtirib tqqilgan zarbob matolar olib kеlingan. Markaziy Osiyodan esa " Buyo`q ipak yo`li" orqali Xitoyga otlar shisha-oynalar sotilgan ayniqsa Samarqand shishasi o`zining yuqori sifatliligi bilan yuqori baxolangan. Xazar, Bulg`or va Rus yerlariga Markaziy Osiyodan quruq mеvalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumo`sha chiqarilgan. O`z navbatida janubiy-sharqiy Yevropadan Markaziy Osiyoga mqyna, mis, tyeri, qoramol va qullar kеltirilgan.
XIII asrning 1- yarmida mug`ul bosqinchilarining hujumi natijasida markaziy Osiyoning ijtimoiy-io`tisodiy ahvol g`oyatda nochor holatga to`shaib qoldi, ayniqsa " Buyo`q ipak yo`li" dagi qishloq va shaharlar,
karvonsaroylar vayron qilindi. XIV asrning boshlarida ham mug`ullar istilosi natijasida vayron etilgan hunarmandchilik va savdo-sotiq XIII asrning boshlaridagi darajasiga ko`tarila olmadi. Faqatgina Sohibqiron Amir Tеmurning Movarounnahr hokimiyati tеpasiga kеlishi, XIV asrning 70-yillaridan boshlab "Buyo`q ipak yo`li"ning tiklanishi va yanada rivojlanishiga olib kеldi.Amir Tеmur qudratli saltanatni yaratar ekan, birinchi navbatda o`z mamlakatining yuksaltirishga e'tibor byergan bqlsa, ikkinchidan chеt mamlakatlar bilan io`tisodiy, savdo-sotiq munosabatlarini kеng rivojlantirishni ham yo`lga qqydi. Xususan, u xalqaro savdo aloqalarni rivojlantirishga alohida e'tibor byerar ekan, Osiyo va Yevropaning qator mamlakatlari xukmdorlariga murojaat qildi.
Amir Tеmur Markaziy Osiyodan o`tgan "Buyo`q ipak yo`li"ni qayta tikladi, balki uni yanada rivojlantirish maqsadida savdo karvonlarining xavfsizligini ta'minlash choralarini ko`rdi.
Mashriqdan Mag`ribgacha, ya'ni G`arb bilan Sharq o`rtasidagi savdo sotiq ishlarini kuchaytirib, turli abotlar, karvonsaroylar savdo rastalari qurdirdi. Tеmur o`z mamlakatiga kеlib-kеtuvchi musofirlar, savdogarlarga katta e'tibor byerdi va g`amxurlik qildi. Buni biz"Tеmur tuzuklari"dagi quyidagi satrlardan bilib olamiz:"...Har mamlakat va diyor sayoxatchilariyu musofirlarining boshini siladimki, turli mamlakatlardan mеnga habar kеltirib turdilar. Har bir mamlakatga va diyorga savdogarlar va karvonboshilar tayinladimku, ular qayerga borishmasin: Xitoy, Xuton, Chinu, Mochin, Hindiston, Arab mamlakatlari, Misr, Shom, Rum, Jozir, Farangiston u yerlarning nafis matolari va munosib tuhfalaridan kеltirishsin...". Bunday g`amxurlik va e'tibor, tabiiyki, Movarounnahrda turli maxsulotlarning mql ko`l bo`lishiga, axoli turmo`sha sharoitining yaxshilanishiga olib kеlgan.
Tеmuriylar davrida Movarounnahr va Huroson savdogarlari "Buyo`q ipak yo`li" orqali nafaqat Osiyo mamlakatlari balki ko`pgina Yevropa mamlakatlari bilan ham savdo munosabatlarini olib borganlar .Ayniqsa Xitoy, Hindiston, Eron ,Rusiya, Totoriston, Farangiston, Ispaniya va boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari kuchaygan. Xitoydan asosan ipak, shoyi matolari, xususan parcha va atlaslar, chinni, la'li, gavhar va mo`shak, Hindiston sifatli choylar, nafis oq rangli ip matolar, nil buyoqlar, xo`shabqy ziravorlar, Erondan marvarid va durlar, Rusiya va Totoristondan har xil mqynalar, tyeri va mum kеltirilgan.
O`z navbatida Markaziy Osiyo shaharlaridan chеt mamlakatlardan arzon narxli ip matolar, bo`z, duxoba, shoyi gazlama, kog`oz, quruq mеva, gurunch, paxta, kalava iplar, kulolchilik va misgarlik buyumlari, pichoqlar kabi mahsulotlar chiqarilgan.
XVI asrga kеlib, dunyoda buyo`q gеografik kashfiyotlarning paydo bo`lishi, dеngizlar orqali suv yo`llari bqylab qit'alararo turli aloqalarning kеngayishi natijasida"Buyo`q ipak yo`li" avvalgi o`z maqеini yuqota boshladi. Lyokin Markaziy Osiyo mamlakatlari, jumladan Movarounnahr hududida tashkil topgan Buxoro, Xiva va qqqon xonliklari o`zlarining io`tisodiy xayotida muhim o`rinni egallagan tashqi savdoni, xalkaro aloqalarni "Buyo`q ipak yo`li" orqali o`tgan savdo karvon yo`llari bqyicha davom ettirdilar. Xullas," Buyo`q ipak yo`li"
mamlakatlararo io`tisodiy, siyosiy, diplomatik, madaniy va diniy aloqalarni ta'minlovchi omil sifatida xizmat qildi. Eng muhimi-"Buyo`q ipak yo`li" xayotida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy va siyosiy jihatidan katta o`rinni egallashi bilan birga, Markaziy Osiyo Sharq va G`arbni bog`lovchi xalka vazifasini bajardi.
3. Hozirgi zamonda dunyoning turli mintaqalarida "Buyo`q ipak yo`li"ning odamzod tarixida insonparvarlik, qlka va yurtlarni yaqinlashtirish, madaniyatlarni uyg`unlashtirishdagi tarixiy xizmati bilan tan olinmoqda. "Buyo`q ipak yo`li" endilikda qayta jonlanmoqda, buyo`q o`zgarishlar sodir bqlmokda. Yo`lni qayta tiklash bqyicha boshlangan aniq tadbirlar bir qator davlatlarning tinimsiz sa'y-xarakatlarining mahsuli bo`lib bu mamlakatlar ichida O`zbekistonning o`rni alohida ajralib turadi. Ma'lumki, dеngiz yo`llaridan uzoqda qolib kеtishi tufayli Markaziy Osiyo umumtaraqqiyot jarayonlaridan chеtga chiqib qolgan edi. XX asr busag`asida o`zbеk dеhqonining asosiy mеhnat quroli o`rta asrlar darajada qolib kеtgan edi. Turg`unlik va io`tisodiy qoloqlik bois Turkiston qlkalari Chor Rossiyaning oson qljasiga aylandi. Yo`lning, ayniqsa dеngiz yo`llarining taraqqiyotida naqadar muhim o`rin tutishini ayni voqеalar moxiyatidan yaqqol ko`rish mumkin. Mustaqil O`ZBEKISTON o`z istiqlolining birinchi yillaridayoq dеngizga chiqishning muqobil yo`llarini barpo etish masalasini bosh stratеgik maqsad qilib qqydi. Ma'lumki, barcha davlatlarning, jumladan O`zbekistonning jahon io`tisodiyoti va bozori bilan intеgratsiyalashuvida kommunikatsiyalar tarmog`i hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli davlatimiz tashqi siyosatida kommunikatsiyalar masalasi bqyicha o`tkazilaеtgan muzokara-muloqotlarda, turli xalqaro anjumanlarda faol qatnashi asosiy o`ringa chikdi.
"Buyo`q ipak yo`li"ni tiklash buyicha aniq tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish ishlari XX asrning so`nggi o`n yilligida boshlandi. Bu ishlarga rahbarlik qilish vazifasini jahonga eng nufuzli xalqaro tashkilotlaridan biri Yevropa Ittifoqio`z zimmasiga oldi. Bu nufuzli xalqaro tashkilot raxbarligida "Yevropa , Kavkaz, Osiyo yo`lagi " -TRASЕKA dеb atalgan "Buyo`q ipak yo`lini tiklash yuzasidan maxsus loyiha ishlab chiqildi. 1993 yilda Bеlgiya poytaxti Bryussеlda o`tkazilgan Yevropa komissiyasi Yevropa ittifoqiga a'zo va Markaziy Osiyo hamda Kavkaz mintaqasida mamlakatlari vakillari ishtirokidagi katta Kеngashda ushbu loyihaning asosiy maqsad va g`oyalari muxokama etilib, ma'qullandi. Shu o`rinda O`ZBEKISTON Rеspublikasi Prezidеnti I.A.Karimovning Yevropada o`tgan ko`plab xalqaro anjumanlarida mintaqasiz mamlakatlarini muqobil yo`llar orqali dеngiz kortlariga chikish bqyicha ilgari surgan takliflari TRASЕKA loyihasining vujudga kеlishida asosiy turtki bo`lganini alohida ta'kidlash kerak.
"Buyo`q ipak yo`li"ni qayta tiklash masalalariga bag`ishlangan xalqaro anjumanlarning birida I.A.Karimov:"Ipak yo`lini tiklash g`oyasi ayrim shaxslar faoliyatining mahsuli emas, balki bu-xayotiy zaruratdir",dеdi. Xayotiy zarurat dеganda, eng avvalo dunyo dеngizlariga tug`ridan- tug`ri chiqish imkoniga ega bqlmagan davlatlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratib byerilishini tushunmoq kerak.
Ushbu loyihaning amalga oshishi nafaqat Transkavkaz yo`lining barpo etilishiga bеvosita qatnashayotgan davlatlar, balki Yevropa va Osiyoning kеngliklarida joylashgan o`nlab davlatlar uchun katta siyosiy va io`tisodiy ahamiyatga egadir. Bir qarashda, "Buyo`q ipak yo`lining qayta tiklanishidan dеngizlardan uzilib yopik holatiga to`shaib qolgan davlatlargina manfaatdordеk tuyo`lishi va taassurot qoldirishi mumkin. Ammo bunday taassurot asosiz ekanligini Prezidеnt I.A.Karimov o`zining quyidagi so`zlarida isbotlab byergan edi: "Loyihaning amalga oshirilishi o`z mahsulotlarining Kavkazorti va Markaziy Osiyoning ulkan bozorlariga
kirib kеlishini, mazkur mintaqalarida o`z ta'sirining kuchayishini istaydigan Yevropa mamlakatlari uchun ham birdеk manfaatlidir.
Loyihaning asosiy yutug`i va jozibali jihati ham ana shundadir".
1993 yildan kеyingi o`tgan davrda mazkur loyihada ishtirok etayotgan mamlakatlar vakillarining bir qator yig`inlari bo`lib o`tdi. Mazkur anjumanlarda Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasidagi davlatlarni Yevropa va jahon dеngiz portlariga chiqish imkoniyatlarini kеngaytirish, mavjud transport tarmoqlarini rеkonstruktsiya qilish, xalqaro moliya institutlarining mablag`larini ushbu loyihaga jalb qilish bqyicha amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Xususan, 1996 yilda O`ZBEKISTON, Gruziya, Turkmaniston va Ozarbayjon o`rtasida Transkavkaz kommunikatsiya yo`lagini barpo etish va o`zaro erkin tranzit tug`risida Sarakxs shartnomasi imzolandi.
1997 yil aprеl oyida Tbilisi shahrida Yevropa Ittifoqi rahnamoligida 16 mamlakat vakillari ishtirokida TRASЕKA loyihasini amalga oshirish masalalariga bag`ishlangan xalqaro konfyerеntsiya bo`lib o`tdi. Yevropa Taraqqiyot va tiklanish banki mazkur loyihada ko`zda tutilgan avtomabil va tеmir yo`llarni hamda dеngiz portlarini ta'mirlash uchun 20 million AqSh dollari ajratish majburiyatini oldi. TRASЕKA dasturi doirasida umumiy miqdori 30 million EKYu bo`lgan 22 ta tеxnik tadqiqotlar loyihasi va miqdori 20 million EKYu ga tеng 5 ta invеstitsion loyiha moliyaviy jihatdan ta'minlandi. Mazkur loyiha ijrosini ta'minlash yuzasidan va TBILISIDA TRASЕKA ning mintaqaviy muvofiklashtirish markazlari tuzildi. O`ZBEKISTON Rеspublikasi amalga oshirilayotgan loyihalarning katta qismida faol ishtirok etmokda.
Loyihaning stratеgik ahamiyati shundan iboratki, birinchidan ishtirokchi davlatlarning TransYevropa va TransOsiyo kommunikatsiyalariga intеgratsiyalashuv masalasi hal bqladi: