’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat univerteti

Mavzu bo’yicha nazorat savollari:

1. 
   Ommaviy madaniyat: kelib chiqishi va shakllanishi?
   
2. 
   Ommaviy madaniyatning xususiyatlari?
   
3. 
   Ommaviy madaniyatning ijtimoiy funksiyalari va inson ma’naviyatiga ta’siri?
   
4. 
   Yuksak va ommaviy madaniyatlar diffuziyasi va interferensiyasi?
   
5. 
   Ommaviy madaniyatning inson hayoti va ma’naviyatiga ziddiyatli ta’siri?
   

Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2018.
   
2. 
   Mirziyoev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. - T.: O‘zbekiston, 2018.
   
3. 
   Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2010.
   
4. 
   Erkaev A. Ma’naviyatshunoslik. 1-kitob. Ma’naviyat ontologiyasi va fenomenologiyasi. – T.: Ma’naviyat, 2018. - 480 b.
   
5. 
   Qosimon B. Uyg‘ongan millat ma’rifati. – T.: Ma’naviyat, 2011.
   
6. 
   Yusupov E. Xadislarda dunyoviy va diniy g‘oyalarning bog‘liqligi. - «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar» jurnali, 1994, 5-son.
   

4-MAVZU: MA’NAVIYATNING RIVOJLANISH QONUNLARI.
Reja:

1. 
   Jamiyat taraqqiyoti jarayonida sog’lom ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar muttasil o’sib borishi qonuni.
   
2. 
   Ma’naviyat rivojlanishining umumtamadduniy (sivilizatsion) taraqqiyot darajasiga bog’liqlik qonuni.
   
3. 
   Ma’naviyat yuksalishining ijtimoiy ong va ijtimoiy munosabatlar rivojlanish darajasiga bog’liqlik qonuni.
   

Inson tabiati (mohiyati) haqida gap ketganda, uning ongli, ijtimoiy mavjudotligi barobarida moddiy va ma’naviy ehtiyojlari uzluksiz o’sadigan mavjudot ekanligi ta’kidlanadi.

Insonning birlamchi moddiy ehtiyojlarining qondirilishi unda ruhoniy, ma’naviy ehtiyojlarni uyg’otadi. Qorni to’q, xavf-xatardan xoli inson sho’xlik qilgisi, qo’shiq aytgisi, raqsga tushgisi, xursandchilik qilgisi, biror narsa yasagisi, o’ylab topgisi, surat chizgisi keladi. O’z navbatida mazkur ehtiyojlarning qondirilishi, ularning yanada sifatliroq, yanada mukammalroq, yanada mazmunliroq bo’lishiga nisbatan yangi ehtiyoj tug’diradi. Inson ehtiyojlari o’sishi ijtimoiy taraqqiyot qonunidir, ma’naviy ehtiyojlar o’sishi esa ma’naviyat rivojlanishi qonunidir. Ammo insonning barcha ehtiyojlari, jumladan, fiziologik va moddiylari ham o’zlarining ma’naviy jihatlariga ega. Yuqorida ta’kidlanganidek, insonda bir ehtiyojning qondirilishi undan yuksakroq bo’lgan yangi ehtiyojlarni tugdiradi. Yangi o’simlik yoki hayvonni ilk uchratganda, inson u haqida kuzatuv asosida hosil qilgan bilimi bilan qanoatlanib qolmagan. Bu o’simlik yoki jonivor zararli emasmi, undan foydalansa bo’ladimi, degan savolga javob izlagan. Ijobiy javob topsa, endi uni qanday madaniylashtirish (o’simlikni), xonakilashtirish (hayvonni), ko’paytirish, qanday parvarishlash va boshqa savollarga javob izlagan. Yangi ehtiyojlar paydo bo’lishi inson bilimlari,dunyoqarashi rivojlanishiga, tajribasi o’sishiga xizmat qilgan.
Inson ehtiyojlarining yuksalishi, ijtimoiy taraqqiyot qonuni sifatida, birinchidan, uning ongli, aqlli mavjudotligi, ertangi kunni ko’ra bilishi, zaruratni anglay olishi, ya’ni ma’naviyatga egaligi bilan bog’liq. Ikkinchidan, uning kam kuch, kam energiya sarflab, ko’proq samara olishga, hayotini yengillatishga intilishi natijasidir. Uchinchidan, o’zligi, o’z qobiliyatini yuzaga chiqarishga urinishi oqibatidir. O’zligini yuzaga chiqarishga intilish ham ma’naviy mavjudot sifatida faqat insonga xos, hayvonotda bunday intilish yo’q. Erishganiga nisbatan balandroq marrani, yaxshiroq natijani ko’zlash, mukammalroq, yaxshiroq, go’zalroq buyumni yoki san’at asarini yaratish-ga intilish, yangi texnik asbob-uskunalarni, kompyuterlarni, mashinalar, mexanizmlar va texnologiyalarni ixtiro etishga harakat, turmushini erkin va farovon qilishga urinish insonning asl insoniy xususiyatidir, ob’ektiv ravishda tug’iladigan ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlaridir. Ana shu ehtiyojlar yuksalsa, jamiyat rivojlanadi, aks holda, jamiyatda turg’unlik yuz beradi. Turg’unlik asrlar mobaynida davom etishi mumkin. Insonning moddiy ehtiyojlari qanday o’sishi ham uning aqli, zaruratni anglay olishi, o’zligini namoyon etishga harakat qilishi bilan, ya’ni uning ma’naviy ongi bilan bogliq.
Hatto boylik orttirish, molparastlik hirsi ma’naviyatdagi noqislik bo’lsada, aslida u ibtidoiy odamlarning ertangi kunda ov o’ngidan kelmasa yoki qurg’oqchilik tufayli mo’ljaldagi hosil olinmay qolsa, ochlikdan azob chekmaslik uchun ehtiyot zaxira to’plash kerak, degan ishonchiga borib taqaladi. U, avvalo, insoniyat ongosti qatlamidagi arxetipdir, jamoaviy ongsizlik unsuridir. Biroq u faqat jamoaviy ongsizlik, ibtidoiy arxetip ko’rinishigina emas. U ijtimoiy tabaqalashgan jamiyatdagi ba’zi bir axloqiy, ma’naviy va ziddiyatli sinfiy-tabaqaviy qoida va me’yorlarga ham aloqador. Iqtisodiy-moliyaviy imkoniyat, boylik insonning jamiyatdagi obro’-e’tiborini, mavqeini belgilagan, aloqalarini kengaytirgan va o’zligini, o’z irodasini, xohish-istaklarini yuzaga chiqarish imkoniyatlarini ko’paytirgan. Xulosa qilish mumkinki, insonning barcha ijtimoiy ehtiyojlari asosida uning ongi, ma’naviyati turadi, bundan fiziologik (biologik) ehtiyojlar qisman mustasno. Ammo ularga ham ma’naviyat ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. Masalan, ovqatlanish, nasl qoldirish va ko’plab fiziologik ehtiyojlar qondirilishi muayyan tartib-qoida, odob-axloq doirasida, ba’zilari intim sharoitda amalga oshiriladi.
Ilm-fanda ehtiyojlar masalasi doimo bahsli bo’lib kelgan. Materializm taraqqiyotda moddiy ehtiyojlar o’sishini birinchi o’ringa qo’ysa, idealistlar ma’naviy-mafkuraviy ehtiyojlarga ustunlik bergan. Aslida bunday yondashuv ushbu masalada bir yoqlamalikka o’xshaydi. Agar inson faqat biologik mavjudot bo’lganida, shubhasiz, moddiy ehtiyojlarning o’sishi belgilovchi ahamiyat kasb etar edi. Ammo inson biologik tabiatidan tashqari, o’zining ijtimoiy-ma’naviy tabiatiga ega. Aynan «ikkinchi» tabiati insonni hayvonot olamidan ajratib oldi. Masalaga tor ontologik, materiya birlamchimi yoki ideya (g `oya) degan nuqtai nazardan emas, balki kengroq funk-tsional nuqtai nazardan yondashilsa, masalaga javob ancha oydinlashadi.
Hech qanday axloqiy, diniy-ruhoniy tartib-qoidalar, me’yorlar vujudga kelmagan paytlarda odamsimon mahluqlar to’dasining turmush tarzi va xulqi maymunlarnikidan kam farq qilgan. Dastlabki ongli cheklovlar, taqiqlar va majburiyatlar (ota-onalar va farzandlar o’rtasidagi, keyin aka-ukalar va opa-singillar o’rtasidagi jinsiy aloqalarning taqiqlanishi, topilgan yegulikni yoki ovlangan hayvon go’shtini birgalikda iste’mol qilish, yoshlarga mehnat va ov qurollari yasashni, amalda qo’llashni o’rgatish va shu kabilar) odamsimon mahluqlarni odamga, ular to’dasini urug’-jamoaga aylantirdi. Ushbu misollar esa moddiy ehtiyojlarga emas, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar paydo bo’lishi va o’si-shiga oiddir. Ular moddiy, hatto fiziologik ehtiyojlar qondirilishigada tuzatish kiritdi, ularni ijtimoiylashtirdi. Demak, insonning biologik emas, ijtimoiy mavjudot sifatidagi mohiyatini ma’naviy ehtiyojlar vujudga keltirgan.
Albatta, iqtisodiy taraqqiyot qonunlari ob’ektiv xarakterga ega, ma’naviyatga bo’ysunmaydi. Tadbirkor, zavod egasi, birinchi navbatda, nafsi, hirsi kuchli bo’lgani yoki odamlar haqida g’amxo’rlik qilgani, mehnatsevarligi uchun emas, bozor talablariga mos xo’jalik yuritgani uchun boyiydi. Ammo uning bozor talablarini aniq bilishi yoki his qila olishi, raqobatda aql-zakovat va irodasini to’g’ri faol qo’llashi, texnologiyasini muntazam takomillashtirib borishi, ishchi-xizmatchilari va davlat soliq idoralari, banklar bilan munosabatini to’g`ri yo’lga qo’yishi, faolligi hamda shaxsiy mehnatsevarligi uning ongiga, bilimlariga bevosita daxldordir. Qallob, yolg’onchi, jamiyatning, odamlarning ishonchini yo’qotgan, qonunlarga, axloq talablariga rioya qilmaydigan, yalqov, dangasa kishi hayotda katta muvaffaqiyat va obro’ qozona olmaydi.
Inson hech vaqt o’z mavjudlik holati - ekzistentsiyasi bilan qoniqmaydi (gap alohida shaxsning maishiy ahvoli, mansabi va sh.k. haqida emas, insoniyatning tarixiy jarayondagi ahvoli haqida ketmoqqa), doimo uni va o’zini takomillashtirishga harakat qiladi. Hayvonda takomillashish mo’ljali yo’q. Zero, u o’z mavjudlik holatini anglay olmaydi. Ijtimoiy taraqqiyot negizida esa mavjud holat bilan qoniqmaslik yotadi. Vujudga kelgan qiyinchiliklarni yengish, yangi kuch, g’ayrat to’plab, rivojlanish zaminini tayyorlash uchun insonga iroda - ongli tanlash, butun kuch-g’ayratini maqsadga erishish uchun safarbar etish, chidam, sabr toqat kerak. Sabru toqatni o’z ijtimoiy holatidan qoniqish bilan chalkashtirmaslik kerak. Sabru toqat rivojlanish jarayonining diskret va vaqtinchalik shakli, mukammallikka intilish, ehtiyojlar yuksalishi esa uning doimiy holatidir.
Barcha sog’lom ijtimoiy ehtiyojlar, jumladan, sog’lom moddiy va hattoki, sog’lom fiziologik ehtiyojlar rivojlanmas ekan, oqibatda ma’naviy ehtiyojlar ham yuksalmaydi. Nosog’lom moddiy va fiziologik ehtiyojlar insonni turli kasalliklarga, masalan, ochofatlik kasaliga, shahvoniy zo’ravonlikka, o’ta ziqnalikka mubtalo etadi.
Ba’zan ular maniakal ko’rinish olib, haqiqiy ruhiy xastalik darajasiga ko’tariladi. Insonning ezgulikka, erkinlikka, adolatga, haqiqatga, mehr-muhabbatga, go’zallikka, kamolotga intilishi, o’z qobiliyatlarini voqe qilishga, ijod qilishga urinishlari uning sog’lom ma’-naviy ehtiyojlaridir. O’z ijtimoiy holati, erishgan darajasi bilan qoniqmaslik, yangi sog’lom ehtiyojlarning tug’ilishi ma’naviy rivojlanishning omilidir. O’z holati va erishgan darajasi bilan qoniqish yangi, yanada yuksakroq ehtiyojlarni vujudga keltirmaydi, ma’naviyatda turg’unlikni keltirib chiqaradi.
Haqiqiy ma’naviyat sog’lom ehtiyojlar zamirida vujudga keladi. Ma’naviyat insonda soglom ehtiyojlarning, jumladan, sog’lom moddiy ehtiyojlarning’ shakllanishidan, o’z shaxsi bilan ixtilofga bordirmasdan, asl insoniy mavjudligini ta’minlashga xizmat qiluvchi aqliy va hissiy muhitdan, falsafiy, axloqiy, ilmiy, diniy, badiiy va boshqa madaniy qadriyatlardan hamda shaxsning ijodiy faolligidan tashkil topadi. Ma’naviy ehtiyojlarni sotsiumning turli birliklariga oid individual ehtiyojlarga, jamoaviy (oilaviy, guruhiy, korporativ), sinfiy-tabaqaviy, mahalliy-mintaqaviy, umummilliy ehtiyojlarga bo’lish mumkin.
Shaxs ma’naviyati yuksalishi uchun, uning individual ehtiyojlarini sotsiumning boshqa yuqori birliklari ehtiyojlariga qurbon qilmay, ular bilan uyg’unlashtirish lozim. Oila ma’naviyati, bir tomondan, uning har bir a’zosining, ikkinchi tomondan, oilaning yaxlit birlik sifatidagi tegishli ehtiyojlari o’sishi va qondirilishiga bog’liq. Oila ehtiyojlari uning a’zolari va butun jamiyat ehtiyojlari bilan uyg’unlashtirilishi lozim. Oila manfaatlarini uning alohida a’zosi, aytaylik, oila boshlig’i yoki oilaning tantiq erkatoy farzandining injiqliklariga qurbon qilib bo’lmaganidek, umumjamiyat manfaatlariga ham qurbon qilib bo’lmaydi. Oilaning yangi avlodi - bilimliroq, dunyoqarashi, muloqot va axborot maydoni kengroq, hayotiy mo’ljallari, maqsadlari yuksakroq, o’z qobiliyatlarini yuzaga chiqarish imkoniyatlari kattaroq bo’lishi lozim. Shunda oila nafaqat moddiy-iqtisodiy, shuningdek, ma’naviy jihatdan yuksaladi.
Manfaatlarni uyg’unlashtirish milliy-ma’naviy ehtiyojlar o’sishigada taalluqli. Milliy ehtiyojlar, manfaatlar alohida mintaqalar, viloyatlar, hududlar, korporativ guruhlar (moliyaviy-oligarx guruhlar, harbiy-sanoat kompleksi, transmilliy kompaniyalar va sh.k.), etnik va diniy konfessiyalar foydasini ko’zlab, cheklanmasligi lozim. Millatning o’zligini, o’zining umumiy manfaatlarini anglash darajasi o’smas ekan, milliy jipslik mustahkamlanmaydi, mahalliychilik, guruhbozlik, hatto ayirmachilik illatlari saqlanib qolaveradi, milliy g’urur kemtik bo’ladi. Ilm-fan, adabiyot va san’at, milliy til va madaniyat yaxshi rivojlanmaydi. Bunday xalq asta-sekin bo’linib, parokandalikka uchrab, oqibatda boshqa halqlar tarkibiga singib ketadi.
Milliy taraqqiyot ehtiyojlari boshqa xalqlar bilan aloqa qilishni, ularning yutuqlaridan ijodiy foydalanishni, o’z yutuqlarini dunyoga yoyishni taqozo etadi. Jahon hamjamiyatiga barcha sohada teng huquqli integratsiya bo’lish ehtiyojlari har qanday mahdudlikni, milliy manmanlikni, milliy nomukammallikni, nigilizm va kosmopolitizmni birday inkor qiladi.
Ehtiyojlar yuksalishi va ma’naviyat rivojlanishi o’zaro chambarchas bog’liq. Ehtiyojlar yuksalsa, ma’naviyat rivojlanadi, rivojlangan ma’naviyat esa yuksak ehtiyojlarni taqozo etadi. Rivojlangan ma’naviyat bu qondirilgan sog`lom ehtiyojlarning yuzaga chiqishidir va ayni paytda nisbatan yuksakroq yangi ehtiyojlarning tug`ilishidir. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida ma’naviyat va ehtiyojlar o’sishi o’rtasidagi, o’z navbatida, ma’naviy ehtiyojlar o’sishi va ma’naviyat yuksalishi o’rtasidagi aloqalar ikkinchi darajali, yuzaki, tasodifiy va muvaqqat emas, balki eng muhim, mohiyatli, zaruriy, takrorlanuvchan va doimiy aloqalardir. Shu sababdan bu aloqalar ma’naviyat yuksalishi qonunidir. Lekin ehtiyojlarning o’zi bevosita ma’naviyat tarkibiga kirmaydi, balki uning rivojlanish sababi va oqibatini, shart-sharoitini, harakatlantiruvchi kuchini tashkil qiladi. Ehtiyojlarning yuksalishi inson tabiatiga, asl mavjudligiga (ekzistentsiyasiga) mos. Ushbu ma’noda insonni «ehtiyojlari yuksaladigan mavjudot» deyish o’rinlidir.
Ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlarni mazmuniga, vazifalariga, ahamiyatiga, muayyan ijtimoiy ong shakliga mansubligiga qarab ikki guruhga bo’lish mumkin:

1. 
   Umumma’naviy ehtiyojlar, ya’ni ma’naviyat yaxlit tizim, bus-butunlik sifatida taqozo etadigan va vujudga keltiradigan ehtiyojlar.
   
2. 
   Ma’naviyatning nisbatan alohida mustaqil tarkibiy qismlari sifatida ijtimoiy ong shakllari taqozo etadigan va vujudga keltiradigan ehtiyojlar.
   

Birinchi guruhga mansub ehtiyojlar quyidagilardan iborat:
a) inson o’z tabiatini (mohiyatini) takomillashtirish ehtiyojlari;
b) insonning o’z ijtimoiy yaratuvchilik imkoniyatlarini (salohiyatini) o’stirish ehtiyojlari;
v) insonning shaxs sifatida o’z qobiliyatlarini, imkoniyatlarini yuzaga chiqarish ehtiyojlari;
g) insonning o’z erkinlik darajasini orttirib borish ehtiyojlari.
Ularning har biri ko’plab talablar, me’yorlar, mezonlar, ko’rsatkichlarni qamrab oladi. Masalan, insonning o’z tabiatini (insoniy mohiyatini) takomillashtirish ehtiyojlarini oladigan bo’lsak, u, avvalo, insonning aqlli, ongli bioijtimoiy mavjudot ekanligidan kelib chiqadi. Demak, umumma’naviy ehtiyojlar, birinchi navbatda, insonning aqli, tafakkuri, bilimlari, tuyg’ulari, ijtimoiy faolligi va aloqalari boyishiga bog’liq. Inson biologik tabiatiga ko’ra sog’lom bo’lishi (jamiyat miqyosida bu sogliqni saqlash tizimi va tibbiyot fanlari rivojlanishini taqozo etadi) lozim. Ijtimoiy tabiatiga ko’ra, jamoaviylik tuyg’usi mustahkam, ijtimoiy aloqalari va muloqot maydoni muttasil kengayib borishi, jamiyatdagi mavjud tartib-qoidalarni, me’yorlarni yaxshi bilishi, o’z manfaatlarini jamiyat manfaatlari bilan uyg’unlashtira oladigan bo’lishi kerak.
Inson - o’z oldiga ongli maqsad qo’yib, mehnat qiladigan, tabiatni, jamiyatni va o’z-o’zini qayta yaratadigan mavjudot. Inson yaratuvchilik faoliyatini takomillashtirish uchun muttasil amaliy va nazariy bilimlarini, mehnat va ijod ko’nikmalarini, hayotiy tajribasini o’stirib borishi talab etiladi. Bular jamiyatda ta’lim-tarbiya tizimi vujudga kelishini va jamiyat bilan birga rivojlanib borishini taqozo etgan. Ota-ona bolasiga yoshlikdan mehnat qilishni, yashash qoidalarini, aka-ukalari, qo’ni-qo’shnilari, tengdoshlari, do’stlari, tanish-bilishlari bilan ahil bo’lishni, bir-birini qo’llab-quvvatlashni, oilada, mahallada, jamoatchilik joylarida intizomni saqlashni, xushmuomalalikni, urf-odat, an’analar uchun mas’ul bo’lishni, ularga itoat etishni o’rgatadi. Bolada jamoaviylik tuyg’ulari, mas’uliyat, muloqot, boshqalar bilan birga yashash va mehnat qilish me’yorlari asta-sekin qaror topadi. Bu uning ijtimoiylashuvidir.
Mehnat qilishni va yaratuvchilikni, biror kasb-hunarni dastlab bola oilada, urug’-jamoada, mahallada, nisbatan rivojlangan jamiyatlarda esa maxsus tashkil etilgan o’qish, kasb o’rgatish muassasalarida o’rganadi. Tarbiyaning barcha yo’nalishlari, shu jumladan, jismoniy va mehnat tarbiyasi ma’naviyatga daxldordir. Tarbiya ta’lim qatorida jamiyat umumma’naviy ehtiyojlarini yuzaga chiqarishda hal qiluvchi institutdir. Inson o’z ijodiy-yaratuvchilik salohiyatini o’stirishi, shaxs sifatida namoyon bo’lishi uchun yaxshi ta’lim-tarbiya olishi, chuqur bilimlarga, kasb mahoratiga, mehnat, ijod ko’nikmasiga ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari, o’z ishini, faoliyatini tanqidiy tahlil etib, kamchiliklardan qutilishga harakat qilishi lozim. Bular esa insonning o’z-o’zini tarbiyalash, bilimlari va malakasini oshirish (o’qish) ehtiyojlaridir. Demak, ta’lim-tarbiyaga ehtiyoj nafaqat oila, jamiyat tomonidan tarbiyalanadi, shuningdek, u insonning shaxsiy ongli faoliyati mahsulidir. U insonning ichki, o’z-o’zini takomillashtirish va qayta yaratish omiliga aylanadi.
Jamiyat tashkil qilgan ta’lim-tarbiya tizimida inson asosan ob’ektdir. O’z-o’zini tarbiyalash tizimida esa inson bir vaqtda tarbiya ob’ekti va sub’ekti hisoblanadi. Mehnatsevarlik, faollik, izlanish, mahoratga, o’z sohasida komillikka intilib, o’z ustida ishlash insonning shaxs sifatida o’zligini namoyon etishning, o’z salohiyatini, qobiliyatini yuzaga chiqarishning zarur shartlaridir. Shartlar orasida yana biri bor - bu insonning erkinlik darajasidir. Erkinlik yetishmaydigan inson na hayotda, na ijodda o’z imkoniyatlarini to’la yuzaga chiqara oladi. Insonda erkinlik ehtiyojlarining o’sib borishi jamiyat taraqqiyoti bilan, ijtimoiy qadriyatlar tizimining insonparvarligi, tafakkur erkinligi, tolerantlik qaror topishi, ma’naviy muhit mustahkamlanishi bilan bog’liq.
Ikkinchi guruhga ijtimoiy ongning alohidalashgan shakllariga oid ehtiyojlar tizimi kiradi:
a) e`tiqodiy, ya’ni ilmiy-falsafiy va diniy ehtiyojlar - narsa va hodisalarning, jamiyat va insonning, abadiyat va foniylikning mohiyatini anglashga intilish, hayotning ma’nisini, yashashdan maqsadni bilish;
b) axloqiy ehtiyojlar - ezgulikka, insonparvarlikka, vatanparvarlikka intilish, vijdon talablariga mos yashash; baxtli turmush kechirish (gedonizm);
v) estetik ehtiyojlar - go’zallikka intilish, hayotni,tabiat va jamiyatni go’zallashtirish («go’zallik qonunlari bo’yicha» qayta yaratish), go’zallikdan zavq-shavq tuyish,huzur-xalovat olish (evdemonizm), nozik didli, nozik ta’bli inson bo’lish, ijod qilish;
g) huquqiy ehtiyojlar: adolatni qaror toptirish, insonni, jamiyatni har xil adolatsizlik, zo’ravonlik va ekstremistik tajovuzlardan himoya qilish, insonhuquqlarini, qonun ustuvorligi va barchaga birdayligini har tomonlama ta’minlash;
d) siyosiy ehtiyojlar - huquqiy-demokratik davlat,ochiq fuqarolik jamiyati qurish, demokratiya va ijtimoiy adolatga asoslangan boshqaruv tizimini yaratish va uzluksiz takomillashtirib borish, davlat va fuqaro, jamiyat va shaxs manfaatlarini uyg’unlashtiradigan ijtimoiy-siyosiy va huquqiy mexanizmni ishlab chiqish va doimiy ravishda takomillashtirib borish;
e) boshqa ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar. Ular oilani mustahkamlash, urf-odatlar, marosim, an’analarni takomillashtirish, ta’lim va sogliqni saqlash, madaniyat va sportni rivojlantirish, axborot olish, hordiq chiqarish, bo’sh vaqtni mazmunli o’tkazish va ko’plab shu kabilardan iborat.
Ehtiyojlar tug’ilishi (paydo bo’lishi), o’sishi, qondirilishi, yanada yuksakroq ehtiyojlarning vujudga kelishi, bu jarayonga ta’sir ko’rsatuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar, ehtiyojlar yuksalishi bilan bog’liq boshqa ko’plab masalalar alohida, mustaqil va batafsil tadqiq etishni taqozo etadi. Biz ehtiyojlar to’grisida mavzumiz talab qiladigan umumiy e’tiroflar va mulohazalar bilan cheklanamiz.
Xulosa qiladigan bo’lsak, jamiyat taraqqiyoti jarayonida sog’lom ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar muttasil o’sib borishi ma’naviyat yuksalishi qonunlaridan biridir. Ehtiyojlar yuksalmasa, inson hayvonot olamidan, jamiyat tabiatdan ajralib chiqa olmas edi. Jamiyatning gurkirab rivojlanishi bevosita yoki bilvosita sog’lom ehtiyojlar yuksalishiga, turg’unlikka tushib qolishi, inqirozga uchrashi, xato g’oyalar tomon og’ib ketishi (siyosiy va diniy ekstremizm ta’sirida), o’smay qolishi nosog’lom ehtiyojlar ustunlik qilib ketishiga bog’liq. Ehtiyojlar yuksalishi va jamiyat rivojlanishi dialektik birlikni tashkil etadi.