*zbekiston respublikasi

4. Faoliyatning o’zlashtirilishi va malakalarni egallash 
Psixologiya fanida harakat tushunchasi tashlil qilinganida u motor 
(jismoniy) harakat, sensor (shissiy) harakat va markaziy qismga ajratiladi. Shunga 
muvofiq ravishda ajratilgan tarkiblar harakatni amalga oshirish jarayonida 

---

52 
bajaradigan ishlarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarish bilan shug’ullanadi. 
Faoliyat harakatlarining ijro etish, nazorat qilish va boshqarishda qo’llaniladigan 
yo’l-yo’riqlar uning usullari deyiladi. 
Odatda harakatlar anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda amalga oshirilishi 
kuzatiladi. Harakatni bajarishda ong borgan sari kamroq ishtirok etishi tufayli ishni 
amalga oshirish avtomatlasha boshlaydi, ayrim mayda- chuyda qismlarga nisbatan 
e'tibor (nazorat) kamayadi. Shuning uchun inson faoliyatida maqsadga 
yo’naltirilgan sa'i-harakatlarni ijro etish va boshqarishning muayyan darajada 
avtomatlashuvi malaka deyiladi. Xuddi shu boisdan harakatlarni boshqarish bilan 
sa'i-harakatlarni boshqarish aynan bir narsa emas, albatta. Chunki sa'i-
harakatlarning yuksak darajada avtomatlashuvi uning o’z tarkibidagi harakatni 
ongli ravishda idora qilish bilan uyg’unlashib ketadi. Patologik holatlardan 
tashqari, barcha faoliyat turlari ong bilan boshqarilib turadi. Harakat tarkiblarining 
avtomatlashuvi: birinchidan, ongli ravishda yo’naltirilgan ob'ektni almashtiradi.
Ikkinchidan, harakatning umumiy maqsadlarini, uning ijro etilishi hart- 
haroitlarini, natijalarini nazorat qilishni, uchinchidan, ularni basholashni ong uning 
tasarrufi doirasiga kiritadi. 
Malakaning tuzilishi. Harakatning qisman avtomatlashuvi tufayli uning 
tuzilishida ayrim sifat o’zgarishlari yuz beradi va ular quyidagilardan tashkil 
topgandir: Birinchidan, sa'i-harakatlarning ijro etilishi usullari o’zgaradi. Bunda bir 
qator sodda sa'i-harakatlar yagona jarayonga (tarkibga) kiruvchi ba'zi sodda sa'i-
harakatlar o’rtasida to’siq va uzilish ro’y bermagan bitta murakkab sa'i-harakat 
o’zaro bir-biriga qo’shilib ketadi, ortiqchalari esa bartaraf etiladi. 
Masalan, bola velosipedni uchishga o’rganayotgan paytida bir qancha 
ortiqcha harakatlarni amalga oshiradi: o’zini bir tekis tuta olmaydi, pedalni birini 
bosib, ikkinchisini bosmaydi, rolni qattiq tutadi, yo’lga diqqatini taqsimlay 
olmaydi, o’rindiqqa noqulay o’tiradi, birovning yordamiga tayanadi. Malakali 
velosiped shaydovchisi harakatni silliq bajaradi, ortiqcha urinishlarga yo’l 
qo’ymaydi. Harakatlarni o’zlashtirish jarayonida:
a)sa'i-harakatlar 
tarkibi; 
b)sa'i-harakatlar 
izchilligi; 
v)sa'i-harakatlar 
uyg’unligi; g)ularning tezligi rejali kechishiga haroit yuzaga keladi. 
Ikkinchidan, harakatni sensor (shissiy) nazorat qilish usullari o’zgaradi. 
Dastavval, sa'i-harakatlar amalga oshishini ko’rish organi orqali nazorat qilish 
kinestetik (mushaklar yordamida harakat) nazorat bilan almashadi. Chunonchi, 
charxchi asbobning tezligiga emas, balki ko’proq pichoq tig’iga e'tibor qaratadi. 
Sa'i-harakatlarning xususiyatini aniqlovchi har xil o’lchamlarining nisbatini 
basholash imkonini vujudga keltiradigan sensor sintezlar (yunoncha synthesis 
uyushma demakdir) shosil bo’ladi. Harakat mashsullarini nazorat qilishga aloshida 
ahamiyat kasb etadigan mo’ljallarni farqlash va ajratish uquvchanligi insonda 
rivojlanadi. 
Uchinchidan, harakatni markazdan turib boshqarish usullari o’zgarib boradi. 
Harakat usullarini idrok etishdan diqqat xoli bo’lib, u uning vaziyati va 
mashsulasiga qaratilgandir. Topshiriq yechimlari, aqliy faoliyat jarayonlari 
tezkorlikda, hamkorlikda bajarila boshlaydi.

---

53 
Jumladan, 
uchuvchi 
samolyot 
dvigatelining 
ortiqcha 
kuch 
bilan 
ishlayotganini tovushidan fashmlaydi. Narsalarni aniqlashga sarflanadigan vaqt 
kamaya boradi. qo’llanishga mo’ljallangan usullarning turkum tarzda ong 
yordamida oldindan payqash (sezish, fashmlash, bilish) jarayoni antisipasiya 
(lotincha anticipatio oldindan fashmlash, sezish ma'nosini anglatadi) deyiladi. 
Shuning uchun harakat usullaridagi mazkur o’zgarishning siri nimada va 
ular qanday psixologik mexanizmiga ega? degan savolning tug’ilishi tabiiydir. 
Psixologik mexanizm (ta'minlash) o’z ichiga izlanish urinishlarini va tanlashni 
oladi. Shaxs u yoki bu harakatni bajarishga urinib ko’radi, shatto ushbu jarayonni 
nazorat qilib ham turadi. Bu o’z navbatida muvaqqiyatli urinishlar (sa'i-harakatlar), 
o’zini oqlagan chamalashlar, mo’ljallar inson tomonidan tanlanadi va asta- sekin 
mustashkamlanadi. qo’llanganda foyda (naf) bermagan harakatlar samara 
beruvchilari bilan almashtiriladi. Bu holat muayyan davr davomida takrorlanadi 
yoki mashq qilinadi. Ana shundan kelib chiqqan holda muayyan harakatlarini 
o’zlashtirish maqsadida ularni ongli ravishda nazorat qilishga va o’zgartirishga 
harakat qilinadi. Amaliy ish harakatlarini takrorlanmasdan turib, turli xususiyatli 
malakalarni shakllantirib bo’lmaydi. 
Malakani shakllantirishda bajarilayotgan harakatlarning nutq faoliyatida so’z 
bilan ifodalanishi va harakatning timsolini xayolda mujassamlashtirilishi muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ana shu yo’sinda insonning malakasi anglashinilgan tarzda 
avtomatlashgan xatti-harakat sifatida shakllanadi. Malakalarni shakllantirish 
mexanizmiga, prinsipiga muayyan odatiy jabshalarga, usul va vositalar tanlash 
xususiyatiga aloshida e'tibor qilish uning muvaffaqiyatli shosil bo’lishini 
ta'minlaydi. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat berish maqsadga muvofiq: a) 
usullarni tanlash, b) harakatda ong nazorat funksiyasini kamaytirish, v) maqsadni 
oydinlashtirish, g) hart-haroitni tasavvur etish, d) malakani shakllantirish modelini
xayolda yaratish va hokazo. 
Psixologiya fanida malakani shakllantirishning asosiy bosqichlari sxemasi 
ishlab chiqilgan, bunda asosiy e'tibor malakaning xususiyatiga, malakaning 
maqsadiga, harakatni bajarish usullariga qaratiladi. Shuningdek, malakalarning 
o’zaro ta'siri muammosiga aloshida ahamiyat beriladi, chunki inson malakalar 
tizimiga amal qilgan holda yangi malakani o’zlashtiradi.Oldin egallangan malaka, 
keyingisini tarkib topishiga yordamlashadi, gosho unga xalaqit berishi ham 
mumkin. Harakatning avtomatlashuvi uning maqsadi, ob'ekti, vaziyati va hart-
haroitlari bilan belgilanadi.
Harakatning muvaffaqiyati, samaradorligi ko’p jishatdan sensor nazoratga 
hamda uning yangi haroitiga ko’chishiga bog’liq. 
Malakalarning noto’g’ri (teskari) ko’chirilishi interferensiya hodisasini 
vujudga keltiradi. Faoliyat ko’nikma, malaka, usul, harakat,sa'i-harakat, operasiya 
kabi tarkibiy qismlar tufayli muayyan mashsullarga erishadi, moddiy va ma'naviy 
natijalarni hamda bilimlarni vujudga keltiradi. 
Psixologik 
ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha, 
faoliyat 
shaxslararo 
munosabatlar tizimi tariqasida, hamkorlik tarzida namoyon bo’ladi. Faoliyatda 
inson shaxsi (uning xususiyatlari) aks etadi va ayni bir davrda faoliyat odam 

---

54 
shaklini tarkib toptiradi. Ong bilan faoliyat birligi prinsipiga asoslanish orqali 
shaxs kamol topadi, shaxslararo munosabatga kirishadi, ijtimoiy tajribalarni 
o’zlashtiradi, o’zaro ta'sir yordamida ijtimoiylashadi. Inson shaxsining shakllanishi 
o’yin, ta'lim, mehnat, sport va boshqa faoliyatning turlarida amalga oshadi. Faollik 
tufayli faoliyatni amalga oshirish jarayoni yuzaga keladi, xulq-atvor, muomala 
(kommunikasiya) vositasida eshtiyoj, istak, ijtimoiy talablar qondiriladi, turli 
xususiyatli axborotlar o’zlashtirilishi natijasida shaxs tarkib topa boshlaydi. 
1. 
O’yin faoliyati. Faoliyatning oddiy shakllaridan biri o’yin 
shisoblanadi, lekin u tobora takomillashib, sodda harakatlardan keyinchalik 
syujetli, roli o’yinlarga, shatto sportgacha murakkablashib boradi, atrof mushitni 
aks ettirishida ishtirok eta boshlaydi. Insonning borliqni in'ikos etishidagi dastlabki 
urinishni harakat orqali namoyon bo’ladi. Harakatlar bolaning tabiatga, uni 
qurshab turgan kishilik dunyosiga nisbatan munosabatini, ular to’g’risidagi ilk 
taassurotlar, sodda tasavvurlar, bilimlarni o’zlashtirishni anglatib keladi. 
Keyinchalik oddiy harakatlar muayyan ma'no kasb etib, syujetli va rolli o’yinlarga 
aylanadi. o’yinlar milliy (etnik) va umumbahariy turkumlardan tarkib topgan 
bo’lib, ijtimoiy shayotning barcha jabshalarini o’zida aks ettiradi. o’yinlar 
takomillashib borib sport turlariga, sport faoliyatiga o’sib o’tadi, jumladan, 
shaxmat, damino, futbol, shashka va xokazo. Sport o’yin faoliyati sifatida barcha 
yoshdagi insonlarga xos bo’lib shisoblanadi. O’yin faoliyatida bola ijtimoiy 
voqelikni taqlid, rol orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo’sinda atrof mushit 
to’g’risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o’zlashtira boradi. 
Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rol orqali ijro qiladi. So’z bilan 
harakatning birikuvi natijasida o’yin faoliyat tusini oladi va muayyan ma'no, 
axborot berish, uzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Dastlabki o’yin aynan kattalar 
xatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o’yinlar 
borliqning gosh anglangan, gosho anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini 
egallashga xizmat qiladi. 
O’yin dastavval bola uchun vaqt o’tkazish, uni mashg’ul qilish funksiyasini 
bajarsa, keyinchalik ijtimoiy tarixiy taraqqiyot namunalarini ifodalash darajasiga 
o’sib o’tadi. Rollar, ma'noli harakatlar, ibratli imo-ishoralar, tushunchalar bola 
shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug’ilganidan to maktab 
ta'limigacha davrida uning uchun o’yin faoliyati yetakchi faoliyat rolini bajaradi, 
shuningdek, o’yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin. 
2. Ta'lim. Ta'lim ham jarayon, ham faoliyat sifatida insonning shayotida 
muhim rol o’ynaydi va muayyan davr uchun yetakchi faoliyat sifatida gavdalanishi 
mumkin. Ta'lim boshqacha so’z bilan aytganda, o’qituvchi bilan o’quvchining 
sub'ekt-sub'ekt munosabatidagi hamkorlik faoliyati shisoblanadi. Aksariyat 
shollarda o’qituvchi axborot uzatuvchi (kommunikator) o’quvchi esa uni qabul 
qiluvchi ob'ekt sifatida talqin etiladi, lekin ikkiyoqlama harakat tufayli ma'lumot 
insonga anglashiniladi, o’zaro ta'sir, o’zaro anglashuv, tushunuv, o’zaro 
sub'ektlarning bir- birga zaruriyligi, taqozochanligi hamkorlikning muvaffaqiyati 
kafolatli sanaladi. Ta'lim o’quv faoliyati, aqliy faoliyat, bilish faoliyati turtkisi 

---

55 
vazifasini o’taydi, chunki har qaysi faoliyatning shakli aqliy mehnat tufayli amalga 
oshadi. Ta'limning boshqa faoliyat turlaridan farqi uning mashsulining o’ziga 
xosligi, barcha bosqichlariga ongli yondashuvda va munosabatda bo’lishdir. Ta'lim 
o’quv faoliyati yoki jarayon sifatida mustaqil izlanishni, ijodiy munosabatni, turli 
vaziyat (auditoriya va undan tashqarida)ni, har xil bosqichni (boshlang’ich, o’rta, 
maxsus, oliy ta'lim) o’zida mujassamlashtiradi. Mustaqil bilim olish va mutolaa 
qilish ham o’quv faoliyatining muayyan ko’rinishlari bo’lib, shaxsiy ilmiy, ijodiy 
izlanishning mashsuli shisoblanadi. 
Ta'lim tarbiya bilan uyg’unlashgan tarzda namoyon bo’ladi, sub'ektga 
ob'ektiv ta'sir o’tkazish tufayli bilimlar egallanadi, muayyan shaxsiy fazilatlar 
tarkib topadi. Ta'limning moshiyatiga (matnda g’oya, taassurot, mazmun, syujet, 
timsol orqali) tarbiyaviy ta'sir o’tkazish dasturiy asosda, ierarxik (yunoncha 
hierarchia izchillik) tarzda singdiriladi. Ta'lim muayyan guruh va jamoani 
shakllantiradi, shaxslararo munosabat maromlari bilan tanishtiradi, shaxsiy 
fazilatlarning tarkib topishiga, sub'ektning ijtimoiylashuviga sezilarli ta'sir 
o’tkazadi. Ta'limning yana bir muhim funksiyasi shuki, u turli yoshdagi odamlarni 
kasb tanlashga yo’naltiradi, kasbiy tayyorgarlikni amalga oshirishga, mutaxassis 
sifatida shakllanishga muhim ta'sir o’tkazadi. Ta'lim ijtimoiy jishatdan shaxslarni 
shakllantirish, ixtisos ko’nikmalari bilan qurollantirish, u yoki bu sohada 
mutaxassis bo’lib faoliyat ko’rsatishga xizmat qiladi. Mustaqil fikrlash, psixologik 
imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish, barkamollikni egallash borasida ijtimoiy 
shayotning turli jabshalarida ta'lim yetakchi faoliyat tariqasida muhim rol 
o’ynaydi. 
3 Mehnat faoliyati. Insoniyat o’zining mehnati tufayli ongli mavjudodga 
aylangan, jamiyatda mo’l-ko’lchilikni yaratgan, tabiatda esa ayrim o’zgartirishlarni 
amalga oshirgan, borliq to’g’risidagi ma'lumotlarni egallashga muharraf bo’lgan. 
Mehnat faoliyatining tarkibida mehnat, ish harakat yotadi. Ularning har qaysisi 
muayyan ulushni amalga oshirish tufayli faoliyat mashsuli vujudga keladi, u 
moddiy yoki ma'naviy ko’rinishda bo’lishi mumkin. 
Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan kasb-kor ko’nikmalarini avlodlarga 
o’rgatish mehnat faoliyati yordamida amalga oshiriladi. Kasbiy malakalarni 
shakllantirish, takomilashtirish, mashsulot yaratish va undan maqsadga muvofiq 
ravishda foydalanish mehnat faoliyati orqali ro’yobga chiqariladi.
Mehnat faoliyatida amaliy ko’nikmalar barqarorlashadi, nazariy fikr, g’oya, 
mulohaza vujudga keladi. Faoliyat bilan ong birligi mavjud bo’lganligi sababli 
shaxs tarkib topadi, ham axloqan, ham aqlan rivojlanadi. Mehnat faoliyati 
individual xususiyat kasb etsa-da, lekin uning moshiyati ijtimoiydir. Inson shaxsiy 
eshtiyojini qondirish uchun mehnat qiladi, u yoki bu mashsulot ishlab chiqariladi, 
oqibat natijada odam ijtimoiy jamiyat farovonligi uchun o’z shaxsiy ulushini 
qo’shadi. 
Mehnat faoliyati yashash, eshtiyojni qondirish, kelajak uchun mo’l-
ko’lchilik vujudga keltirish, yaratilgan mashsullarni (me'morchilik, san'at, 
madaniyat asarlarini) saqlash, asrash, meros sifatida qoldirish funksiyalarini 
bajaradi. 
Shuning 
uchun 
mehnat 
faoliyati 
o’n 
minglab 
kasb-kor 

---

56 
professiogrammasiga asoslangan holda turli shaklda tashkil qilinadi va muayyan 
reja, maqsadni ro’yobga chiqarish uchun har xil vaziyatlarda amalga oshiriladi. 
Mehnat maishiy va ishlab chiqarish turlariga ajratilgan holda imkoniyatga, 
layoqatga, qobiliyatga, saloshiyatga qarab taqsimlanadi. Shuning uchun mehnat 
faoliyatining sodda ko’rinishlari ilk bolalik yoshidan ko’zga tashlanadi, bu o’rinda 
dastyorlik, ko’maklashish holatlari nazarda tutiladi. Keyinchalik yaxlit mehnat 
faoliyati tashkil qilinadi va muayyan maqsad amalga oshiriladi, uning mashsuli 
(natijasi) moddiy ko’rinishga ega bo’ladi. 
Mehnat turlari maishiy, ishlab chiqarish sohalari moshiyatidan kelib chiqqan 
holda paydo bo’ladi va ijtimoiy talab, eshtiyojni qondirish uchun xizmat qiladi. 
Mehnat faoliyati shaxsni rag’batlantiradi (maosh, maqtov) va kasbiy 
shakllanishining yangi qirralarini ro’yobga chiqarishga zamin shozirlaydi.
Natijada qobiliyatli, saloshiyatli mutaxassis, mashoratli, novator kasb egasi 
bosqichlariga erishishga shaxsni safarbar etadi.
Mehnat faoliyati kishida praksik (lazzatlanish) shissini shakllantiradi, butun 
imkoniyatini ishga tushirishga moddiy, ma'naviy negiz yaratadi