Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish
REJA:
1. Chaqqonlikni rivojlantirish
2. Chidamliliknn rivojlantirish
3. Tezkorlik sifati
4. Egiluvchanlik va bo'g'inlar harakatchanligi... .
5. Kuch va uni rivojlantirish
Tarixan mavjud bulgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat)
sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning organizmida turli
darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik, tana buginlari
harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash kabul
qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini kanday pamosp kila olishiga karay kuchli,
chakkon, tezkor va \.k. deb karay boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning
kursatkichlari jismoniy tayyorgarlik kursatkichlari deb ataladi va kursatkichlar orqali
individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan,
individ 100 kg ogirlikdagi shtangani yelkaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa,
boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortik utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni
ikki marta ortik bajarganligi uchun ikkinchi urtokning kuch sifati rivojlangan deb
karaladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tukimalari,
xujayralari va xokazolarning rivojlanganliligigagina bog’liq bulmay, ma’naviy-ruxiy
fazilatlariga xam bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma’naviyruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog’liq va madaniyatning shu
yunali shiga vosita bo’lib xizmat kiladi.
Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat
kurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat
insonga in’om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bulgan
jismoniy fazilatlarga bog’liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi
past bulsa, yashash uchun kurasha olmagan. Keyinchalik abstrakt tafakko`rning shakl
lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmonik (ak liy, axloqiy, ruxiy,
estetik, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi
masalasini kundalang kuydi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e’tikodli, sadokat li, texnika ilmining
zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma’naviy yetuk, jismonan
garmonik rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi kungacha davrimizning asosiy
vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir xam bu dastur o’z axamiyatini
yukotgani yuk. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan "soglom avlod uchun"
dasturining o’zagini tashkil etadi.
Xulosa kilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni
moxiyatining yuqoriligi va salmokliligi ko’zga yakkol tashlaiib turibdi. SHuni qayd etish
kerakki, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chakkonlik,
chidamlilik va xokazolarning) barchasini o’zaro o’zviy boglab olib borishni madaniyat
ja rayoni takazo kiladi. Lekin sportning ma’lum bir turida muayyan fazilat kuchlirok
shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo’ladi. Boshqa
sifatlar xam nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati
tarzida namoyon bulishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan
chakkonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida
rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni xam madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir
atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish
(rkvok)ni ko’p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar
orqali chidamlilik va egiluvchanlik xam kumakchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini
guvoximiz. Umuman, chakkon lnkni rivojlantirish uchun ko’prok uyinlardan: voleybol,
basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning axamiyati xam
ikkinchn darajali emas. CHakkonlikni rivojlantirish esa tez o’zgaruvchan uyin
sharoitiga moslasha bilishni, ko’zatuvchanlikni, muljalga to’g’ri olishni, kiska fursat
ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to’g’ri tuxtamga kelish, uni xis qilish va o’z
harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy-zaruriy amaliy harakat
malakalarni shakllantiradi.
Velosiped, harakatli uyinlar xam chakkonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish
uchun biz, odatda akrobatika, gimnastika, ogir atletika, kurash, eshkak zshish, o`rta
masofaga yugurish, regbi, kulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga to’g’ri
kelmokda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan to’g’ri va samarali foyda
lanish maqsadga muvofiqdir.
Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport
gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan va
boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun o`rta va uzoq
masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish, velosipedda yurish
va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish
mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta so’zish, 30 m. 60 m. 100 m.
200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so’zish, velosipedda kiska masofa ga
poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish" mashqlarni bajarish tezkorlikni
rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Tezlik, chakkonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech
qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - akliy,
axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan
shug’ullanish mashg’ulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat jarayonining
samaradorligini oshiradi. Har kanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb
atala digan vazifani xal qilishga karatiladi. Masalan, iloji boricha balandrok sakrash,
tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish va xokazo. Harakat vazifasining
murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladngan harakatlarning uygunligiga
bulgan talablar, harakatlar koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chakkonlikning birinchi ulchovidir. Agar
harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat vazifasiga mos bulsa, harakat
yetarli darajada aniq bo’ladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini
keltirib chikaradi. Harakatning aniqligi chakkonlikning ikkinchi ulchovidir.
Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bulgan barcha harakatlarni ikki guruxga
ajratamiz.
1. Nisbatan stereotip harakatlar.
2. Nosteriotip harakatlar.
Engil atletika yulkasida, tyokiz joyda yugurishlar, uloktirish va sakrashlar, gimnastika
mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka olishuv,
slalom, kross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga kiritiladi. Stereotip harakatlardagi
aniqlik, kishi bu harakat larni bajarishning qanchalik uzoq mashq kilganligiga, va uni
tezxnikasini o’zlashtirganligiga bog’liq. Agar inson o’zi uchun yangi harakatlarni
birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o’zlashtirib olishiga kura vaqt ni turlicha
sarflannshiga qarab chakkonlikka xam baxo beriladi.
Bu ta’rifimizdan kurinib turibdiki, chakkonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga
(kriteriyga) ega bulmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Har bir muayyan xolda,
sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. CHakkonlik anchagina xususiy
fazilatdir. Sport uyin larida chakkon bo’lib, gimnastikada unchalik chakkonlik kursata
olmaslik mumkin. CHakkonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon
bulishi gavdaning nisbatan kam harakatda bulgani xolda, kullar bilan moxirona
harakat qilishda kul chakkonligini namoyon bulishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakorlik,
duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va bosh kalarda) ko’zga tashlanadi. Har kanday
harakat qanchalar yangi bo’lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy boglanishlar
asosida bajariladi.
Sxematik tarzida har kanday individ yangidan-yangi harakatlarning barchasini
oldindan o’zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o’zlashti radi va mustaxkamlangan,
goyat ko’p elementar koordinatsnyaviy bulakcha larning yiginini to’zadi. Kishida
harakatlar koordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat kunikmalari zamini qanchalik ko’p
bulsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o’zlashtirib oladi. Unda chakkonlik darajasi
aytarli yuqori bo’ladi. CHakkonlikning namoyonlik darajasi analizatorlar faoliyatiga,
jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog’liqdir. Individning harakatlarni
aniq taxlil etish kobiliyati qanchalik rivojlangan bulsa, yangi harakatlarni tez egallab,
ularni qayta o’zlashtirish, yangilash imkoniyatlari shunchalik yuqori bo’ladi. Sport
bilan endigina shug’ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (kinesteziya)
kursatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o’qitish) jarayoni yulga kuyiladi. Bosh
kacha qilib aytsak, shug’ullanayotganlarda o’z harakatlarini aniq sezish va idrok qilish
kobiliyatlari qanchalik yaxshi bulsa, yangi harakatlarni ular shunchalik tez
o’zlashtiradilar. CHakkonlik markaziy nerv sistemasi ning plastikligiga xam bog’liq va
uning darajasi shu bilan aniqlanadi.
CHakkonlik, psixologiya nuktai nazaridan, o’z harakatlarini va tevarak-atrofidagi
harakatni ijro etish, sharoitni idrok etish kobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek,
shug’ullanuvchining tashabbuskor ligiga bog’liq. Bu harakat sifati murakkab harakat
reaksiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda muhim rol uynaydi