Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

7.1. Chaqqonlikni rivojlantirish
CHakkonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiksak: birinchidan -
chakkonlikni rivojlantirish koordinatsiya jixatdan murak kad harakatlarni bajarishni;
ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o’zgargan sharoit talablariga muvofchk
ravishda qayta to’za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chakkonlik
uchun zarur bul gan o’z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bulsa, sta
bil harakatlar, muvozanat saklay olish, galma-gal zur berish va muskul larni
bushattirib olish yoki, aksincha, muskullarni taranglash tirish kobiliyati va shunga
uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashti rish muhim axamiyatga ega.
Demak "chakkonlik" deganda, harakatlar koordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi
tushuniladi.
CHakkonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat
malakalarini va kunikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakala rining
zaxirasi ortib borishiga sabab bo’ladi va harakat analizatorlarining funksional
imkoniyatlariga sama rali ta’sir kursatadi. YAngi harakatlarni o’zlashtirish o’zluksiz
bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o’rganish rejalash tirilgan
bulsa xam, o’quvchilarga vaqti-vaqti bilan o’zlariga ma’lum bulmagan mashqlarni
bajarib turish tavsiya etiladi. CHunki yangi hara katlar (mashqlar) o’zlashtirib
turilmasa shug’ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula
o’zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilarning kandaydir yangi
harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni,
odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarki biga
kiritiladi. CHakkonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o’zlash tirib olish kobiliyati
sifatida har kanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq
tarkibidagi yangi element lari bulgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib
borgan sari shu jismoniy mashqning chakkonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi
axamiyati kamayib boradi.
Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to’zish kobiliyati tusatdan
o’zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darxol javobning berilishi chakkonlikni
rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yuklamning o’zgarishi sodir bo’ladi,
chakkonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yuklamani oshirish shug’ullanuvchilarga
koordinatsi yaviy qiyinchiliklarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim bulgan
koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni uch guruxga bo’ladilar:
1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar;
2. Ularning o’zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliklar:
3.Birdaniga, kiska, o’zgargan sharoitdaduch kelinadiganlari.
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson xal qilish uchun, vsosan,
L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan ko’prok foydalaniladi:
1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bulgan tomonga
orka bilan turib uzunlikka sakrashlar va x.k).
2. Mashqni oynaga qarab bajarish( diska»» chan kul bilan ulokti rish yoki bokschini
chap tomonlama turib zarba berishi).
3. Harakatlar tezligi va surgatning o’zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoki
sekinlashtirib mashqlar bajarish).
4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o’zgartirish (m., ulok tirishda
snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloktirish yoki maydonining satxi
kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki keng maydon tor
maydonga nisbatan chakkonlikni namoyon qilish uchun kulaylik tugdirmaydi;
balandlikka turli usul bilan: orkamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash va
xokazolar).
5. Kushimcha harakatlar kiritib mashqlarni murakkablashtirish (masalan, yerga
tushish oldidan kushimcha burilishlar kushib, tayanib sak rash va boshqalar).
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum bulmagan tarzda kushib
bajarish(myasyalt, gimnastik kombinatsiyalarini kurgan va ukitgan zaxoti bajarish
musobakasi va shunga uxshashlar).
7. Juft va gruppa bo’lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilar ning bir-biriga
kursatadigan karshiliklarini o’zgartirish (masalan, uyin larda turli taktik
kombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o’zgartirish).
CHakkonlikni nisbatan xususiy bulgan sifatlaridan biri muskullar ni ratsional
bushashtira bilishni o’rganish va uni takomillashtirishdir. Har kanday harakat ma’lum
ma’noda muskullarni ko’zgalishi va bushash tirilishining natijasidir. Ko’zgalishdek,
bushashtirish(lozim bulgan mus kulni, lozim bulgan payitda)ni bilish har kanday
harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni koilmakom qilib bajarish
uchun vaqtincha bushashib turishi kerak bulgan muskullar guruxining tarangligi
harakatni bajarish uchun lozim bulgan bemalollik (bugiklik) ni, harakatni erkin
bajarishni yukka chikaradi.
Harakatni bugik, erkin emin bajaraolmasak ruxiy va muskul tarangligi orqali sodir
bo’ladi deb uni nkki guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang lik vsosan xis xayajonga sabab
bo’ladigan faktorlar (kuchli rakibni kurish, musobakalashadigan muhit, tomoshabinlar
va x. k.) orqali so dir bo’ladi va chakkonlikgagina emas, organizmning boshqa
funksional xamda jismoniy sifatlariga xam salbiy ta’sir kursatadi. Bu dikkatni tuplay
olmaslik, faoliyat tarkibidagi o’zgurtirish knlishda kechikish, harakatlar ketmaketligini bo’zilishi va boshqalar tarzida namoyon bo’ladi. Bu nokulayliklar bilan
kurashish yulari xakida "Sport psixologiyasi" fanida lozim bulgan ma’lumotlarni olish
mumkin. Ruxiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bulishi bilan ko’zatiladi.
Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib kuyidagi qayd qilingan uch
shaklda namoyon bo’ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul
taranglashishi; b) uta tez bajarish okibatida muskulni taranglikdan tushishga,
bushashishga ulgurmasligidan sodir bo’ladigan taranglik fiziologiyasi va jismoniy
madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi.
CHakkonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni
bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj bo’lib,
charchash sodir bulganda, mashqni bajarish kam samara beradi. SHunga kura
organizm sarflangan energiyani nisbatan tulik tiklanishi uchun yetarli bulganda dam
olish oralik laridan (inter valdan) foydalaniladi. YUqori dara jada energiya sarflash
bilan baja rilgan mashqlardan sung chakkonlikni madaniyatlaydigan mashqlarni baja
rish biz kutmagan natijani beradi.