Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

7.4. Egiluvchanlik va bo`g`inlar harakatchanligi
Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo’lib, harakat tayanch aparatlari ning
morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining
harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buklana olishi,
cho’zilishi, kayishkokligi va xokazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv, passiv
bulishi mumkin. O’z muskulы kuchi evaziga bo’ladigan Egiluvchanlik aktiv va tashki
karshilikni yengish, ogirlik kuchi va xokazolar xisobigaruy beradigan Egiluvchanlik
passiv egiluv chanlik deyiladi. Emotsionallik kutarinki kayfiyat va boshqalar
egiluvchanlikning na moyon bulishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir kursatadi.
Harakatchanlikni chegaralanishida cho’ziladigan muskullarning ko’zgaluvchanligi
muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho’zilayotgan muskullarni saklash
mav juddir. Cho’zilayotgan muskullarning egiluvchanligi ortishi bilan ularning
ko’zgaluvchanlik holati yuqori darajaga kutariladi. Bunda cho’ziluv chan
muskullarning faoliyati ma’lum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni namoyon bulishi tashki muhitning temperaturasiga xam bog’liqdirtemperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan tungacha
bulgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga karaganda, egiluvchan likka ko’p ta’sir kiladi.
Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha kamaygan bo’ladi. mashg’ulot vaqtida
Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kun ning vak ti) ta’sirida o’zgarishini e’tiborga
olish lozim.
Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan nokulay holatlarni, chigal
yozish(razminka) mashqlari yordamida muskullarni kizitish bi lan bartaraf etish
mumkin. Egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli o’zgaradi, aktiv Egiluvchanlik
kursatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Karaganda ancha egiluvchan
bo’ladi, degan fikr unchalar to’g’ri emas. Bu fikrni boshqacharok - bolalarda
Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonrok kuchadi, deb tushunsak
to’g’rirok bo’ladi.
Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni rivoj
lantiradigan mashqlar bilan shug’ullanish buginlarda Harakatchanlikni susaytirishi,
chegaralash mumkin. Bu salbiy ta’sirii yengish mumkin: Egiluvchanlik va kuchni
rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq kushib olib borish yuli bilan jismoniy
sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish mumkin. Jismoniy madaniyat
jarayonida Egiluvchanlikni mumkin kadar me’yoridan ortik, ko’prok rivojlantirmaslik
maqsadga muvofiqdir.
Egiluvchanlini rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli tudasidagi
(cho’zish, eshish, buklana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan foydalaniladi.
Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bulinadi. Aktiv harakatlarda buginlardagi
harakatchanlik shu bugindan uta digan muskullarning kiskarishi xisobiga ruy beradi,
passiv harakatlar da tashki kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga kura bir-biridan farq kiladi: bir fazali va
prujinasimon (ketmya-ket ikki-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing
ma’lum a’zolarini yoki uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi holatini
ushlash (fiksiya), karshi liklarni yengish, ogirlikdan foydalanish mashqlari.
Bulardan tashkari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida tanani
kimirlatmay ushlash bilan (statik holatda) bajariladigan mashqlar xam shu guruxga
kiradi.
Passiv statik mashqlaraya gavdaning holati tashki kuch lar xisobiga saklanadi-bu aktiv
Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashq larga Karaganda samarasizrok,
lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatla shda yuqori kursatkichlarga olib kelishi
mumkin. Muskullar nisbatan kam cho’ziluvchan bo’ladi. Agar bir harakatda ularning
uzunligini oshri shga harakat kilinsa, unig natijasi juda past bo’ladi. Birok mashqlarni
takrorlayverish mashq qilish orkaln ular koldirgan natijalar yigilib, amplitudaning
ortishi juda sezirarli bo’ladi. SHuning uchun egiluv chanlikni oshirish mashqlari
seriyalar bilan, har birini bir nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish
zarur. Seriyadan seriyaga utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir
mashg’ulotda cho’zi luvchanlik mashqlarini ogrik sezguncha bajarish tavsiya etiladi.
Ogrik paydo bulishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har kuni
sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko’prok bo’ladi. Agar
egiluvchanlikning erishilgan darajasini sak lab turish maqsad kilinsa, kamrok mashq
qilish, ya’ni mashg’ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustakil
topshirik sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar
asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bulmagan
mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya kilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini
bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bulguncha chigal yozish mashqlarini
bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil gan harakat chanlikning ortishi nisbatan
uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10 minutcha saklanadi. Issiklik
tarkalishini kamayti rish (issik kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni ma’lum darajada oshirish
mumkin.
Bolalik va o`smirlik yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bulgani sababli 10-15
yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish samara beradi.