Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Rejalashtiroshga oid boshlanğich ma’lumitlar
Rejalarni tuzishdan oldin õqituvchi zamr axborotlarni tõplab.
tayyorgarlik ishlarini bajarishi kerak. Bu axborotlar õquv
maieriallarni manbalarni va ish shakllari, õtish tarti- bini
belgilab beradi.
1. Jismoniy tarbiya bõyicha õquv dasturini yaxshilab õrganish
kerak. Bu shuning uchun zamrki.qator mashqlar bir necha
sinflarda õrganiladi. Bir joyda turib qolmaslik uchun. liar bir
sinf uchun. bu mashqlarni õzlashtirib olishda vazifalami aniq
bclgilash zarur. Bundan tashqari, dasturni õrganishlik õquv
matcriallarining sinfdan siniga õtadigan izchilligini ta’minlash
imkonini beradi.
2. Shuğullanuvclular tarkibini, soğligi darajasini. tcxnik va
jismoniy tayyorgarligini õrganish. Bunday ma’lumotlarni
hujjatlami õrganish orqali olish mumkin. Õquvchilar bilan
suhbatlar boy ma'lumot beradi.
3. Jismoniy tarbiya bõyicha õtgan yillar davomida qilingan
ishlar va maktabning moddiy bazasini hisobga olish, uni
rivojlantirish va takomillashtirish yõllarini aniqlash zamr.
4. Maktab dircksiyasi va pedagoglar jamoasining jismoniy
tarbiyaga bõlgan munosabatini aniqlash uchun maktabning umumiy
ish rcjtisi bilan tanishmoq zarur.
5. Viloyat va tumanning ob-havo sharoitini õrganish zamr.
Kõpincha. bular bir-biridan muhim farq qiladi.
6. Turnan va viloyatning ommaviy sport tadbiriari kalcndari
bilan tanishish zarur. Bunday axborotlar õqituvchiga dastur
bolimlarini navbatma-navbat õtishini aniqlash uchun zamr.
7. Yetakchi jismoniy mashqlar lurlarini va ish shakllarini
aniqlash uchun õqituvchi makiab. alioli yashayotgan joyning
sponge oid an'analarini õrganadi, õquv-iarbiya ishlarining
samaradorligini oshirish yõllarini bclgilaydi.
Jismoniy tarbiya darslarida ishlarni rejalashtirish
Rejalashtirishning hamma liujjailarini ikki guruhga ajratish
niumkin: I. Davlat hujjatlari. 2. Davlat Inijjatlari asosida
õqituvchi tuzgan hujjatlar.
Rejalashtirishda davlat hujjatlari
Bu guruhga quyidagi hujjatlar kiradi: Ozbckiston Rcspublikasi Xalq ta’limi standartiari (I)TS) va õquv dasturi.
õquv dasturi „Jismoniy tarbiya“ faniga yillik soatlaming hajmi
bclgilab bcrilgan.
Jismoniy tarbiya majmuasi maktabda ,.AIpomish“ va „Barchinoy“
jismoniy tarbiya bõyicha õquv dasturlariga asoslanadi.
DTS va õquv dasturi „Jismoniy tarbiya" fanining maz- niunini
bclgilovchi liujjat hisoblanadi. Unda õrganishga daxldor bõlgan
zarur nazariy ma’lumotlar, jismoniy mashqlar, jismoniy
jihatlarni rivojlantirish uchun mashqlar, fanlararo aloqa.
uzviylik talablari bclgilab bcrilgan.
Dastur tayyorlashda, birinchi navbatda. jamiyatning sotsial
(ijtimoiy) buyurtmasi. ya'ni jamiyat talab, eluiyojlari hisobga
olinadi. Maktabni bitimvchilarnmg jismoniy tayyor- garligi
talablari „Alpomish" va ..Barchinoy” majmuyida õz aksim topgan.
Shuni yodda tutish kerakki, dastur alohida sport turlaridan
iborat cmas, shuning uchun dastur bõlimlaridagi vazifalarni bir
maromda, sharoit, imkoniyat hamda mavsum- larni hisobga olg;in
holda hal ctib borish zarur.
õquv dasturining asosiy xususiyatlaridan biri, õrgatila- digan
rnashq unsurlari uzluksiz va uzviylik bilan olib boriladi. Biroq
bu dcgani kelgtisi sinflarda lakrorlanmaydi dcgani cmas.
kelgusida bular mukammallashtirilib. mustahkamlanib boradi
õquv dasturlari doimo takomillashib, vaqti bilan ovgarib
boradi. Makiab dasturining õzgarish sabablariga quyidagilar
kiradi:
— õquv dasturi da õzgarislilar bõlsa;
— õquv sport bazasining birnumcha yaxshilanishi, fan
yuiuqlari va ilğor tajribalami õquv jarayonida qõllash;
— õquvchilar ma'lumotining oshishi. mctodikaning takomillashganligi, õquvchilaming tayyorgarlik darajasi;
— jismoniy (arbiyada yangi vazifalaming qõyilishi izlanishga chaqiradi va yangi maqsadlami hamda ish usullarini
qõllashni talab ctadi.
DTS va õquv dasturining uqtirish xaiini sinchiklab õqish zamr,
chunki unda õqituvchi uchun eng zarur va muhim ma’lumotlar
mavjud.
Biroq. dastur qanday takomillashgan bõlmasin, bu hujjai
„Jismoniy tarbiya'' fanini maqsadini, õquv materialini va
mazmunini bclgilovchi hujjaldir. Eng muhimi, uni amalga
oshirishda yuqori natijalarga crishish zarur. Jismoniy tarbiyaning hamma sliakl va turlari shunga qaratilgan. Shuning uchun
õqituvchi õquvchilarning jismoniy tarbiya darslarini bilimdonlik bilan rejalashtirishi kerak.
Õqituvchi tomonidan tuziladigan rejalashtirish hujjatlari
Õqituvchilaming kõp yillik tajribalari shuni kõrsatadiki,
jismoniy tarbiya darslarida qoyilgan vazifalaming samaradorligi
tizimini tashkil ctish zamr. Bu tizim qator rejalarni mantiqiy
bir-biriga boğlab. tugallangan hisoblanadi. Bulaming har bin õz
funksiyasiga cga. Bir butun olganda jismoniy tarbiya jarayonini
maqsadga muvoflq qilib tashkil etish imkonini be rad i. Bu tizim
quyidagi hujjatlarni õz ichiga oladi: a) yillik õquv- tarbiya
ishlarining reja-grafigi; b) dastur materiallarini darslarga
tnqsiinlash rejasi, ish rejasi va dars konspektlari.
Õquv-tarbiya ishlarining reja-grafigi
Bu hujjat barcha parallel sindar uchun bir yilga tuziladi.
Uning asosiy vazihtsi — bir tekis. õquv materialini maqsadga
muvoflq qilib taqsimlash va yillik isltni tanibga solishdir.
Graflkni tuzish õquv matcrialining tahlilidan boshlanadi. Bu
asosiy mashqlarni aniqlash. vaqtni hisobga olish, ulami
Õzlashtirish uchun zarurdir. Hozirgi dastur tahlili shuni
kõrsatadiki. mashqlar har bir sinfda aniq qõyilg;«n. Vaqtni
taqsimlashda mashqlarni murakkabligini va õquvchilar tomonidan
slui mashqlarni õzlashtirishning qiyinligi bilan boğliq bõlgan
tomonlarni hisobga olish zarur.
Dastur ichiga: yoshlarda jismomy sifatlarni tarbiyalash
vazifasini, dars hajmini, yillik vazifalarni hal etish uchun
õrgatislming aniq vazifalarini. tarbiya va soğlomlashtirishni
oladi. Bu dastur õrgatishning eng qulay varianti, nazorat- sinov
vaqtini kõrsalishi, mustaqil mashğulotlar vazifalari va
manbalari liisobiga kengayib boradi.
Õquv-õrgatish dasturi õquv faolivatini samaradorlik bilan
boshqarish imkonini bcradi. õquv inatcrialini õrganish
jarayonida õquvchilar mustaqilligini va f'aolligini oshiradi.
õrgatish vaqtidan ongli foydalanish imkonini beradi.
Õquv dasturini tuzish bosqichlarini kõrib chiqamiz.
Birinchi bosqich jismoniy sifatlarni rivojlantirish ishi uchun
mashqlarni tanlashni õz ichiga oladi.
Ikkinchi bosqich õrgatishning kõp yillik vazifalarini
aniqlashdan iborat. Kõp yillik vazifalarni aniqlab borib. õquv
materiallarining izchilligini va õzaro aloqasini anglamoq zamr.
Mashqlanish va õrganish jarayoni spiral bõyicha tashkil ctiladi:
har bir yangi aylanishda. navbatdagi õquv yilida yangi
materialni õrganish uchun asos hõlib xizmat qiladigan hara- kat
tajribalarini muntazam ravishda qõllash niaqsadga muvofiqdir.
Uchinchi bosqich yillik õrgatish vazifalarini shakllantirishdan iborat. Õqituvchi ma’lum sinfda õrganiladigan
mashqlarning darajasini aniqlashi kerak. agarda u bir necha
sinflar uchun dasturda kõrsatilgan bõlsa. Bunday mashqlarga
yugurish, sakrash. akrobatik va boshqa mashqlar kiradi.
TõrUnchi bosqichda yillik vazifalarni hal etish uchun zamr
bõlgan darslar hajmi hisoblab chiqiladi.
Beshinchi bosqich kõp mehnat talab qiladi. dars vazifa- lariga
aniqlik kiritishdan. ularni hal etish uchun manba tanlash.
õrganiladigan harakat faoliyati qismlariga yordamchi
mashqlarning qaytalanish sonini bclgilash va ularni bir butun
qilib õrganishdan iborat.
Maktab dasturi bõlimini rejalashtirishning uch usuli ma’lum:
parallel, ketma-ket va aralash. Dastur materiallarini parallel
õtishda darslarda har xil bõlimlardan materiallar kiritiladi.
Bõlimm ketma-ket õtisli yuqori sinflarda amalga oshiriladi va
yengil atlctika. spon õyinlari. gimnaslika va boshqa mashqlar
navbatma-navbat hal etiladi. Õquv materialini aralash
rejalashtirish deganda birinchi va ikkinchi usulni birga qõshib
olib borish tushuniladi, ya’ni ba’zi bir bõlimlar parallel,
ba’zilari alohida õrganiladi.
Yuqoridagi usullarning har biri õzining ijobiy va salbiy
tomonlariga ega. Õrta sinflarda parallel usulini qõllash yaxslii
natija beradi. Materialni parallel usulda õtish birmuncha
yuksaklikka olib keladi. U harakat faoliyatlarini shakllantirish
imkonini beruvchi manbalarni uzoq qõllash orqali õrga- tishning
samaradorlik xususiyatini oshiradi. Bundan (ashqari, bunaqa
rejalashtirish darslarni xilma-xil tashkil etish imkonini berib,
qiziqarli qiladi. Ammo bu sinchkovlik bilan tayyorgarlik
kõrishni talab etadi.
Maktab õquv dasturini ketma-ket rejalashtirish yuqori sinflar
uchun xaraktcrlidir.
õquv-tarbiya ishlarining grafigi kelajak reja ishlariga
kiradi. U õtuvchilarga bir vaqtning õzida yil davomida õrgatish
jarayonida kõrish usluby tamoyillarini amalga oshirish imkonini
beradi.
õqituvchi «Õquv matcrialining mazmuni" grafasiga mashqlarni
yozishi kerak.
„Nazariy ma’lumotlar" grafasiga faqat umumiy savollar
kiritiladi. Masalan. darsda xavfsizlikni saqlash qoidasi. ish
qobilyatini oshirish uchun mashqlarning ahamiyati haqida
ma’lumotlar gigiyenik talablar. Mustaqil. mashğulotlar metodikasisi va tcxnika haqidagi axborotlami õqituvchilar hamma
asosiy. tayyorlov va yordamchi mashqlarni õrganishda mun- tazam
ravishda oladilar.
Tarbiya vazifalari ayrim mashqlar guruhi ham, ulardan har
birini rejalashtirishga ham aloqador. Masalan yengil atletikadan
olingan mashqlar mashğulotlarga ijobiy muno- sabatlar uyğotadi.
Keyingi grafalar yillik soatlar, chorak soatlari hamda
darslarning tartib sonlarini kõrsatadi. Ma'lumki. õquv rejasiga
asosan, har bir sinfda 68 saotdan dars õtish kerak. Rejalashtirishda dars asosiga yangiliklar, mazmunli mashqlar, innovatsion usullar va harakatlarni barcha choraklarga singdirish
zarur.
Bu ishlarni bajarib bõlgandn sõng õquv materiallarini
darslarga taqsimlash boshlanadi.
Dasturlarni umumiy malerillarni chorak saotlari asosida
chorakka vertikaliga taqsimlab chiqiladi Shunda bir s;iotli
darsga neclua vazifa olinganligi va har bir vazifani qanday hal
etish zarurligi aniq kõzga tashlanadi. Vertikalga olingan
vazifalaming gorizontaligi qaralsa. har bir vazifaning necha
marta takror- lanayotganligini kõrish niumkin. Materiallarni
(vazifalarni)
darslarga taqsimlashda didaktik prinsplarga rioya qilish zarur.
Buning uchun pedagogikaga murojaat etish, yoki P.B. Lesgaft
tomonidan tuzilgan „jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi“ni yana
bir karra õqib chiqish foydalidir. Dasturdagi umumiy
materilallar bir yilga mõljallangan, shuning uchun alohida bir
tur materialni bitta chorakda hal etish va uni tugallashni biz
tavsiya ctmaymiz. Bir xil tavsiya bir nccha darsda muntazam
ravishda takrorlansa. u holda õquvchilar faolligi yõqoladi,
maqsadga erishilmaydi, eng yonnoni, alohida bir darsning
zichligi pasayadi.
Shuning uchun biz quyida misol tariqasida alohida bir chorakka
mõljallangan daislar reja grafigini keltiramiz.
5-6- sinflar uchun jismoniy tarbiya bõyicha choraklarga bõlingan
soallar taqsimoti