Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Jismoniy madaniyat tizimi bõg’inlari
Jismoniy madaniyat tizimi bir-biri bilan õzviy bog’liq bõlgan zvenolarga bulinib, hozirgi
kunda xam madaniyat jarayonining turli dasturlarining bajarilishi shu zvenolarda amalga
oshirilmoqda:
a) maktabgacha ta’lim(davlat va nodavlat maktabgacha madaniyat bola lar muassasalari)
zvenosi;
6) maktab yoshidagilar jismoniy madaniyatsi (umumiy o`rta ta’lim I-IX sinflar) zvenosi;
v) o`rta maxsus, kasb-xunar ta’limi(akademik litseylar, kasb-xunar kolledjlari) zvenosi;
g) oliy ta’lim zvenosi;
d) armiya zvenosi;
e) oliy ta’lim va armiyadan sungi xavasmandlik asosidash jismoniy madaniyat zvenosi;
Jismoniy madaniyat tizimi õzida kuidagi asosiy elementlarni birlashtiradi:
a) jismoniy madaniyatning maqsadi, vazifalari va prinsiplarinnig maqsadga muvofiqligi;
b) jismoniy madaniyat tizimida kullaniladigan vositalar - gimnastika, uyinlar, sport,
turizm va boshqalar tipidagi jismoniy mashqlar;
SHu narsa e’tiborga molik-ki, rivojlangan mamlakatlarda jismoniy madaniyat soxasining
turlicha tizimlaridan foydalanish chegaralab qõyilmagan.
Tarixiy ma’lumotlar
Tarixga nazar tashlaganimizda jamiyatda sinflarning paydo bulishi bilanok, usha
jamiyatda jismoniy madaniyat tizimi sinfiy xarakteriga ega bula boshlagan edi.
Quldorlik davri
Quldorlik davrida jismoniy madaniyat tizimi kuldorlarning maqsadi uchun xizmat qildi.
Quldor õz farzandi baquvvat, chidamli, chakkon bulishi va kullarni kuriklashi, ularning
kurkinchda ushlashi uchun kulida kurol ishlata olishi (kadimgi YUnon "etti kurashi"
mashqlarini puxta egallashi)ga harakat kilar edi. Jismoniy madaniyat tizimi
ekspluatatsiya kiluvchilar foydasi uchun xizmat qildi.
O`rta asrlar
O`rta asrlargi kelib esa, jismoniy madaniyat tizim harbiy maqsadni xal qilishga yunalish
oldi. Feodal, katta yer egasi, savdogar õz mulkini ximoya qilish uchun jismoniy
rivojlanganligi, tayyorgarligi yuqori bõlgan jamiyat a’zolariga muxtojligini bayon qildi.
Ular moddiy ne’matlar yaratishdek muhitdan ajratilib, faqat jismoniy sifatlari (kuch,
tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik)ni rivojlantirish, madaniyatlash bilan cheklandilar.
Jamiyatda alohida tabaka, kasb egasa (sokchi, jangchi) shakllandi. Ogir va kõpol
ritsarlarning kurollari ulardan katta jismoniy tayyorgarlik va ot bilan muomala qilishni
talab kilar edi. SHuning uchun ular mashg’ulotlarda ot o`rniga hozir bizda gimnastika
mashg’ulotlarida ishlatiladigan "ot" dan foydalanar edilar. Feodallarning jismoniy
madaniyat tizimi shunga yunaltirilga edi.
Kapitalizmga kelib, burjuaziya kõprok odamlarni jismonan madaniyatlashni, ishchini
mehnatga va vatan mudofaasiga (soldatlikka) tayyor lay boshladi. Madaniyatga siyosiy
tuye berildi. Kolaversa kõp soatlab konveyer, stanoklar orkasida ishlashga moslaydigan
mashqlar tizimidan foydalanildi.
XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida jismoniy madaniyat jarayoning tizimini
shakllangan davri boshlandi. Notekis rivojlangan kapitalizm milliy rivojlanishda xam
jonlanishni vujudga keltirib, qator mamlakatlarda jismoniy madaniyat tizimi, vositalari
va uning uslu biyatini yaratishdek vazifalarni xal qilish kerakligi masalasini o`rta ga
tashladi. Mustaqil O`zbekistoning jismoniy madaniyat va sportning yanada rivojlantirishga asos buluvchi eng muxim tadbirlar kõrilmokda O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”gi qonuni (1992 yil 14 yanvar) barcha axolining sogligini mustahkamlash uning jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishiga shart-sharoitlar yaratib berishni kafillikka oladi. SHu bilan birga maktabgacha bolalar tarbiya muassasalari va õkuv yurtlari xar yili kamida bir marta maktabgacha yoshdagi bolalarning ham O`quvchi yoshlarning jismoniy tayorgarlik darajasini kurishdan utkazadilar. Umumta’lim maktablarida boshva õkuv yurtlarida jitsmoniy tarbiya buyicha imtixonlar utkaziladi - deb kursatilgan. Bu esa O`quvchi yoshlarning salomatligini mustahkamlash, jismoniy kamolotini oshirish ularni mexnat va mudofaa ishlariga layokatli kishilar kilib yetishtirishga qaratilgandir. CHunki bu tadbirlar Respublika axolisini madaniy turmush darajasini oshirish, O`quvchi yoshlarni tarbiyalash ularning mexnat va mudofaaga tayyorlashda (jismoniy tarbiyaning moxiyati) yuksak baxolangan edi. CHorizm O`rta Osiyeni bosib olgandan boshlab, maxalliy axolini zuravonlik bilan ruslashtirishga intildi.
Turkiston õlkasida jismoniy tarbiya Turkiston õlkasida qadimiy xalq o`yinlari, jismoniy mashqlar va musobakalar fizkulturaning vositalari sifatida saklanib koldi. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda yangi tildagi maktablarda jismoniy tarbiya mashgulotlarini utkazishga urinib kurildi. Erlar va kizlar gimnaziyalarini ba’zilarida jismoniy tarbiya darslari joriy etildi. 1890 yillarda maktablarda jismoniy tarbiya darslari jonlandi. Toshkent, Fargona gimnaziyalarida, Xarbiy maktab va bilim yurtlarida gimnastika, kilichbozlik, otish va turli o`yinlardan mashgulotlar utkazila boshladi. 1913 yilda tashkil etilgan “Toshkent sport xavaskorlar jamiyati” Turkistonda eng yirik sport jamiyati edi. 1908 yildan boshlab, Turkistonda professional polvonlarning chempionatlari utkazila boshladi. Bu musobokalarda dunega mashhur polvonlar, Zaikiy, Potdubnыy, Vaxturov, SHeval kabi