Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministrligi

Ilimiy jumistiń metadologiyasi hám usili. Izertlew jumısıńıń metadologiyası sıpatında, Prezident párman ham qararlarında atap ótilgen milliy ideologiya teoriyaları, bank mekemeleriniń bahalı qaǵazlar esabı hám analizin jaqsılaw boyınsha tayarlanǵan ko’rsetpeler, normativ – huqıqıy hújjetler, ádebiyatlar xizmet qıladı. Izertlew jumısın jazıwda izertlew usılları bolıp maǵlıwmatlardı eki jaqlama jazıwda kórsetiw, statistikalıq maǵlıwmatlardı analizlew, kesteler dúziw, diagrammalar h.t.b. esaplanadı.
Pitkeriw qánigelik jumisiniń dúzilisi. Kirisiw, 3 baptan, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlar, qosımshalar bólimlerinen turadı. Kirisiw bóliminde bahalı qaǵazlar boyınsha aktual máseleler kóterilgen. Birinshi babında bank mekemesinde bahalı qaǵazlardıń áhmiyeti, olardan paydalanıwshılar boyınsha teoriyalıq túsinikler berilgen. Ekinshi babında bank mekemelerinde bahalı qaǵazlardıń satıp alınıwı, satılıwı boyınsha buxgalteriyalıq jazıwlar berilgen.
Úshinshi babında bank mekemelerinde bahalı qaǵazlardan paydalanıw, daramat hám qárejetlerdiń analizi berilgen. Juwmaqlaw bóliminde bank mekemelerinde bahalı qaǵazlardıń esabın hám analizin jaqsılaw boyınsha usınıslar islep shıǵılǵan.

1. bap. Bank mekemeleriniń passiv operaciyalarí esabınıń teoriyalıq

tiykarları

1. 1 . Ózbekstanda bahalı qaǵazlar bazarınıń qáliplesiwi

Ózbekstan ǵárezsiz mámleket dep járiyalanıwı sırt el mámleketleri menen hár tárepleme ekonomikalıq birge islesiwde keń jol ashıp berdi hám óz náwbetinde múmkinshiliktiń hár qıylı formalarınıń payda bolıwı shet el investitsiyalarınan paydalanıw usaǵan unamlı ózgerislerdi engiziwdi támiynledi.
Bahalı qaǵazlar degende mámleket tárepinen belgilengen formaǵa iye bolǵan óziniń iyesine nızam tiykarında múlkiy huqıqlardan paydalanıp málim bir dáramat deregi bolǵan qaǵazlar túsiniledi.
Bahalı qaǵazlarǵa aksiyalar, obligatsiyalar, amanat kassa sertifikatları kiredi. Bahalı qaǵazlar bazarınıń nátiyjesinde;

• 
  puldıń aylanısı tezlesedi;
  
• 
  bahalı qaǵazlar iyelerin dáramatlı etiwge hám olardıń múlkdarǵa aylanıwına ortalıq jaratadı;
  
• 
  investorlar hám xalıqtıń waqtınsha bos turǵan qarjılarınan nátiyjeli paydalanıwına erisiledi;
  
• 
  dáramat alıwdıń jańa quralın jaratıwǵa imkániyat tuwıladı;
  
• 
  ekonomikanıń pul qarjılarına mútáj tarawların qarjı menen támiyinlewge erisiledi;
  
• 
  aylanısta pul qarjıların qayta investitsiyalaw ushın onıń nátiyjeli isletiliwine imkániyat tuwıladı;
  
• 
  bahalı qaǵazlar iyeleri banklerden kredit (qarız) alǵanda bahalı qaǵazların girewge qoyıw imkániyatı da tuwıladı.
  

Sonıń ushın da bahalı qaǵazlarǵa bolǵan talab kárxana hám shólkemler ǵana emes, al puqaralarımızdı da qızıqtırıwı kerek.
Aksiyalar dep - pul qunına iye bolǵan qaǵaz esaplanıp, akcionerlik jámiyetleri tárepinen shıǵarılǵan bahalı qaǵazlarǵa aytıladı. Bunnan basqa aksiyalardı kárxana, shólkem, kommersiyalıq banklerdi shıǵarıwı múmkin. Aksiya muǵdarı kárxana hám shólkemniń, jámiyettiń islep shıǵarıw quwatlıǵın asırıwǵa aksiya iyesiniń qosqan
bólegi menen ólshenedi hám aksiya shıǵarǵan kárxananıń alǵan paydasınan aksiya muǵdarına qarap tiyisli dividend tólenedi.
Dividend - bul akcionerlik jámiyettiń esabat dáúirinde alınǵan hám aksiyalarǵa qarap akcionerler ortasında bólistiriletuǵın paydası.
Házirgi waqıtta aksiyalardıń tómendegi taypaları bar

1. 
   miynet jámááti
   
2. 
   kárxana
   

v) akcionerlik jámiyetleri aksiyaları.
Miynet jámáátiniń aksiyaların satıp alıwǵa sol kárxanada islegen jumısı hám xızmetkerler haqılı, shettegi shaxslarǵa bunday aksiyalar satılmaydı. Bunday aksiyalar jumısshılarǵa naq pulǵa satıladı. Kárxana aksiyaları kárxana, shólkemlerden basqa jáne kommersiyalıq bankleri, xojalıq jámiyetleri tárepinen shıǵarıladı. Olar basqa kárxana hám shólkemler, ıqtıyariy tárizde dúzilgen jámiyetler hámde banklerge tarqatıladı.
Akcionerlik jámiyetleri aksiyaları bolsa jámiyet aǵzaları ortasında tarqatıladı. Bul aksiya iyeleriniń basqa aksiya iyelerinen parqı sonda, eger akcionerlik jámiyeti tarqatılıp jiberiletuǵın bolsa, onday jaǵdayda jámiyet múlki jámiyet aǵzaları ortasında bólistiriledi.
Aksiya tómendegi maǵlıwmatlardı ózinde sáwlelendiriwi kerek aksiyanı shıǵarǵan kárxana yamasa shólkem atı, anıq jaylasqan ornı, bahalı qaǵaz atı, onıń tártip nomeri, shıǵarılǵan múddeti, shıǵarılǵan aksiyalar sanı, dividend tólew múddeti, kárxana yamasa shólkem baslıǵı imzası, tiyisli shaxs imzası. Akcionerlik jámiyetinde aksiyalardı shıǵarıw ushın ustav fondı muǵdarında ámelge asırıladı. Eger mámleket kárxanası akcionerlik jámiyetine aylandırılǵan bolsa, onıń pútin múlki muǵdarında aksiyaları jámáát hám kárxana anıqlanǵan muǵdarda aksiyalar shıǵarıladı. Miynet jámáátleri aksiyaları hám akcionerlik jámiyeti aksiyaları jámiyet hámde jámáát aǵzaları tárepinen shaxsiy múlk sıpatında satıp alınadı.
Aksiya ushın dividend miynet jámáátleri, akcionerlik jámiyeti paydası esabınan tólenedi. Akcionerlik jámiyeti aksiyasınıń iyeleri usı jámiyetti basqarıwda
qatnasıw huqıqına iye. Miynet jámáátleri hám kárxana aksiyaları iyeleri bunday huqıqqa iye emes.