Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

Ózbek tili
M’amleket tili haqqindaǵi Nizam 1989-jil 21-oktyabrde qabil qilinǵan. 1995-jil 21-dekabrde jedellestirildi.
Prezidentlik basqariw	Mámleketlik basqarıwdıń nátiyjeli formalarıdan biri, mámleketlikti basqarıw kórkem óneri, teoriyalıq hám ámeliyatınıń rawajlanıwı nátiyjesinde rawajlana otirip búgingi kúnge jetip kelgen tiykarǵı jollardan biri bolıp tabıladı. Prezident Respublikası házirgi kúnde eń kóp tarqalǵan mámleketlik basqarıwı forması bolıp tabıladı. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa kóre BMTga aǵza 192 mámleketlikten 142 tasi Prezident lawazımı ámeldegi bolıp, olardıń kópshiligi Prezidentlik Respublikası bolıp tabıladı. Ózbekstanda birinshi márte 1990-jil 24-martta bul lawazim engizilgen.
Ǵárezsizlik Deklaraciya	1990 jılı 20 iyunda XII shaqırıq Ózbekstan SSRnıń Oliy Sovetiniń ekinshi sessiyasında «Ǵárezsizlik Deklaraciyası» qabıl etildi. Usı kúnnen baslap respublikada Ózbekstannıń ekonomikalıq hám siyasiy turmısına tiyisli máseleler ǵárezsiz túrde sheshile basladı. Atap aytqanda, Ózbekstannıń ǵárezsizlikke qaray baratırǵanlıǵı 1991 jılı 20 fevral`daǵı Ózbekstan Joqarǵı Keńesiniń jıynalısınıń juwmaqlarınan hám 1991 jılı 17 martta bolıp ótken ulıwma xalıqlıq referendumnan kóriwimizge boladı.

Ǵárezsizlik	Mámlekettiń ishki hám sirtqi islerinde basqa mámleketlerge ǵárezli bolmay xizmet kórsetiwi. Ǵárezsizlik princplerine boysiniw mámleketler araliq múnásebetlerde jetekshi, húkimran qaǵiyda.
Ózlikti ańlaw	birinshiden, adamniń azat, erkin, ájayip tulǵa ekenliligin ańlaw hám ózinde oǵan ámel qiliw sipatlarin qáliplestirip bariw bolsa, ekinshiden oniń ózine tán milliy-insaniy sipatlarin aship beriwshi etnikaliq, ruwxiy-insaniy tiykarlarin túsiniw hám olarǵa ámel qiliwdan ibarat.
Suverenitet	(fransuzcha “Souverainite” - ǵárezsizlik, joqarı hákimiyat) onıń mazmunı:Mámleketlik suverenitet - mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatıdaǵı tolıq ǵárezsizligi bolıp esaplanadı.Mámleketlik suverenliitetligining tiykarǵı belgileri:A) Mámlekettiń barlıq shólkemleri hám puqaralarǵa qaratılǵan nızamlardı qabıllaw;B) Urıs hám sawashlıq máselesin sheshiw;V) Sońǵı basqıshda sud hákimiyatini ámelge asırıw;G) Lawazımlı shaxslardı taynlash;D) Avf etiw - jinoyat payda etǵan shaxsni jazodan azat etiw.Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasıda mámleketlik suverenliitetligi máselesinde bólek bap ajıratılǵan bolıp onıń birinshi statiyasında “Ózbekstan - suverenli demokratiyalıq Respublika” dep ataladı.
Respublika	(latınsha “res” - jumıs, iskerlik hám “publikus” - jámiyetshillik iskerligi) - mámleketlikti basqarıwdıń tiykarǵı formalarıdan biri bolıp tabıladı. Basqarıwdıń Respublika forması ornatılǵan mámleketlerde mámleketlik hákimiyatining joqarı shólkemleri arnawlı bir múddetke saylanib qóyıladı.Tariyxda Respublikanıń xar qıylı túrleri bolǵan.Áyyemgi grekistonda hám orta ásirler dáwirinde, ayırım mámleketlikler basqarıw formasına kóre, aristokratik yamasa demokratiyalıq Respublika formasındabólgan.XIX - XX - ásirlerge kelip, Respublika mámleketin basqarıwdıń eń keń tarqalǵan formasına aylandı. Házirgi dáwirde Respublikanıń ush tiykarǵı túri ámeldegi: Prezidentlik Respublikası, parlamentar Respublika hám aralash Respublika.
Referendum	(latınsha “referendum” - daǵaza etiliwi kerek bolǵan xabar) jámiyetti demokratiyalıq basqarıw processinde qollanılatuǵın ilajlardan biri, birpara zárúrli máselelerdi putkil xalıq dawısıǵa, putkil xalıq sorawına, xalıq muxokamasiga qoyıp sheshiw.Referendiumni mámlekettiń joqarı organı ótkeredi. Referendium - jámiyetti demokratiyalıq tiykarında basqarıwdı támiyin etiwge jetiwi ushın alıp barılatuǵın kóppartiyalılıq gúresinde erisilgen tabıslardan biri.Referendium formaları úsh qıylı boladı: 1) ulıwma milliy referendium - pútkil mámleket kóleminde ótkeriledi; 2) Jergilikli referendium - federativ mámleketlik subektlarida ótkeriledi. 3) Basqarıw tapy referendium bolsa tapy birlikde ótkeriledi.2002yil 27 yanvar referendiumida xalqımız eki sorawǵa juwap beredi: 1. Ózbekstan parlamenti eki palatani bolıwın maqullaysizmi? 2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń kepilligi bes jıldan etti jılǵa uzaytirilishi maqullaysiz? Xalqımız bul eki sorawǵa “awa” dep juwap berdi.Báseki-Sopernichestvo-RivalryBáseki - óndiris munasábetlarining sub'ektleri (óndiriwshiler, qarıydarlar, uqıplı basqarıwshılar, jalshılar hám b.) ortasıla qolaylaw óndiris sharayatına, arzan óndiris resursları hám jumısshı kúshine iyelewi, ónimli texnologiya, jumıs jayı, jaqsı bazardı qolǵa oli, uluwma, joqarı dáramat alıw múmkinshiligi ushın alıp barılatuǵın gúres.
Milliy siyasat	Usı sóz birikpesi, ádetde, eki mániste isletiledi.Birinshisi - arnawlı bir milliy mámleketlik ámelge asırilshan ulıwma siyasat. Ekenin aytıw kerek, mámleketlik tiykarınan, milliy negizinde qáliplesedi mısalı Fransiya-fransuzlar tiykarǵı milletti hám xalıqtıń kóbisin shólkemlestirgen mámleketlik.“Milliy siyoat” sóz birikpesiniń ekinshi mánisi sonnan ibarat, kópshilik mámleketlerde, ásirese ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamı (MDX) tiyisli mámleketlerde milletler arasında munasábetlerge tiyisli siyasat mánisin ańlatadı. Házirgi kúnde ózbekler Ózbekstan xalqınń derlik 4/5 bólegin skólkemlestiredi.
Prezident	(latinsha: "pre"(dáslep) hám "sedere" (otiriw) oʻzb. "aldinda otirǵan") – qanday da bir shólkem, kompaniya, kásiplik awqam universitet yaki mámleket basshisi lawazimi. Bul sóz etimologiyaliq jaqtan qanday da bir jiynalista yaki saltanatta eń aldinda otirǵan adam mánisinen kelip shiqqan. Házirgi waqitta kópshilik mámleketlerde saylap qoyilatuǵin mámleket basliǵi.
Mámleket	jámiyettiń joqari siyasiy instituti bolip, usi jámiyette jasap atirǵan mámleket puqaralari máplerin qorǵaw ushin ornatiladi. Mámleket shegaralarin qorǵaydi, basqa mámleketler menen baylanista boladi, nizamshiliq penen shuǵillanadi hám basqa.
Ótiw dáwiri	Házirgi waqıtları ótiw dáwirin ilimiy baǵdarda izertleytuǵın baǵdar payda boldı. Bul ilimiy baǵdar «tranzitologiya» dep ataladı. Bul atama latınsha «tranzitos» - «ótiw» degendi ańlatadı. Tranzitologiyada ótiw dáwirine jámiyetlik rawajlanıw barısındaǵı sociallıq waqıt dep anıqlama beriledi. Onıń mánisi jámiyettiń ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy turmısında túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıw bolıp tabıladı. Bul dáwirdiń joqarǵı shegarası – eldiń turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw basqıshına shıǵıwı. Sonday-aq siyasiy hám jámiyetlik strukturalardıń turaqlasıwı.
Ózbek modeli	(orıs.- “Uzbekskaya model”; ing.- the uzbek model) - Prezident Islam Karimov tárepinen islep shıǵılǵan Ózbekstannıń óz ǵárezsizlik hám rawajlanıwın bes princpı.
Ekonomikaliq plyuralizm	(orıs.-ekonomicheskiy plyuralizm; ing.- economic pluralism) - múlk formaları hám xojalıq júrgiziw usıllarınń hár qıylı qiylilıǵı.
Demokratiya	(Áyyemgi zaman tilinde “demos” xalıq hám “kratos” - hákimiyat) - “Xalıq hákimiyati” mánisin ańlatadı. Demokratiyaniń zárúrli ayrıqshalıqı sonda ol jaǵdayda xalıq hákimiyati yaǵnıy azshılıqdıń kópshilikka baǵınıwı qaǵıydası rásmiy túrde daǵaza etiledihamda puqaralardıń erkinshegi hám teń huquqliligi tán alıw etiledi. Bul shártler jámiyet hámde onıń aǵzaları ómirinń tiykarǵı nızamı - usı mámlekettiń Konstitusiyasıda sáwlelendiriledi.
Konstitutsiya	(latınsha “constutio” - dúzılıw, tártip) - Mámlekettiń tiykarǵı nızamı. Hár bir mámleketde, onıń ishki hám sırtqı ómirin tártipke salıw ushın, mámleketlik mexanizmı rejeli islep turıwını támiyinlew maqsetinde júzlegen hár qıylı nızamlar islep shıǵıladı. Biraq, bul qabıl etilgen nızamlar hám nızamosti aktlari mámleketlik ómiriniń ayırım tarawlarıǵa tiyisli bolıp tabıladı. Bul nızamlardıhámmesin bir maqset, bir ideya hám bir tártipke bóysundiradigan birden-bir ulıwma mámleketlik tiykarǵı nızam kerek, anu sol áhmiyetli nızam konstitutsiya dep ataladı. Konstitutsiya barlıq basqa nızamlar, qararlar, kórsetpeler hám sheshimlerden joqarı turadı, olarǵa salıstırǵanda eń joqarı derek bolıp tabıladı. Konstitutsiya mámleketlikdegi tártip-qaǵıydalarınń huquqiy negizi bolıp tabıladı. Konstitutsiya kópshilik mámleketlerde aldınan tayarlanıp, jazılıp muxokamadan keyin qabıl etiledi.Tariyxda birinshi konstitutsiya 1778 jılda AQSHda qabıl etilgen hám házirge shekem ol kúshte.
Milliy valyuta	mámleket tapda barlıq tovar hám xızmetler ushın bahalardi ańlatıw wazıypasın ótetuǵın hám nizamli qorǵalǵan birden-bir tólew quralı. Hár bir mámlekettiń óz pul birligi ámeldegi. Rossiyada rubl, AQSH dadollar nızamlı tólew quralı esaplanadi. Tártipte hár qıylı bulimlar, qımbat baha taslar hám metallar pul wazıypasın ótken. Házirgi waqıtta mashqalada tek qaǵaz pul isletiledi hám olardıń ma`nisi altın yamasa qımbatbaha metallarga baylanısqan.
Turaqlasiw siyasati	Eń aweli, bul makroekonomikada teń salmaqlıqtı saqlaw, islep shıǵarıwdıń keskin dárejede páseyiwine hám ǵalaba jumıssızlıqqa jol qoymaslıqdur. Turaqlastırıw siyasatınıń maqseti basqarıp bolmaytuǵın, ekonomikalıq páseyiwge alıp keliwi múmkin bolǵan ishki hám sırtqı teń salmaqsızlıqtı shetlep ótiwden, zárúr bolǵan táǵdirde bolsa onı tuwrılawdan ibarat.
Mámleket nishanlari	Belgili bir mámlekettiń milliy suverenitetin sáwlelendiretuǵin, tariyxtan quram tapqan óz aldina, eń áhmiyetli belgileri. Olar tikkeley xaliq, millet turmisi, dástúrleri, ruwxiyati, folklori, tariyxi menen tiǵiz baylanisli. Mámleket nishanlari ǵárezsiz mámlekettiń áhmiyetli sirtqi belgilerin ózinde jámleydi. Mámleket nishanlari xaliqtiń ázeliy arzu-úmitleri, iygilikli niyetleri, búgingi turmis mazmunin kórsetedi. Mámleket nishanlari konstituciya yaki arnawli nizam menen belgilep qoyiladi.
Mámleketlik hákimiyati	Xalıq hákimiyatining arnawlı apparatı - mámleketlik arqalı ámelge asırıladı. Mámleketlik óziniń shólkemleri arqalı siyasiyo hákimiyatni ámelge asıradı. Húkimet mámleketlik qolıda tóplanǵanidaginabir erda sáwlelengenlashishi hám nátiyjeli ámelge asırılıwı múmkin. Mámleketlik ózine tiyisli hákimiyat jardeminde májbúrlew hám tásir ilajlarını qollaydı. Mámleketlik hákimiyati nızamı bolıp tabıladı, yaǵnıy mámlekettiń, mámleketlik shólkemleriniń kepillikleri nızam menen belgilep qóyıladı. Nizam shiǵariwshi, atqariwshi hám sud hákimiyati.
Oliy Májilis	— Oʻzbekstan parlamenti, joqari mámleket wákillik, nizam shiǵariwshi organi. Dáslep bir palatali parlament sipatinda dúzilgen hám puqaralardiń uliwma, teń tuwridan-tuwri saylaw huquqi tiykarinda qáliplestirilgen. 1-shaqiriq Oliy Májilis koʻp partiyaliliq tiykarinda 3 túrde — 1994-jil 25-dekabr, 1995-jil 8- hám 22-yanvarda bolip oʻtken saylawlarda saylanǵan hám 1995—99 jillarda xizmet koʻrsetken.
Senat	(orıs.-senat; ing.-senate) - parlament palatası huqıqıy wákillik palatası.
Mámleketlik dúzilisi jáne onıń formaları	Mámleketlik óz dúzimi jaǵinan tiykarınan úsh túrge federativ, konfederativ jáne unitar tárzde ıdırawı múmkin. Unitar mámleketlik (pútin) federatsiyadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, wálayat, úlke, rayon guberniya, grafliklar sıyaqlı basqarıw – bólimlerinen shólkemlesken struktura. Fedarativ (quramalı) mámleketlikler bolsa mámleketlikchilikning avtonom (toliq huqıqlı) mámleketlikler bolsa mámleketlikchilikning avtonom (toliq huqıqlı) shtatlar, tapy er birlikleri sıyaqlı qisimlardan dúzilgen (M: AQSH de shtatlar hám b.)Konfederatsiya - mámleketlik dúzilisiniń sonday bir formasıki, oǵan kóre, konfederatsiyani shólkemlestiriw etiwshi mámleketlikler, óz ǵárezsizliklerin tolıq saqlap qalǵan halda, muayyyan bir maqsette (áskeriy, xojalıq, áhmiyetli ishki hám sırtqı siyasat máselelerin sheshiwde) óz kúshlerin uyqaslashtirib, jumıs kórediler. Mámleketlik shegarası-gosudarstvennoy granitsbi-state borderMámleketlik shegarası-mámlekettiń zárúriy belgilerinen biri bolıp tabıladı. Hár qanday mámleketlik óz tapy shegarasıǵa iye esaplanadı. Mámleketlik taptıń basqa bir mámleketlik tap menen tutas sızıǵı mámleketlik shegarası dep ataladı. Mámleketimiz shegarasınıń ulıwma uzınlıǵı 6221 km. ni quraydı sonnan, Qazaqstan menen shegara - 2203 km, Turkmenistan - 1621, Tájikstan menen 1161 km, Qirgizstan menen - 1093 km, Awǵanstan menen- 137 km. den ibarat.
Unitar mámleketlik	- (fransuzcha “Unitaire”, latınsha “Unitar” - birlik, pútin, birlesken, bir pútkildi quraytuǵın) - shólkemlestiriw bólimleri mámleketlik huquqına iye bolmaydıǵan mámleketlik. Bunday mámleketlikde konstitutsiya, birden-bir puqaralıq, joqarı nızam shıǵarıwshı, birden-bir basqarıw hám sud shólkemleri ámeldegi boladı. Unitar mámlekettiń ol yamasa bul bóleginde iskerlik kórsetip atırǵan mámleketlik shólkemleri jergilikli mámleketlik shólkemleri esaplanadi.Unitar mámleketlik basqarıw-tapy birlikleriniń chegalari oraylıq organlar tárepinen qabıl etilgen nızamlar tiykarında ózgertiriledi hám onıń ushın jergilikli mámleketlik shólkemleri yamasa xalıqtıń roziligi talap etińmeydi.
Federatsiya	- (latınsha “Foederate” - birlespe bolıp bekkemlew - mámleketlik dúzilisi formalarıdan biri. Federativ mámleketlikler quramalı dúzılıwǵa iye mámleketlikler dep da júritiledi. Federativ mámleketlik, ádetde mámleketlerdiń óz siyasiy ǵárezsizligin qálegen túrde hám arnawlı bir sheńberde sheklew jolı menen birden-bir birlespeqa birlesuvi nátiyjesinde júzege keledi.Federatsiyaga has belgiler:1. Federatsiya tap, onıń sub'ektleri, jańa strukturalıq bólimleri birpara mámleketlerde shtatlardan (AQSH, Meksika, Braziliya) geyparalarında kanton hám yarım kantonlaridan (SHveysariya) ibarat boladı.Federatsiya sub'ektleri óz Konstituciyasin qabıllaw xuquqiga iye boladı, lekin birpara federativ mámleketlerde (Xindiston) sub'ektler ózleriniń ózbetinshe Konstitusiyasıǵa iye emes. Federatsiya basqa kóplegen álomatlariga kóre basqa strukturalardan ajralıp turadı.Xalıq ara shólkemler-Mejdunarodnbie organizatsii-International organizationsXalıq ara shólkemler - ózbetinshe mámleketlikler yamasa milliy jámiyetler (assotsiatsialar) mıń siyasiy, ekonomikalıq-sociallıq maqsetlerge erisiw ushın dúzilgen birlespeler, mámleketler ortasında kóp tárepleme xamkorlik etiwdiń eń áhmiyetli túrlerinen biri. Xalıq ara shólkemlerdń ulıwma qásiyetleri sonnan ibarat, olardıń wazıypaları hám iskerligi xar bir mámleketlik shegarasıdan shetke shıǵadı. Xalıq ara shólkemler BMT terminologiyasida “Xukumatlararo shólkemler” dep júritiledi. Házirgi kúnde jaxonda 350dan artıq xukumatlararo shólkemler ámeldegi.
Parlament	(fransuzcha “parler” - sózlamoq; Parlament rásmiy sóylewiw jayı, notiklik sánlisi, diktorxona). Mámlekettiń nızam shıǵarıwshı joqarı organı. Parlament birinshi bar XXII asirde Angliyada mámleketlik hákimiyatining wákillik organı sıpatında vujudga kelip, XVII-XVIII ásirlerde basqa mámleketlerge etildi.Parlament mámleketlikdegi anıq jaǵdayǵa qaray bir palatali yamasa eki palatali bolıwı múmkin. Parlament Fransiyada senat hám milliy assembleyadan, Angliyada lordlar palatası hám jámáátler palatası, AQSH de senat hám wákiller palatasıdan ibarat.Parlament nızam shıǵarıwshı hákimiyatni ámelge asıradı. Ol nızam boyınsha belgilengen sandaǵı deputatlardan ibarat bolıp, tapy saylaw okruglari boyınsha, ádetde kóppartiyalılıq tiykarında belgilengen yoshga tolǵan puqaralardan saylanadi.
Mámlektlik emes, kommerciyaliq emes shólkem	Fizikaliq hám (yaki) yuridikaliq shaxslar tárepinen iqtiyarliq tiykarinda dúzilgen dáramat (payda) aliwdi óz xizmetiniń tiykarǵi maqseti qilip almaǵan hámde dáramatlardi (paydani) óz qatnasiwshilari (aǵzalari) ortasinda bólistiretuǵin ózin-ózi basqariw shólkemdur.
Puqaraliq jámiyet	Haqiyqiy puqaralardan, yag’niyúzliksizbaylanistabolǵanhámde ádep-ikramliliq mádeniyatina súyenetuǵin aymaqliq hám siyasiy mádeniyatqa iye adamlardan ibarat jámiyet
Máhálle	Oʻzbekstanda administrativlik-aymaqliq birlik; oʻzin-oʻzi basqariwdiń xalqimiz dástúrleri hám qádiriyatlarina tán bolǵan usili. Máhálle tariyxi áyyem zamanlarǵa barip taqaladi. Tariyxiy dereklerde aytiliwinsha, jez dáwiriniń esteligi bolǵan Sapallitóbe 8 shańaraq jasaǵan. Olardi tek ǵana uriw jámá’atine emes, bálki islep shiǵariw mápleri de birlestirip turǵan.
Siyasiy bankrotlilik	- siyasiy bankrotlilik - bólek siyasiy jetekshi, siyasiy partiya, mámleketlik húkimran dóńgelekleriniń nátiyjesizlikke dus keliwi, óz wádeleriniń ústinen shiǵa almaǵanlıqları, krizisge dus kelgen siyasatti túpten qayta ózgertiw, xaliqtiń siyasiy isenimin aqlaǵan siyasiy jetekshiler menen ózgertiw hám t.b.