ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

İLK HİNDİSTAN SƏFƏRİ
Bəcurdan Bxirəyə yürümək niyyətilə qayıtmışdım. Kabilə gələndən bə­ri hey Hindistan səfəri niyyətindəydim, amma bəzi maneələr üzündən nə­sib olmur­du. Üç-dörd ay davam edən Bəcur səfərindən də əsgərin əlinə cid­di bir şey keçmədi.

Hindistanın sərhəddi Bxirə yaxın olduğu üçün «Dərhal və yüngül si­lahlarla girsək, görəsən, əsgərin əlinə bir şey keçərmi» deyə düşündüm. Bu niyyətlə dönərək əfqanlara axın edib Məqama enəndə mənə sadiq olan bə­ziləri belə dedilər: «Hindistana girsək, gərək əsaslı girək. Əsgərin bir qis­mi Kabildə qaldı və bir dəstə yaxşı igid də Bəcurda qoyuldu. Atların zəifliyi üzündən bir çoxları da Ləmqana döndü. Buraya gələnlərin atları elə bit­kin bir haldadır ki, bir gün belə sürətli qaça bilməzlər».

Düzdür, bu sözlər doğru idi, lakin artıq qərar verilmişdi, bu hesablara aldırmadan sabah tezdən (222 b) oradan qalxdıq və Sind çayının keçidinə doğru hərəkətə keçdik.

Sind çayının keçidini aramaq üçün Mir Məhəmməd Caləban böyük və kiçık qardaşları bir neçə igid ilə birlik­də çayın yuxarı və aşağı tərəflə­rinə göndərildi.

Əsgəri çay tərəfinə göndərib özüm də kərgədan ovlamaq üçün Kərk­xana dedikləri Səvati tərəfinə getdim. Bir neçə kərgədan göründü, lakin cən­gəllik çox sıxdı və cəngəllik­dən dışan çıxmadılar. Balalı bir kərgədan düzlü­yə çıxıb qaçmağa başladı. Bir çox ox atdılar. Kərgədan özünü yaxın­dakı cən­gəlliyə vurdu. Cəngəllikə od vurdular, lakin o kərgədan tapılmadı. Di­gər bir kərgədan balası odda yanmış, qıvrılırdı. Onu boğazladılar və hər kəs bir parça aldı. Səvatidən dönüb ətrafı dolaşdıqdan sonra yatsı vaxtında orduga­ha gəldik. Keçid aramağa gedənlər bir keçid tapıb qayıtmışdılar.

Ertəsi sabah cümə axşamı günü, ayın on altısında [=17 fevral] at, dəvə və yüklərlə bir­likdə keçiddən keçdik. Ordugah bazarını, yayaları və eşşəklə­ri salla keçirdilər. O gün keçid başında ikən nilablılar zirehli bir at və üç yüz şahruxi hədiyyə ilə gəlib məni gör­dülər.

Hamı keçincə həmin gün günorta vaxtı hərəkət edilib gecənin bir pasına qədər yürüyərək, Keçəküt çayının yaxınına endik. Oradan da sabah hərəkət eddi və Keçəküt çayını keçib günortaya yaxın bir vaxtda Səngdəki keçidi aşaraq (223 a) düşərgə qurduq.

Seyid Qasım eşik-ağa çağdavul idi. Arxadan bizim qatarların dalınca gələn qücurları ələ keçirərək bir neçə baş kəsib gətirdi.

Səngdəkidən səhər vaxtı hərəkət etdik və günortadan az sonra Suhan çayını keçərək düşərgə qurduq. Əsgərin arxası gecə yarısına qədər gəlməyə davam etdi. Çox uzun bir köç idi, atların gücsüzlüyü və zəifliyi üzündən föv­qəladə çətin oldu. Bir çox at geridə qaldı.

Bxirədən şimala doğru yeddi küruh məsafədə bir dağ vardır. Bu dağ Zə­fərnamə və digər bəzi kitablarda Kuhi-Cud adıyla anılır. Bu adın veril­məsinin səbəbini bil­mirdim, amma sonradan öyrəndim: Bu dağda eyni ata­nın nəslindən olan iki xalq vardır, birinə Cud, digərinə Cəncuhə deyirlər. Bu dağdakı və Nilab ilə Bxirə arasındakı qəbilələrə əskidən bəri bunlar hökm edir və fərman verirlərmiş. Ancaq bu idarə dostcasına və qardaşcasına bir idarə imiş. Xalqdan hər istədiklərini ala bilmirlərmiş. Əs­kidən bəri vergi ki­mi bir şey müəyyənləşdirmişlər, bunların aldığı və onların verdiyi bundan nə artıq, nə də əskik deyilmiş. Müəyyənləşdirilən şey budur: ev başına bir şah­­­ruxi, hər ailə başçısı isə yeddi şahruxi verir və əsgərə də gedirlərmiş.

Cud və Cəncuhənin hər ikisi də bir neçə qola ayrılır. Bxirədən yeddi küruh məsafədə yerləşən bu dağ Hinduquş silsiləsinə aid olan Kəşmir (223 b) dağla­rından ayrılaraq cənub-qərbə uzanmaq surətilə Dinqutun ayağında Sind çayında sona çatır. Bu dağın bir yarısında Cud, digər yansında isə Cəncuhə xalqı yaşayır. Bu dağa Cuda nisbətlə Kuhi-Cud demişlər.

Bunlar arasındakı ən etibarlı olan böyüyə ray deyə xitab edilir, digər kiçık qardaşa və oğluna da məlik deyirlər. Cəncuhələr Ləngər xanın dayıları olur. Suhan çayının civarındakı qəbilələrin hakiminin adı Məlik Həstdi. Əsil adı Əsəddir. Hindistanlılar belə hərəkələri bəzən sükunla oxuyurlar, xəbərə xəbr dedikləri kimi, əsədə də əsd deyirlər və bu söz zamanla həst olmuşdur.

Biz enər-enməz Ləngər xanı Məlik Həst Cəncuhənin yanına göndə­dik. Sürətlə gedib onu inayət və şəfqətimizə əmin edərək yatsı vaxtı özünü də götürüb gətirdi. Bir zirehli at gətirib mülazimət etdi. Özü iyirmi iki-iyirmi üç yaşlarında vardı. Bu xalqın heyvan sürüləri ordugahın ətrafında və civa­rın­da xeyli çox idi.

Hələ Hindistanı ələ keçirmək niyyətindəydik. Bxirə, Xoşab, Çanab və Cenyut kimi bir neçə vilayət nə müddətdir türk idarəsindəydi və bunları öz mülkümüz kimi düşünürdük; zorluqla, ya xoşluqla idarəni ələ alacağımıza əmindik. Bu səbəblə bu dağ xalqıyla yaxşı münasibətlərdə olmaq vacib və gərəkli idi. (224 a) Onun üçün də «Heç kəs bunların heyvan sürülərinə, ip ucu və iynə ulduzu qədər belə zərər və ziyan vurmasın» deyə fərman oldu.

Sabah oradan qalxıb günorta vaxtı Kəldə-Kəhara gəlib endik. Ətraf və civarı bol otluq idi. Bu Kəldə-Kəhar çox gözəl bir yerdədir. Bxirənin on kü­ruh məsafəsində, Cud dağlarının arasında bir düzlük və bu düzlüyün ortasın­da böyük bir göl var. Bu göl ətrafındakı dağlardan yığılan yağış sularından yaranmışdır. Çevrəsi üç küruha yaxındır və şimal tərəfində gözəl bir çayır vardır. Qərbində isə dağın təpəsində bir çeşmə vardır. Bu su gölə baxan tə­pə­lərdə yaşamaq imkanı verdiyi üçün buraya Baği-Səfa adında bir bağ sal­dırdım. Çox gözəl, havalı və səfalı bir yerdədir. Daha sonra təfsilatıyla nəql ediləcəkdir.

Kəldə-Kəhardan səhər vaxtı atlandıq. Hemtatu keçidinin ba­şında yer­lilərdən bir neçə adak kiçik hədiyyəylə gəlib sədaqətlərini bildirdilər. Əb­dürrəhim Şiğavulu da bu gələn adamlarla birlikdə Bxirə xalqını öz tərəfim­izə çəkməyə çalışaraq «Bu vilayətlər əskidən bəri türkün olmuşdur, saqın ola ki qorxu və təlaşa yol verib xalqı təlatümə salmasınlar; bu vilayətin xalqı ilə səmimiyyətimiz vardır və heç bir yağmalama olmayacaqdır» deyə söyləməsi üçün Bxirəyə göndərildi.

Çeşt vaxtı keçidin dibinə enib (224 b) Qurban Çərxi və Əbdülmüluk Həstinin rəhbərliyi altında yeddi-səkkiz adamı xəbər bilmək üçün irəli gön­dərldik. İləri gedənlərdən biri olan Mir Məhəmməd Mehdi Xoca yanında bir adam gətirdi. Bu əsnada əfqanların böyüklərindən bir neçəsi də hədiyyələrlə gəlib mülazimət etdilər. Xalqı öz tərəfimizə çəkmək üçün Ləngər xanla bir­likdə bunları da Bxirə xalqının yanına göndərdik.

Keçidi aşıb cəngəllikdən çıxaraq, sağ və sol qollar ilə mərkəz səfləri nizamla düzərək Bxirəyə doğru hərəkət etdik. Bxirəyə yaxınlaşanda Bxirə­nin böyükləri ilə birlikdə Dövlət xan Yusif-Heylin oğlu Əli xanın adamla­rın­dan Siqdu oğlu Divə Hindu yanımıza gələrək bir at hədiyyə edib mülazi­mət etdi. Günortaya doğru Bxirə əhalisinə zərər və ziyan vurmadan Bxirənin şərqindəki Bəhət çayının kənarında bir otluqda düşərgə qurduq.

BXİRƏNİN SON DÖNƏMİNƏ AİD TARİXİ BİLGİLƏR
Teymur bəyin Hindistan səfərindən bəri¹ Bxirə, Xoşab, Çanab və Cen­yut kimi bir neçə vilayət Teymur bəyin övladlarının və onların soyundan gə­lənlərin və onlara tabe olanların hakimiyyəti altında idi. [Teymur bəyin oğ­lu] Şahrux Mirzənin nəvəsi və Suyurqatmış Mirzənin oğlu Sultan Məsud Mirzənin -ki, Kabil və Zabil vilayətinin idarəsini o zamanlar əlində tutduğu üçün ona Sultan Məsud Kabili deyirdilər- yetirmələrindən olan Mir Əli bə­yin üç oğlu -Baba Kabili, Dərya xan (225 a) və sonraları Qazi xan dedikləri Apağ xan- Sultan Məsud Mirzənin oğlu Əli Əsgər Mirzənin ölümündən son­ra Kabil, Zabil və bəhs edilən bu Hindistan vilayət və pərgənələrinə¹ zor­la sahib olmuşdular. [Baburun babası] Sultan Əbu Səid Mirzənin zamanın­da Kabil ilə Qəznə bunların əlindən çıxdı, amma Hindistandakı vilayət­lər bun­ların əlində qaldı.

Doqquzyüz onuncu ildə [=1504] Kabilə ilk gəldiyim il Hindistana gir­mək niyyətilə Xeybərdən keçərək Perşavəra gələndə Baqi Çağanyaninin qey­rətiylə aşağı Bəngəş tərəfində yerləşən Kühətə yürüyərək Əfqanistanın bir çox yerlərinə axın edib Bennu və Dəst yağmalandıqdan sonra Düki yo­luyla çıxmışdıq.

O günlərdə Bxirə, Xoşab və Çanabin idarəsi Mir Əlinin nəvəsi və Qa­zi xanın oğlu olan Seyid Əli xanın əlində idi. O da İskəndər Bəhlul [Ludi] adına xütbə oxu­tdururdu və ona tabe idi. Bu səfərdən şübhələnib Bxirəyi bu­raxaraq Bəxət çayından keçib Bxirənin Şirqut kəndinə yerləşmişdi.

Bir-iki il sonra bizə görə Seyid Əli xanla əfqanların arası dəy­di. O da bu üzdən qorxu və təlaşa qapılaraq bu vilayətləri o günlərdə Lahorun hakimi olan Tatar xan Yusif-heylin oğlu Dövlət xana [Ludi] (225 b) təhvil verdi. Dövlət xan da Bxirəni ən böyük oğlu Əli xana vermişdi. O vaxt Bxirə Əli xa­nın hakimiyyəti altında idi.

Dövlət xanın atası Tatar xan Hindistanı ələ keçirdikdən sonra Bəhlulu [Ludi] padşah edən altı-yeddi sərdardan biri idi və Setlüc çayının şimal tə­rəfindəki vilayətlərin hamısı bu Tatar xanda idi. Bu vilayətlərin gəliri üç ku­rurdan² bir az artıqdır. Tatar xanın vəfatından sonra Sultan İskəndər öz pad­şah­lığı zamanında bu vilayəti Tatar xanın övladından almış və mənim Kabil vilayətinə gəlişimdən bir-iki il əvvəl Dövlət xana yalnızca Lahoru vermişdi.

Ertəsi gün bəzi lazımi yerlərə axınçılar göndərildi. O gün Bxirəni gəz­dim, həmin gün Səngər xan Cəncuhə gələrək at hədiyyə edib sədaqətini bil­dirdi.

Çərşənbə günü, ayın iyirmi ikisində [=23 fevral] Bxirənin böyükləri ilə tüccarları­nı çağırıb dörd yüz min şahruxi asayiş fidyəsi alınmasına qərar verildi və bu iş təhsildar­lara tapşırıldı. Təkrar hərəkət edib ətrafı gəzdik və bir gəmiyə minərək məcun yedik.

Bxirə və Xoşabda yaşayan bəlucların yanına Heydər Ələmdar göndə­ril­mişdi. Onlar cümə axşamı sa­bahı badam çiçəyi rəngində cins bir at hə­diyyə edə­­rək sədaqətlərini bildirdilər.

Əsgərin Bxirə əhalisini taladıqları və soyduqları bildirildi. (226 a) Tez adamlar göndərib belə hərəkət ədənlərin bəzilərini edam etdirdim, bəzilə­ri­nin da burunlarını dəldirib ordugahd a gəzdirtdim.

Cümə günü xoşablıların ərzi-halı gəldi. Xoşaba getməyə Şah Şüca Ar­ğunun oğlu Şah Həsən məmur edildi. Şənbə günü, ayın iyirmi beşində [=26 fevral] Şah Həsən Xoşaba göndərildi.

Bazar günü elə yağış yağdı ki, bütün düz yerlər su oldu. Bxirə ilə or­dugahın yerləşdiyi bağlar arasında kiçık bir su vardı. Günortaya qədər onun genişliyi böyük bir çay qədər oldu. Bxirənin yaxınlığında bir ox atımından artıq yerdən keçid yoxdu, at üzdürərək keçirdilər. Günortadan sonra yüksə­lən suyu görmək üçün hərəkət etdim. Yağış və fırtına o qədər arttı ki, dönüb ordugaha gəlmək belə təhlükəli oldu.

Günortadan sonra bu daşan sudan, at üzdürərək keçdim. Əsgərdə föv­qəladə bir vahimə yarandı. Çoxu çadırlarını və ağır yüklərini buraxıb zireh­lərini və si­lahlarını çiyinlərinə alıb çılpaq atlarını üzdürərək keçdilər. Düz yerlərin hamısı su altında qalmışdı. Sabah tezdən gəmilər gətirib əsgərin ça­dırlarım və əşyalarını gəmiylə keçirdilər. Günortaya yaxın Qoç bəyin adam­ları suyun bir şeri qədər yuxarı tərəfinə gedib bir keçid tapdılar. Geridə qa­lanlar da keçiddən keçdilər.

Cahannüma dedikləri Bxirə kurqanının içində (226 b) bir gün qaldıq və çərşənbə axşamı sa­bah hərəkət edilib yağmurun və selin qorxusundan Bxirənin şimal tərəfindəki təpələrin üzərinə endik.

Bu arada təyin olunan pulu vaxtında ödəmirdilər. Vilayəti dörd hissə­yə ayırdım və bəylərə bu pulu diqqətlə yıqmalarını əmr etdim. Bir hissəyə Xəlifə [Nizaməddin Əli Barlas], bir hissəyə Qoç [bəy], bir hissəyə [Dost] Nasir, bir hissəyə isə Seyid Qasım ilə Mühib Əli Qurçu təyin edildi. Türk­lərin yaşadıqları vilayətləri özümüzünkü saymışdıq. Bu üzdən də oralar yağ­malanmadı.

Xalq arasında danışırdılar ki, türkə aid olan vilayətlərə sülh üçün elçi getsə, onların hakimləri problem yarat­mayacaqlar. Beləliklə, rəbiüləvvəl ayı­nın ilk günü, cümə axşamı günü [=3 mart] atası Sultan İskəndərin bu son beş-altı ay içində ölməsindən sonra Hindis­tan səltənətinı əlinə alan Sultan İb­rahimin yanına elçi olaraq getməyi Molla Mürşidə tapşırdım və bir şahin göndərib əskidən türkə aid olan vilayətləri istə­dik. Dövlət xana və Sultan İb­rahimə yazılmış məktubları təslim edib ağızdan söylənəcək sözləri də söy­lə­yərək Molla Mürşidin getməsinə izin verildi.

Bu Hindistan əhalisi və ələlxüsus da əfqanlar çox axmaq, düşüncədən və tədbir­dən uzaq insanlarmış. Nə düşmənçilik göstərərək vuruşmaq və qar­şı çıxmaq, nə də dostluq yolunu (227 a) seçə bilirdilər. Dövlət xan göndər­diyimiz adamı uzun müddət Lahorda saxlamış, nə özü görüşmüş, nə də İbra­hi­min yanına göndərmişdi. Göndərdiyimiz adam da heç bir cavab ala bilmə­dən bir neçə ay sonra Kabilə qayıtdı.

Cümə günü, ayın səkkizində Şeybani Piyada ilə indi tüfəngəndaz olan Dərviş Əli Piyada Kabildən məktublarla birlikdə Hindalin doğum xəbərini gə­tirdilər. Bu xəbər hindin ələ keçirilməsi zamanı gəldiyi üçün bunu uğurlu əlamət sayaraq ona Hindal adını verdim.

Qənbər [Əli] bəy də Bəlxdən gələrək [Bədiüzzaman Mirzənin oğlu] Məhəmməd Zaman Mirzənin məktublarını gətirdi.

BABURUN İÇKİ VƏ MƏCUN MƏCLİSLƏRİ
Ertəsi gün divan dağıldıqdan sonra gəzməyə çıxaraq bir gəmidə mey içdik. Məclisdəkilər Xoca Dost Xavənd, Xosrov [Göyəldaş], Mirim [Nasir], Mirzəqulu [Göyəldaş], Məhəmmədi [Göyəldaş], Əhmədi, Gədai, Numan [Çöhrə], Ləngər xan, Ruhdəm, Qasım Əli Tiryaki, Yusif Əli və Tanrıqu­lu­dan ibarət idi.

Gəminin baş tərəfində bir talvar vardı, üstü düz idi, bir neçə adamla bir­­likdə mən burada oturmuşdum. Bir neçə adam da talvarın altında otur­muşdu. Gəminin arxa tərəfində da oturulacaq yer vardı; Məhəmmədi, Gədai və Numan orada otur­muşdular. İkindəyə qədər araq içdik. Arağın pisliyndən nifrət edib bu tərəfdəkilərin də razılığı ilə məcuna keçdik. Gəminin o biri ucundakılar bizim məcun yediyimizi (227 b) bilmədilər və araq içməyə da­vam etdilər.

Yatsı vaxtı gəmidən qalxıb gecə ordugaha gəldik. Məhəmmədi ilə Gə­dai məni mey içən zənn edərək yaxşı bir xidmətdə bulunaq deyə mey ku­zə­sini at üstündə növbə ilə daşıyaraq, çox nəşəli və gülər üzlə gəldilər və «Be­­lə qaranlıq bir gecədə kuzəni özümüz növbə ilə daşıyaraq gəldik» dedi­lər.

Bu arada onlara məclisin və keflənmənin fərqli şeylər olduğunu anlat­dılar, bir tərəfdə məcun yeyilmiş, digər tərəfdə isə içki içilmişdi. Məcun söh­bəti ilə içki söhbəti heç bir zaman bir-birinə uymadığı üçün çox mütəəs­sir oldular.

Mən də «Məclisi pozmayın, mey içmək istəyən adam mey içsin, mə­cun istəyən adam da məcun yesin, amma heç kimsə bir-birinə sataşaraq dil uzatmasın» dedim. Bəziləri mey içdi və bəziləri da məcun yedi. Məclis bir müddət daha güclüklə davam etdi.

Babacan Qanbuzi məclisdə yoxdu, ağ çadıra gələndə onu da çağırtdıq. Mey içmək arzu etdi. Turdu Məhəmməd Qıpçaqı da çağırdaraq sərxoşlarla söh­bət arxadaşı elədik.

Məcun söhbəti ilə içki və şərab söhbəti heç bir zaman bir-birinə uy­maz. Sərxoşlar hər tərəfdən pis sözlər söyləməyə başladılar, sataşmaların ço­xu məcuna və məcun yeyənlərə tuşlanmışdı. Babacan da lülqənbər olub çox pis sözlər söylədi. Sərxoşlar dolu-dolu qədəhləri arxa-arxaya verərək Turdu Məhəmmədi də qısa bir müddətdə tam sərxoş etdilər. Vəziyyəti nə qə­­dər düzəltməyə (228 a) çalışsaq da, fayda etmədi. Çox rəzalət oldu. Söh­bə­tin dadı qaçdı və axırda hamı dağıldı.

Bazar ertəsi günü, ayın beşində [=7 mart] Bxirə vilayəti Hindu bəyə [Koçin] verildi. Çərşənbə axşamı günü də Çanab vilayətini Hüseyn İgrəkə [Həsən İgrək] ehsan edib oraya getməsinə izin verdik.

Bu vaxt Seyid Əli xanın Mənuçöhr xan adlı oğlu gəlib sədaqətini bil­­­di­rərək bizə qoşuldu. O, Hindistandan yuxarıkı yolla bizə gələrkən Tatar Kə­­­­­­kərə təsadüf edir. O da bunu buraxmadan saxlayıb qızını verərək özü­nə kü­rəkən edir, buna görə də bir müddətdir onun yanında imiş.

Nilab ilə Bxirə dağlarının arasında cud və cəncuhə qəbilələrindən baş­qa, Kəş­mir dağlarına bitişik yerlərdə cet, gücür və o tayfalardan bir çox qə­bilə vardır və onlar hər dərədə-təpədə kəndlər salıb yaşayırdılar. Bunların hakimi və böyükləri kəkər qəbiləsidir.

Bunlardakı hakimiyyət də cud və cəncuhənin hakimiyyətinə bənzəyir. Bu dağın ətəyindəki qəbilələrin hakimiyyəti o zamanlarda eyni atanın oğul­ları olan Tatar Kəkər ilə Hati Kəkərin əlindəydi. Bunlar əmioğlu idilər. Bun­ların möhkəm yerləri uçurumlar və qayalıqlardır. Tatarın olduğu yerin adı Pi­ralə idi və qarla örtülü dağdan olduqca aşağıda idi. Hatinin vilayəti isə da­ğa bitişik idi. Qələncər isə Babu xan (228 b) Bisuta aid idi. Hati onu da özü­nə tabe etmişdi.

Tatar Kəkər Dövlət xanı görmüşdü və ona itaət edən kimiydi. Hati isə getmirdi, fitnə-fəsadla məşğul idi. Tatar Hindistan bəylərinin sözü və ittifaqı ilə gəlib bir az uzaqdan Hatini mühasirə edir kimi bir mövqe tutmuşdu.

Bizim Bxirədə olduğumuz dönəmdə Hati ov bəhanəsi ilə gizlicə Tata­rın üstünə hücum edib onu öldürdü, vilayətini, arvadlarını və nəyi varsa ha­mı­sını ələ keçir­di.

Günorta vaxtı gəzmək üçün atlanaraq gəmiyə girib araq içdik. Məclis­də Dost [Nasir] bəy, Mirzəqulu, Əhmədi, Gədai, Məhəmməd Əli Cəng-Cəng, Əsəs [Xoca Məhəmməd Əli Tağayi], Uğanverdi Moğol, çalğıcılardan Ruhdəm, Babacan, Qasım Əli [Tiryaki], Yusif Əli, Tanrıqulu, Əbülqasım və Ramazan Luli vardı. Yatsıya qədər gəmidə içib yatsı vaxtı tam sərxoş bir hal­da çıxaraq ata minmiş, məşəli əlimə almış, çay sahilindən ordugaha qə­dər gah atın bir tərəfinə, gah digər tərəfinə əyilərək və çılğınca at qoşduraraq gəl­mi­şəm. Çox sərxoş imişəm. Ertəsi gün bu şəkildə əlimə məşəl alıb qərar­gaha gəldiyi­mi danışdılar. Heç xatırlaya bilmədim. Evə gəldikdən sonra xey­li qusmu­şam.

Cümə günü gəzmək üçün hərəkət edib gəmiylə suyu keçdik. O tərəf­dəki bağları, çiçəkləri və şəkər qamışı əkilən yerləri dolaşıb vedrə və çarxla­rı tədqiq edərək su çəkmə üsulunu soruşub (229 a) bir neçə dəfə su da çək­dik. Bu gəzinti zamanı məcun yedik.

Oradan dönəndə təkrar gəmiyə mindik. Mənuçöhr xana da məcun ve­ril­mişdi. O, məcunun təsiri altında o qədər qaldı ki, iki adam qoltuğuna girib qaldırdı. Bir müddət su ortasında lövbər atıb durduq. Ondan sonra da suyun aşağısına doğru xeyli get­dik. Bir müddət sonra gəmini yuxarıya sürdürdük. O gecə gəmidə uyuyub səhərə doğ­ru ordugaha gəldik.

Şənbə günü, rəbiüləvvəl ayının onunda [=12 mart] günəş həməl bürcü­nə girdi. O gün günorta vaxtı gəzmək üçün atlanaraq gəmiyə girib araq iç­dik. Məclisdə Xoca Dost Xavənd, Dost [Nasir] bəy, Mirim Nasir, Mirzə­qu­lu, Məhəmmədi, Əhmədi, Yunus Əli, Məhəmməd Əli Cəng-Cəng, Gədai Ta­ğayi, Mir Hurd, Əsəs, çalgıcılardan Ruhdəm, Babacan, Qasım [Əli Tirya­ki], Yusif Əli, Tanrıqulu ilə Ramazan [Luli] vardı.

Çayın qollarından birinə girib bir müddət suyun aşağısına doğru get­dik. Bhirənin bir az aşağısından çıxıb gec vaxt ordugaha gəldik. O gün Şah Həsən Xoşabdan gəldi. Elçi göndərib əskidən türkə aid olan vilayətləri is­tə­yərək uz­laşmaya varıldığı üçün müəyyən edilən qədər axça da bizə təhvil ve­rildi.

İstilər də bir az yaxınlaşdı. Hindu bəyə köməkçi olaraq Şah Mə­həm­məd Möhürdar, onun kiçık qardaşı Dost Möhürdar və digər bəzi uyğun igid­lər seçilərək hər birinə vəziyyətlərinə görə (229 b) yerlər təsbit və təyin edil­di. Bu yürü­şlərə qeyrət edən və səbəb olan Ləngər xana Xoşabı əta edib tuğ verərək, onu da Hindu bəyə köməkçi təyin etdik. Bxirədə olan türk və yerli si­pahiləri də yer və ülufələrini artırıb Hindu bəyə köməkçi təyin etdik. Bun­lardan biri adından yuxarıda da bəhs etdiyim Mənuçöhr xan, digəri isə Nə­zə­rəli Türk idi (o, Mənuçöhr xanın qohumu idi), biri Səngər xan Cəncuhə, digəri də Məlik Həst Cəncuhə idi.

Vilayətin işini yoluna qoymaq ümidilə bu şəkildə qərar verdik və ba­zar günü, rəbiüləvvəl ayının on birində [=13 mart] Bxirədən qalxıb Kabilə doğru hərəkət etdik. Kəldə-Kəhara gəlib endik. O gün də çox yağış yağdı. Ya­pınçılı adamla yapınçısız adam arasında fərq qalmadı. Əsgərin ardı gecə yatsıya qədər gəlməkdə davam etdi.

Bu yerin və məmləkətin havasını və suyunu bilən adamlar, ələlxüsus da Kəkərin əski bir düşməni olan [Məlik Həst] Cəncuhə «Buralarda pis adamlardan biri Hati Kəkərdir, yolu kəsən və camaatı pozan odur. Elə etmə­li ki, ya o, buralardan gitsin, ya da ona yaxşı bir dərs verilsin» deyə bildirdi. Biz də belə davranmağa qərara alıb ertəsi gün əsgəri Xoca Mir Miran ilə Mi­rim Nasırin idarəsinə verərək özümüz günortadan sonra əsgərdən ayrıla­raq, bəhs edildiyi kimi, bu bir neçə gün içində Tatarı öldürüb onun vilayəti Piraləni alaraq orada olan Hati Kəkərin üstünə (230 a) göndərdik.

İkindi vaxtı bir yerə enib atlara yem verdikdən sonra yatsı vaxtı ora­dan təkrar atlandıq. Bələdçi Məlik Həstin Sürpa adlı gücürlü bir nö­kəri idi. Gecə yolu itirib səhərə yaxın endik. Bəy Məhəmməd Moğol ordugaha geri göndərildi. Sabah erkəndən hərəkətə keçildi. Quşluq vaxtında zirehlər geyib sürətlə yü­rüdük. Bir şeri məsafə qalanda Piralənin qaraltısı göründü. Axın­çı­lar irəli göndərildi. Sağ qol alayında olan Qoç bəy Piralənin şərq tərəfinə var­dı. Sağ qolun arxasından köməkçi qüvvələr göndərildi. Sol qol ilə mər­kəz adamları Piralənin tam üstünə çıxdılar. Dost bəy kömək üçün Piralənin üzərinə yürüyən sol qolun arxasına göndərildi.

Piralə uçurumların üzərində yerləşir və iki yolu vardır. Biri bizim gəl­di­yimiz cənub-şərq yönündədir ki, uçurumların üstündən keçir. Yolun hər iki tərəfində sıldırımlar və uçurumlar var. Piraləyə yarım küruh qala qapısı­na va­rıncaya qədər dörd-beş yerdə yolun hər iki tərəfinə uçurumlar düzəldib yolu tək bir adam keçə biləcək qədər daraltmışlar. Bir ox atımı qədər məsa­fə­ni tək-tək və arxa-arxaya yürümək gərəkdir.

İkinci yol isə şimal-qərbindədir və geniş bir dərənin içindən gəlib Pi­ra­ləyə çıxır. Bu yol da ancaq tək bir adam keçə biləcək qədər dardır. Bunlar­dan başqa heç bir tərəfdən yol yoxdur. Piralədə divar və mazğal olmasa da, onun zorla alınacaq yeri də yoxdur. Ətrafı yeddi-səkkiz və ya on kari dərin­liyində (230 b) sarp qayalıqdır.

Öncə sol qol adamları boğazlardan keçib qapıya soxuldular. Hati öz­ləri və atları zirehli otuz-qırx qədər süvarisi və çoxlu piyadası ilə axınçıları geri oturtdu. Axınçıların arxasınca köməyə göndərilən Dost bəy də yetişərək düşmənin bir çox adamını öldürüb məğlub etdi. Hati Kəkər o tərəflərdə cə­sa­rəti ilə məşhurdur, lakin nə qədər mücadilə etsə də, bir şey çıxmadı və qaç­dı. Bu boğazlarda müqavimət göstərə bilmədiyi üçün kurqanına ge­dincə, onu da qapada bil­mədi. Axınçılar da onun arxasından dərhal kurqa­na gir­dilər və Piralə kurqanının boğaz və uçurumundan şimal-qərb tərəfinə qoş­du­lar. Hati isə tək başına qaçıb çıxdı. Dost [Nasir] bəy burada da çox yaxşı hə­rəkət etdi və qəhrəmanlıq payəsi Dost bəyə verildi.

Mən də dərhal Piralə kurqanına girib Tatarın evlərinə endim. Axınçı­lar hərəkətə keçəndə mənim yanımda qalmalı olan adamların bir qismi də axı­na getmişdi. Bunların arasında Emin Məhəmməd Tarxan Arğun ilə Qara­ca bu itaətsizlikləri üzündən əsgərin gözü önündə çırılçılpaq bir halda çölə göndərildi, Sürpa adlı gücürlü də onlara bələdçi olaraq ve­rildi.

Ertəsi gün şimal-qərb tərəfdəki uçurumdan keçib otluğa endik. Vəli Xə­zinəçi bir neçə yaxşı igidlə birlikdə ordunun yanına göndərildi.

Cümə axşamı günü, ayın on beşində [=17 mart] oradan hərəkət edərək Suhan çayının sahilində bulunan Əndərabəyə endik. (231 a) Bu Əndərabə kurqanı əskidən bəri Məlik Həstin atasına məxsus imiş. Hati Kəkər Həstin atasını öldürdükdən sonra xarab olmuşdu. O zaman da xarab idi.

O gün yatsı vaxtında Kəldə-Kəharda qalan ordu da gəlib bizə qoşuldu. Hati biz Ta­tarı alan vaxt Pərpət adlı bir qohumunu zirehli bir at və digər hə­diyyələrlə birlikdə mənim yanıma göndərmişdi. Bizə təsadüf etmə­dən, ge­ridə qalan orduya rast gəlmiş və uruğu ilə birlikdə gəlib hədiyyələrini təq­dim edərək sədaqətini bildirdi.

Ləngər xan da bəzi işləri həll etmək üçün geridə qalan uruqlarla birlik­də Bhirədən gəlmişdi. İşini həll etdikdən sonra bəzi yerli adamlarla birlikdə yenidən Bhirəyə getməsinə izin verdik.

Oradan təkrar hərəkət edərək Suhan çayını keçib bir təpənin üzərinə endik. Hatinin qohumu olan Pərpətə xələt geydirib cazib fərmanlar və Mə­həm­məd Əli Cəng-Cəngin bir adamıyla birlikdə Hatiyə göndərdik.

Baba Dost ilə Xəlaxilin başçılığı altıında Hümayunun bir neçə nökəri Hümayuna verilmiş olan nilab və qarluq həzarəsinə gəlmişdilər. Baba Dost darğa təyin olunması münasibətilə mənim qəbuluma gəlmişdi. Səngər Qar­luq ilə Mirzə Məlvi Qarluq özləri ilə birlikdə otuz-qırx qarluq əyanını gə­tirdilər, onlar zirehli bir at hədiyyə edib sədaqətlərini bildirdilər. Diləzaq əf­qanlarından da bir dəstə əsgər gəldi.

Ertəsi gün oradan qalxıb iki şeri yürüyərək təkrar endik. Bir yüksək­liyə çıxıb ordunu təftiş etdim. (231 b) Ordudakı dəvələri saymalarını əmr et­dim, beş yüz yetmiş dəvə vardı.

Sünbül bitkisinin tərifi eşitmişdim, bu yurdda ikən gördüm. Bu dağ ətəyində sün­bül bitkisi çox deyil, tək-tük olur. Bir az irəlidəki Hindista­nın dağ ətəyində sünbül lap çox olur. Hindistanın heyvanları və bitkilərin­dən bəhs edərkən onda da danışacağam.

Buradan nağara vaxtı qalxıb çeşdə doğru Səngdəki keçidinin dibinə en­dikdən sonra günorta üstü təkrar hərəkət edib keçid və çaydan keçərək bir yüksəklikdə dayandıq. Oradan da gecə yarısı qalxıb Bxirəyə gedərkən keç­diyimiz keçidi seyr et­mək üçün atlanmışdıq.

O keçiddə azuqə daşıyan böyük bir çərşənbə axşamı çamura batıb qal­mışdı, sahibləri uğraşdıqları halda hərəkətə gətirə bilmirdilər. Bu azuqəni alıb bizimkilərə paylaşdırdıq. Tam za­manında önümüzə çıxan azuqə idi.

Günortaya yaxın gəlib Kabil çayı ilə Sind çayının birləşdiyi yerdən bir az aşağıda və əski Nilabdan bir az yuxarıda iki çayın arasına endik. Nilab­dan altı gəmi gətiri­lib sağ və sol qollar ilə mərkəz arasında paylaşdırıldı və dərhal çayı keçməyə başla­dılar.

Bizim gəldiyimiz bazar ertəsi, çərşənbə axşamı və çərşənbə gününə qədər çayı keçməyə davam etdilər. Cümə axşamı günü belə xeyli adam hələ çayı keçməkdə davam edirdi.

Əndərabə civarında ikən Məhəmməd Əli (232 a) Cəng-Cəngin bir ada­mıyla bir­likdə Hatinin yanına göndərilmiş olan Pərpət adlı qohumu bu çayın sahilində ikən gəldi və Hatidən zirehli bir at hədiyyə gətirdi. Nilab əhalisi də zirehli bir at hədiyyə gətirib mülazimət etdi.

Məhəmməd Əli Cəng-Cəngin Bxirədə qalmağ həvəsi vardı. Bxirə Hin­du bəyə [Koçin] əta edilmiş olduğu üçün Bxirə ilə Sind çayı arasındakı vi­layətləri və elləri (Qarluq həzarəsi, hati, qiyas, al və kitib) Məhəmməd Əli Cəng-Cəngə ehsan edildi. Qulluğu qəbul edən qulluq etsin, əgər hər hansı bir vilayət boyun əyməsə

Hər kim ki, boyunu qoymasa onu tiygəy,

Çapğay, talağay, müntiyü münqəd etgəy.

Kim boyun əyməsə ona yetişsin,

Çapsın, talasın, müti və münqəd etsin.

Bu ehsanlardan sonra Məhəmməd Əli Cəng-Cənge xas siyah qədifə­dən bir has başlıq və zirehli bir paltar da verdim. Tuğ da ehsan etdim.

Hatinin qohumunun getməsinə də izin verib Hatiyə bir qılınc, bir dəst paltar və təsəlli edici fərmanlar göndərdim.

Cümə axşamı günü, günəş doğarkən, çayın sahilindən hərəkət etdik. O gün məcun yeyərək nəfis gül bağlarıni seyr etdik. Ayrı-ayrı yerlərdə toplu halda ərğuvani güllər açılmış, bəzi yerlərə də qarmaqarışıq səpələnmişdi. Or­­dugahın yanındakı bir təpənin üzərində oturub gülzara tamaşa etdik. (232 b) Sanki paylaşdırılmış kimi, təpənin alt tərəfində hər yanda bir sarı, bir ər­ğuvani güllər sıra-sıra, müsəddəs bir şəkildə açılmışdı. İki tərəfdə gül o qə­dər çox deyildi, amma göz ala bildiyi qədər belə gülzar idi. Perşavər civa­rında bahar mövsümündə gözəl gülzar olur.

Səhər vaxtı o yurddan qalxdıq. Gələrkən çay sahilində nərildəyən bir şir kənara doğ­­ru çıxdı. Atlar şirin səsini eşidib hürkdülər və özlərini qaya və çuxurlara atdılar. Şir qayıdıb yenə cəngəlliyə girdi. Bir camış gətirib cəngəl­liyə salaraq şiri qırağa çıxarmalarını əmr etdim. Təkrar kənara doğru çıxdı. Hər yandan oxla vurdular; mən də bir ox atdım. Halvi Piyadə nizə ilə vur­maq istərkən nizənin dəmirini dişləri ilə qırdı. Pars bir çox ox dəydiyi halda kolluğun dibində büzülmüş dururdu. Baba Yasavul qılıncını çıxarıb yaxın­laş­dı, şir həmlə edərkən başına vurdu, sonra da Əli Sistani belinə vurdu. Şir özünü çaya atdı. Suyun içində ikən öldürdülər. Sudan çıxarıb dərisini soy­malarını əmr etdim.

Ertəsi gün hərəkət edib Biqrama gedərək Kürə-Kətrini gəzdik. Burası zaviyə kimi, bir az dar, qaranlıq və kiçık bir binaydı. Qapısından girib iki-üç pillə endikdən sonra sürünərək girmək lazımdır. Şamsız girmək mümkün de­yil. Qabaq tərəfində saç və saqqal qırxmışlar, hər yana tük yığılmışdı. Bu (233 a) Kürə-Kətrinin ətrafında mədrəsə və karvansara hücrələri kimi çoxlu hücrə vardı. Kabilə ilk gəldiyim il Kühet, Bennu və Dəştə axın edəndə Biq­ramdakı böyük bir ağacı görməyə getmiş və Kürə-Kətrini görə bilmədiyimə tə­əssüf etmişdim. O qədər da təəssüf edi­ləcək bir yer deyilmiş.

O gün Şeyxim Mir-Sikarın yetişdirdiyi yaxşı bir şahinim itdi. Durna və kəkliyi çox yaxşı tuturdu. İki-üç dəfə tükünü tökmüşdü. Elə gözəl tuturdu ki, mənim kimi həvəssiz birini də quşbaz eləmişdi.

Məlik Bu xan ilə Məlik Musa başda olmaqla diləzaq əfqanlarının bö­yüklərindən altı adamın hərəsinə Hindistan ehsanı olaraq yüz misqal gümüş, bir paltar, üç öküz və bir camış, digərlərinə də mövqelərinə görə ağ axça, qumaş, öküz və camışlar ehsan edildi.

Əli-Məscidə enəndə diləzaq Yaqub-heyldən Məruf adında biri on qo­yun, iki eşşək yükü düyü və səkkiz böyük baş pendir hədiyyə gətirdi.

Əli-Məsciddən sonra Yedə-Birə endik, oradan da günorta vaxtı Cuyi- Şahiyə gəldik. O gün Dost bəyi qızdırma tutdu.

Cuyi-Şahidən səhər vaxtı qalxıb Baği-Vəfada yemək yedik və günorta oradan hərəkət etdik. Gəndəməkin Siyah-Abından keçib axşamdan sonra bir otluqda atları doyurduq və bir-iki geri sonra atlandıq. Surxabdan keçərək (233 b) Kərkə enib uyuduq.

Dan ağarmadan öncə Kərkdən hərəkət edib Qaratu yolunun ayrıldığı yerə gələndə beş-altı adamla birlikdə Qaratuda salınan bağı seyr etməyə getdim. Xəlifə, Şah Həsən bəy və digər adamları Quru sayda məni gözlə­mək üzərə doğru yol­dan göndərdim. Qaratuya gələndə Şah bəy Arğunun Qızıl adlı xəbərcisi Şah bəyin Kahanı alıb yağmalayaraq geri döndüyü xəbərini gətirdi.

Heç kimsənin irəliyə xəbər götürməməsi əmri verilmişdi. Günortaya doğru Kabilə vardıq. Qutlu Qədəm körpüsünə varıncaya qədər heç kim xə­bərdar olmadı. On­dan sonra [Baburun oğulları] Hümayun ilə Kamran xəbər tutmuş­lar, lakin ata minmələrinə yetəcək qədər vaxt qalmamış, çöhrələri tə­rə­findən əldə daşınaraq şəhər qapısıyla ərk qapısının arasına gə­lib mülazi­mət etdilər.

İkindi vaxtı Qasım bəy şəhərin qazısı və Kabildə qalmış olan dost və ərbablar gələrək ziyarət etdilər.

Cümə günü, rəbiüləvvəl ayının ilk günündə [=2 aprel] ikindi vaxtı içki məclisi quruldu. Şah Həsənə öz paltarlarımdan bir dəst ehsan etdim. Şənbə günü səhər vaxtı gəmiyə minib səbuhi¹ keçirdik. Nur bəy bu məclisdə ud çal­­dı, o günlərdə hələ tövbəli deyildi. Günorta gəmidən çıxıb Külkinə ilə dağ arasındakı bağı seyr edib ikindi vaxtı Baği-Bənövşəyə gəlib içdik. Ax­şamüstü olanda Külkinə tərəfindən divardan çıxıb ərkə gəldim.