na görə, əvvəllər bu mahalda 2000 ailə yaşayırmış. Görünür, rus
işğalından soma və I rus-İran müharibəsi dövriində mahal sakin-
lərinin əksəriyyəti öz ev-eşiklərini tərk edib Azərbaycanm ayrı
yerlərinə və digər ölkələrə köçmüşlər. Mahalın
8 azərbaycanlı
kəndində 105 ailə, cəmi 2 xristian kəndində 93 ailə (bunlardan
2 ailə azərbaycanlı idi) yaşayırdı (193, ss.47-51). Azərbaycan
kəndlərinin sayma nisbətən sakinlərinin bir o qədər çox olmaması
rus işğalçılarınm zülmündən ən çox azərbaycanlıların qaçması ilə
bağlı olmuşdur. Mahalın mərkəzi 37 azərbaycanlı ailənin yaşa-
dığı Sisyan kəndi idi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, xristian
kəndlərində yaşayan əhalinin heç də hamısı xristian deyildi və
burada 2 azərbaycanlı və 3 zülani kürd ailəsi də qeydə alınmışdı.
Həm də xristianların bir hissəsi - 12 ailə Pimau kəndinə Baya-
ziddən köçüb gəlmişdi.
Mahalda başlıca olaraq taxılçılıqla və maldarhqla məşğul
olurdular.
Dəmirçihəsənli mahalmda xanlıq ləğv edilən dövrdə
8 kənd-
də cəmi 467 (335+ci vergiödəyən, 138-i ödəm əyən) ailə yaşayırdı
və bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət idi (193, ss.52-56). Bu
mahaü Əlimərdan bəy idarə edirdi. Mahalda buğda, arpa yetişdi-
rilməsinə baxmayaraq, maldarlıq daha çox inkişaf etmişdi. Ən
böyük kəndləri 134 ailənin yaşadığı Adıgözəl bəy və İmamqulu
bəyin oymağı, 110 ailənin daxil olduğu Təklə oymağı idi (193,
ss.52-56).
Xanlıq ləğv edilən dövrdə Küpara mahalmda
6 kənddə cəmi
56 ailə yaşayırdı. Əhalinin əksəriyyəti xristianlar idi. Mahal mə-
liyi Parsadan Qəqərək kəndində yaşayırdı.
Bərgüşad mahalı Araz çaymm sol sahilində, xanlığın cənubi-
qərb hissəsində Ordubaddan şimal-şərqdə yerləşən düzənlik ra-
yon idi (150, s.123). Xanlıq ləğv olunan zaman cəm i 5 kənddə
146 ailə yaşayırdı. Kəndlərdən üçündə yalnız azərbaycanlılar, iki-
sində isə həm müsəlmanlar, həm də xristianlar yaşayırdı. Mahal
naibi Şəfi bəyin yaşadığı Xocaxan kəndindəki 58 ailədən 41-nin
azərbaycanlı olduğu mənbədə göstərilir, qalan 17 ailənin isə
azərbaycanh və qeyri-azərbaycanlı rəncbərlərdən ibarət olduğu
yazılsa da (193, ss.7 5-76), dəqiq nə qədərinin azərbaycanlı, nə
qədərinin isə xristian olduğu qeyd olunmur. Buna görə də orta
rəqəm kimi 9 azərbaycanlı v ə 7 xristian ailəsinin yaşadığım deyə
bilərik. Qeyd etmək lazımdır ki, ə w ə lk i dövrlərdə bu kənddə
yalmz azərbaycanlılar yaşamışlar (29, s.491). Cəmi 28 ailənin
yaşadığı Ucanis kəndində təqribən
20 ailənin xristianlardan ibarət
olduğunu güman etmək olar (193, s.71). Beləliklə, mahal üzrə
cəmi 119 azərbaycanlı v ə 27 xristian ailəsi yaşayırdı. Bərgüşad
mahalmda bütün vergi və mükəlləfıyyətlər Əbülfət xanm xeyrinə
toplanırdı. Mahal əhalisi maldarlıqla məşğul olur, eyni zamanda.
buğda, arpa, darı, çəltik və bostan bitkiləri yetişdirirdi. Ə w əlki
dövrlərdə mahal ərazisində pambıq əkilirdi (29, s.491).
Qısamüddətli Osmanlı hakimiyyəti dövründə Bərgüşad
«liva» (qəza) adlanırdı. Bu livanm ən böyük kəndləri
68 nəfər
azərbaycanlı kişinin qeydə alındığı Ağalı, 87 nəfər azərbaycaıılı
kişinin yaşadığı Kəbudtərcinə idi. O zaman Bərgüşadm 31 kən-
dində və 28 məzrəəsində heç kim yaşamır, tarlalarmda digər
kəndlərin sakinləri dənli bitki əkib becərirdilər. Bərgüşad sakin-
ləri buğda, arpa, darı, çəltik yetişdirir, maldarlıqla məşğul olur-
dular. Bəzi kəndlərdə (m əsələn, Səhih kəndində) pambıqçılıqla
məşğul olurdular (29, ss.480-529).
Cəmi 5 kənddən ibarət Baqabürd mahalmda 243 (o cümlədən
137 vergiödəyən, 106 ödəməyən) ailə vardı. Mahalda yalnız
azərbaycanlılar yaşayırdı. Bu mahalın kəndləri də Əbülfət xana
məxsus olmuş və o, İrana keçərkən sakinlər də arxasmca getmiş-
dilər. 1822-ci ildə baqabürdlülər geri qayıtmış v ə yenidən öz
kəndlərində məskunlaşmışdılar (193, s.77).
Kəbirli mahalmı iki nəfər idarə edirdi. Mahalın minbaşı
divanbəyi M əhəm m ədəli bəyin idarə etdiyi hissəsində, 1822-ci
ilə olan məlumata əsasən, 18 oymaqda cəmi 535 (261 vergi ödə-
yən, 274 ödəm əyən) ailə yaşayırdı. Bir oymağm - Gürcüstan
kürdü oymağmm bütün sakinləri Şuşada yaşayırdılar, buna görə
də şəhər siyahısında qeydə alınmışdılar. Mahal sakinləri maldar-
lıq və taxılçılıqla məşğul olur, buğda və arpa yetişdirirdilər. Əra-
zinin minbaşı M əhəmm ədəli bəyin idarə etdiyi hissəsindən
xəzinə ildə 366 əşrəfı və 3085 manat 83 qəpik (366 rubl 83 qəpik)
gəlir götürürdü (193, ss.92-98). Qeyd edək ki, mahal əhalisinin
əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edirdi, yalnız bircə kənddə -
Siznikdə 25 xristian ailəsi vardı (193, s.98).
Sözügedən mahalın kapitan M irzəli bəyin idarə etdiyi
hissəsində 19 kənddə cəmi 367 (171 vergiödəyən, 196 ödəmə-
yən) ailə yaşayırdı. Əhali başlıca olaraq maldarlıqla məşğul olur,
mal-qara, qoyun və at saxlayır, buğda və arpa yetişdirirdi. Kəbirli
mahalının bu hissəsində azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdi.
Yalmz bir kəndin - Xaçmazın əhalisi xristianlardan (cəmi 13 ailə)
ibarət idi, bir kəndin - Xələfşanlmm əhalisi isə qarışıq (cəmi 12
azərbaycanlı, 5 erməni) idi (193, ss.92-98).
Beləliklə, bütövlükdə Kəbirli mahalında 902 (432 vergiödə-
yən, 470 ödəməyən) ailə yaşayırdı. Onların əksəriyyətini azər-
baycanlılar təşkil edirdi. Mahalda cəmi 43 qeyri-müsəlman ailəsi
yaşayırdı ki, bu da mahal əhalisinin ümumi sayının cəmi 4,77 %-ni
təşkil edirdi.
Tatev mahalında 13 kənddə cəm i 698 (508 vergiödəyən, 190
ödəm əyən) ailə yaşayırdı. Bu mahalda xristianlar çoxluq təşkil
edirdi (635 ailə, yaxud 90%). Mahal sakinləri əkinçiliklə və
maldarlıqla məşğul olur, evlərdə xalça toxuyurdular.
Cavanşir mahalınm 1 kənd və 32 oymağmda 696 (370 vergi
ödəyən və 326 ödəm əyən) ailə yaşayırdı. Hamısı müsəlman-
azərbaycanlılardan ibarət idi (193, s .l 16-124). Mahal sakinləri-
nin başlıca m əşğuliyyəti maldarlıq və taxılçılıq idi. Ən böyük
oymaqlar 97 ailədən ibarət Qaravənd, 51 ailədən ibarət Köçərli
idi. Mahalı minbaşı Şərifxan bəy idarə edirdi (193, s .l 16).
Kolanılar mahalmda 9 oymaqda cəmi 462 (203 vergi ödəyən,
259 ödəməyən) ailə vardı. Onun sakinləri müsəlman-azərbaycan-
lılar idi, əhalinin başlıca məşğuliyyəti isə maldarlıq və taxılçılıq
idi. Mahalda hər bir oymağm öz hakimi vardı. Ən böyük oymaq-
lar 61 ailədən ibarət Qaravənd, 67 ailədən ibarət Qızılhacılı,
120 ailədən ibarət Dinnibayəhmədli oymaqlarıydı. Əhalisi yalnız
azərbaycanlılardan ibarət idi (193, s s .133-135).
Xırda-para D izaq mahalı 12 kənddən ibarət idi. Burada
218 (129-u vergiödəyən, 89-u ödəm əyən) ailə vardı. Ən
böyük kəndləri 46 ailənin yaşadığı D aşkəsən v ə 39 ailənin
yaşadığı Q oçəhm ədli idi. Mahalda başlıca olaraq taxılçılıqia
v ə maldarlıqla m əşğul olurdular. X alı vergisinin toplanması
mahal kəndlərində xalçaçılığm inkişaf etdiyini göstərir. Mahal
ə h a lisi bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət idi v ə onu
minbaşı m əlik H əsən idarə edirdi (193, 1 3 9-14 5). Qapan
çaymm sol sahilində yerləşən Püsyan mahalma 29 kənd və
oymaq daxil idi, bu kənd v ə oymaqlarda 612 ailə yaşayırdı.
Ə hali vergilərdən azad idi. K ənd əhalisi maldarhqla m əşğul
olurdu. M ahal əhalisi m üsəlm an azərbaycanlılardan ibarət idi
v ə burada yalm z
6 erməni ailəsi vardı (0,98%). Mahalın ən
böyük oymaqları 97 ailənin yaşadığı Zadumanlı, 45 ailənin
yaşadığı K ərbəlayı D im ahm əd oymaqları idi. M ahalı M ə-
h əm m əd H üseyn sultan idarə edirdi. Püsyan m ahalm da
yaşayan ailələrin vergilərdən azad olmasınm səbəbi əslən
qarabağlı olan
20 oymağm bir müddət ə w ə l İrana qaçması və
cəm i bir neçə ay əv vəl geri dönm əsi ilə izah olunur.
D igər 9 kənd və oymaq isə m ü xtəlif şəxslərə m əxsus idi.
Onlarda yaşayan əhalinin də bir h issəsi İrana köçüb sonra geri
qayıdanlar idi. A ilələrin əksəriyyəti İrandan M əh əm m əd
H iiseyn sultanla birgə dönm üşdülər.X anlıq lə ğ v olunan
ərəfəd ə Çovundur mahalının Qapan çayınm sol sahilindəki
h issəsi də Püsyan mahalı ilə birgə idarə olunurdu. Bu h issəy ə
cəm i
6 kənd və oymaq daxil idi. Həmin kənd v ə oymaqlarda
cəm i 269 (55 vergi ödəyən, 214 ödəm əyən) ailə m əsku n-
laşm ışdı. Vergi ödəm əyənlərin sayımn belə çox olm ası onunla
əlaqədar idi ki, ailələrin çoxu vaxtilə İrana köçm üş v ə yenicə
qayıtmışdılar. İki kənd isə (Muşkulan v ə Zeygilan (Zəngilan))
Ə bülfət xanm m ülkiyyətində olmuşdu. Çovundur mahahnın
Qapan çayınm sol sahilində yerləşən hissəsində ən böyük
oymaqlar 89 ailənin yaşadığı Babalı, 198 ailənin yaşadığı
Sultanlı oym ağı idi.
Çovundur m ahalının sözügedən
hissəsində əsasən maldarhqla m əşğul olur, habelə buğda və
arpa yetişdirirdilər. Çovundur mahalmın
6 kənd v ə oymağmda
yalnız azərbaycanlılar m əsku nlaşm ışd ı (193, ss.1 46-1 51).
Cavanşir mahalı Tərtər və Araz çayları arasındakı ərazidə
yerləşirdi. XV I əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində osmanhlar
Qarabağı işğal edərkən cavanşirlər burada qalmış, ancaq səfə-
vilərin ilk hücum u zamanı onlara tabe
old u q la rın ı
bildirmişdilər. Bu tayfaya həm də «Otuzikilər» (32 boya
bölündüyü üçün) deyirdilər (
2 1 1 , s.88).
Dizaq-Cavanşir mahalında 18 kənd və oymaqda 617 (285
vergi ödəyən, 332 ödəm əyən) ailə vardı. Başlıca olaraq maldarlıq
v ə taxılçılıqla məşğul olurdular. B əzi yerlərdə, Hacılı oymağında
ipəkçilik inkişaf etmişdi. Ən böyük yaşayış məntəqələri 117
ailədən ibarət H acılı,'73 ailədən ibarət Yağlıvənd, 84 ailədən
ibarət Qaradonlu və 55 ailədən ibarət Qaraxanbəyli oymağı idi.
Mahal üzrə xəzinəyə ildə 2852 man. 31 qəp. (452 rub. 78 qəp.) və
326 əşrəfı məbləğində vergi və m ükəlləfıyyət daxil olurdu.
Mahal əhalisinin böyük əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil
edirdi. Yalnız kiçik bir kənddə (Yedili) 10 xristian ailəsi, 2 kənd-
də isə qarışıq (Düdükçü v ə X əxli) 10 xristian və 5 müsəlman ailə-
si yaşayırdı. Beləliklə, xristianlar (20 ailə) mahal ailələrinin cəmi
3,24 %-ni təşkil edirdilər (193, ss.152-157).
Otaziki mahalmm 22 kənd və oymağında 628 (384-ü vergi
ödəyən, 244-ü ödəm əyən) ailə yaşayırdı. Mahalm ən böyük yaşa-
yış məntəqələri 70 ailədən ibarət Səfikürd, 59 ailədən ibarət
Xıdırlı, 73 ailədən ibarət Boyəhm ədli, 90 ailədən ibarət Paradm-
nı oymaqları, 81 ailənin yaşadığı Ağcabədi kəndi idi. Mahal əha-
lisi maldarhqla məşğul olur, buğda, arpa və başqa dənli bitkilər
yetişdirirdilər. Mahalda əhalinin əksəriyyəti azərbaycanhlar idi.
Yalnız 2 xırda kənddə (Taşbaşalı və Taşbaşı) 10 qeyri-müsəlman
ailəsi yaşayırdı (1,59%) (193, ss.158-164). Ərazini minbaşı-qala-
bəyi Məmməd Kəlbi bəy idarə edirdi. Mahal üzrə 3571 manat 85
qəpik və 539 əşrəfi məbləğində xəzinəyə vergi daxil olurdu.
İyirmidörd mahalmm
8 kənd və oymağmda cəmi 155 (85-i
vergiödəyən, 70-i ödəməyən) ailə m əskunlaşm ışdı. Ən iri yaşa-
yış məntəqələri 32 ailənin yaşadığı Borsunlu və Saran kəndiəri
idi. Mahal sakinləri maldarlıqla məşğul olur, buğda, arpa və
başqa dənli bitkilər yetişdirirdilər. Mollavələdli kəndində ipək-
çiliklə də məşğul olurdular. Mahal əhälisinin əksəriyyətini azər-
baycanlılar təşkil edirdi. Yalnız
6 qeyri-müsəlman ailəsi yaşayırdı
ki, bu da mahal əhalisinin cəm i 3,87 faizini təşkil edirdi (193,
ss. 161-167). Mahalı Mirzə Məmmədqulu bəy idarə edirdi.
7 oymaqdan ibarət Qaraçorlu mahalmda 538 (294-ü vergiö-
dəyən, 244-ü ödəməyən) ailə vardı. Ən böyük oymaqları 112
ailədən ibarət Şeylanlı, 95 ailədən ibarət Güloxçu, 97 ailədən iba-
rət Təhm əzli, 103 ailədən ibarət Şadamanlı və
86 oymaqdan iba-
rət Kürd oymağı idi. Bu oymağm sakinləri bütün mahal boyu
səpələnmişdilər. Mahal əhalisinin böyük əksəriyyətini azərbay-
canlılar, kiçik bir hissəsini müsəlman kürdlər təşkil edirdi (193,
ss. 168-170).
Acnan-Türk mahalı 9 kənddən ibarət idi və cəmi 67 (42-i
vergiödəyən, 25-i ödəməyən) ailəyə malik idi. Mahalda müsəl-
manlarm (33) v ə qeyri-müsəlmanların (34) sayı demək olar ki,
bərabər idi. Bu sırf türk soylu mahalda xristianlarm saymm azər-
baycanlılara bərabər olması yəqin ki, mahalda azərbaycanlıların
xeyli hissəsinin birinci rus-İran müharibəsi zamam İrana və
Türkiyəyə qaçması ilə bağlı idi. Eyni zamanda, ən böyük xristian
(13 ailədən ibarət) Noraşenik kəndinin adı bu kənddə yaşayan
ermənilərin Qarabağa gəlm ə olduqlarma işarədir. Mahalı məlik
Hüseynqulunun nəzarəti altmda məlik Stepan idarə edirdi (193,
ss.223-225).
Vərəndə mahalı qərbdə Kirs dağmdan başlayıb şimalda Şuşa
çayma və X əlifəliyə qədər uzamrdı. Bu mahalda buğda və başqa
taxıl məhsulları yaxşı yetişirdi. M irzə Y u sif Qarabağinin yaz-
dığma görə, Vərəndə məliklərinin sələfləri Göyçə və Zivə
kəndlərindən gəlib Canaqçı kəndində məskən salmış və ətraf
kəndlərə hakimiyyətlərini yaya bilmişdilər. Vərəndə məliklə-
rindən Mirzəbəy adlı birisini Nadir şah Əfşar hansısa cinayətdə
müqəssir bilib edam etdirmişdi (57, s.13).
«M üfəssəl dəftər»ə görə, XVIII əsrin 1-ci yarısında Vərəndə
nahiyəsi birbaşa Gəncə-Qarabağ bəylərbəyinə daxil idi.
Nahiyənin ən böyük kəndləri 143 qeyri-müsəlman kişinin qeydə
alındığı Şuşikənd və 35 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı İsfahan-
ceq kəndləri idi. Nahiyə sakinləri buğda, arpa, darı, çəltik
yetişdirir, maldarlıq və arıçılıqla məşğul olurdular. B əzi kəndlər-
də (m əsələn, Şeyx Dursun kəndində) pambıq əkir, ipəkçiliklə
m əşğul olurdular (29, ss.380-400). Nahiyənin Şütədaş, Vərəndə-
çik, Dovşanlı, Qarıqışlaq, Əlməlik, Qıindura, Qalıgədik, Qaraçuq,
Rudxanəyi-Pirəhməd, Söyüdlü, Keçiqıran Dövlətyar, M usəlləm,
Qozluq, H əm əgərək kəndlərində və Yağlıca, Dirvan, Quşçu,
Sülüklü, Yaycı, Qoyluqam, Dahış, Şamtaq, Baba H əm zə, Ağqa-
ya, Əmirxan, Üçdərə, Ağcakənd, Cuhudlar, Kətəlparaq, Mərvan,
Ömərli, Tərlan, Bərxudarlı, Talıb, Şərəfabad, İrəvan, Cəqəcim-
məqaş, Güzinabad, Üryan, Küdük m əzrəələrində heç kim
yaşamır, onlarm tarlalarmda qonşu kəndlərin sakinləri dənli
bitkilər əkirdilər (29, ss.380-400).
Cəmı 24 kəndi əhatə edən bu mahalda 625 (297-si vergi ödə-
yən, 328-i ödəm əyən) ailə vardı. Ən iri kəndləri 57 ailə yaşayan
Ağali, 41 ailənin yaşadığı Zardanişin, 34 ailənin yaşadığı Qayatıq
və 97 ailənin yaşadığı Şuşakənd kəndləri idi. Mahalda xristianlar
çoxluq təşkil etsə də, müəyyən qədər müsəlman yaşayırdı.
57 ailənin yaşadığı Ağali kəndində yalnız müsəlmanlar, Şuşa-
kənddə isə qeyri-müsəlmanlarla yanaşı, ən azı
8 azərbaycanlı
ailəsi yaşayırdı. Beləliklə, mahal əhalisinin 10,40 %-ni müsəl-
manlar, 89,60 %-ni isə xristianlar təşkil edirdi. Mahal üzrə xəzm ə
ildə 3506 manat 78 qəpik və 222 əşrəfı gəlir əldə edirdi (29,
s.128, 132). Mahalı məlik Qəhrəman idarə edirdi.
Çiləbörd mahalında
8 kənddə 201 (127-si vergiödəyən, 74-ü
ödəməyən) ailə yaşayırdı. Ən iri kəndləri
88 ailənin yaşadığ:
Kisabet və 36 ailənin yaşadığı Naxçivanik idi. Mahal sakinləri
başlıca olaraq əkinçiliklə, qismən də maldarlıqla, habelə bağçılıq-
la, Yenkencə kəndinin sakinləri sənətkarlıqla, o cümlədən silah-
qayırma ilə məşğul olurdular. Mahalda yalnız xristianlar yaşa-
yırdı. X əzinəyə ildə 2205 manat (1822-ci ildə cəm i 1269 manat)
və 185 əşrəfı məbləğində vergi və ödənişlər toplanırdı. Mahalın
bir çox kəndlərini məlik Oqanes, Naxçivanik kəndini isə Əsri bəy
idarə edirdi.
Dizaq mahalı qərbdə Həkəri çayı və Kültəpədən başlayaraq
şərqdə M altəpəyə kimi, cənubda Araz çaymdan başlayıb Xurat
dağma kimi uzamrdı. Mahalm torpağı çox məhsuldar olduğundan
burada yaxşı pambıq, çəltik və taxıl yetişdirilirdi. Mirzə Y u sif
Qarabağinin yazdığma görə, Dizaq məlikləri gəlm ə, onlarm əsli
isə Anadoludan idi. Dizaq m əliyi Yegan Nadir şahın böyük eti-
madım qazanmış, buna görə şah bütün məliklərin vəkilliyini ona
tapşmnışdı (57, s.12).
Mahalm 16 kəndində 288 (110-u vergiödəyən, 178-i ödə-
m əyən) ailə məskunlaşmışdı. Ən iri kəndləri 70 ailənin yaşadığı
Hadrut v ə 78 ailənin yaşadığı Tuğ idi. Mahal sakinləri taxılçılıqla
və qismən maldarlıqla məşğul olurdular. B əzi kəndlərdə ipək
m ələfə vergisinin ödənilməsi sakinlərin toxuculuqla məşğul
olduğunu göstərir. Cuvarlı kəndinin sakinləri xan şahinlərinə
qulluq etməklə məşğul idilər. Mahal üzrə xəzinəyə 1822-ci ildə
6746 manat 2 qəpik və 214 əşrəfi məbləğində vergi və ödəniş
daxil olmuşdu. Əhalinin əksəriyyəti xristianlardan ibarət idi,
6
ailənin yaşadığı yalnız bir azərbaycanlı kəndi vardı. Üstəlik, Tuğ
kəndində xristianlarla yanaşı, 4 müsəlman ailəsi də yaşayırdı.
Mahal üzrə müsəlmanlar əhalinin 3,47 %-ni təşkil edirdi. Dizaqı
məlik Aslan idarə edirdi (193, ss.180-186).
«M üfəssəl dəftər»ə görə, Dizaq nähiyəsi birbaşa Gəncə-
Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe idi. Nahiyənin ən böyük kəndləri
79 qeyri-müsəlman kişinin qeydə alındığı Tağan, 73 qeyri-müsəl-
man kişinin qeydə alındığı Tuğ, 62 azərbaycanlı vergi ödəyicisi-
nin yaşadığı Cəbrayıllı,
88 qeyri-müsəlman kişinin qeydə alındığı
Hadrud, 30 nəfər azərbaycanlı kişinin yaşadığı Marulyan kəndi
idi. Nahiyənin Əyri, Kənak, Kürzandı, Dövlətyar, Xəlifəşahlı,
M əzrəə, Bulataq, Oxçu, Xırdaxaç, Namxeş, Həkərim, Xırman-
cıq, Makladərə, Nurkişi, Zimmi Çocay, Vəng, Mania, Nureşin,
Məlikcan v ə Çimənək kəndlərində heç kim yaşamır, tarlalarında
qonşu kəndlərin sakinləri dənli bitkilər əkirdilər. N ahiyə
sakinləri buğda, arpa, çəltik, darı yetişdirir, maldarlıqla məşğul
olurdular. B əzi kəndlərdə ipəkçilik və pambıqçılıq inkişaf etmişdi
(29, ss.401^428).
Xaçm mahalmm ərazisi cənubda Qarqar çaymdan başlayıb,
şimalda Qabartıda, qərbdə Qırxqız və Mıxtökən dağından şərqdə
Bayat m eşəsinə qədər uzanırdı. Bu mahal Vərəndə kimi məh-
suldar olmasa da, buğda və s. bol yetişirdi. B əzi yerlərdə çəltik
yetişdirilirdi. Mahalın ərazisinin çox hissəsi m eşəlik idi. Xaçm
mahalında 13 kənddə 230 (99-u vergiödəyən, 131-i ödəməyən)
ailə yaşayırdı. Mahal sakinləri taxılçıhqla və qismən maldarlıqla
m əşğul olurdular. Ən iri kəndləri 36 ailənin yaşadığı Vəngli və 21
ailədən ibarət Mehdikənd idi. Xanlıq ləğv olunan dövrdə ma-
halda yalnız xristianlar yaşayırdı. Lakin bir sıra kəndlərin adımn
s n f türk adı olması (Seyidbəy, Mehdikənd və s.) bu kəndlərin əv-
vəllər azərbaycanlıların yaşadığmı sübut edir. Görünür, müəyyən
səbəblərə görə azərbaycanlılar nə vaxtsa həmin kəndləri də tərk
etmiş və burada xristianlar məskunlaşmışlar. Mahalı yüzbaşı
m əlik Səfər idarə edirdi (29, s. 171-174). Xaçm məlikləri qədim
alban nəsli olan H əsən Cəlalin şəcərəsindən idi. Sonralar
Pənahəli xan mahala xmzırıstanlı (Xmdırıstan - red.) Mirzəxam
m əlik təyin etmişdi (57, s.13).
«M üfəssəl dəftər»ə görə, o zaman Xaçm nahiyəsi Bərdə
livasınm tərkibinə daxil olmuşdu. Nahiyə sakinləri buğda, arpa.
çəltik əkir, maldarlıqla məşğul olurdular. Ən böyük kəndləri 41
qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Qazançı və 23 qeyri-müsəlman
kişinin qeydə almdığı Xmzmstan (digər adı Helvi) kəndləri id .
Qanzasar monastrı bu nahiyədə yerləşirdi. Monastrm yerləşdiyi
kənd «Yuxarı Külədək» və «Ağvənd» adları ilə tanmırdı (29,
Dostları ilə paylaş: |