Zərİf məqamlar (Böyük Rəhbər Ayətullah Xameneinin 1979-2004-cü illərdə müəllim və tələbələr qarşısında çıxışlarından seçmələr) İkinci cild Tərtib edən: Həsən Qüddusizadə Çevirən: Maqsud Əzizoğlu Birinci fəsil

87. İnqilabın sənət və sənətçidən umacağı budur ki:

İnqilabın sənət və sənətçidən umacağı incəsənət sahəsində estetik baxışa əsaslanır. Bu, çox böyük umacaq deyil. Bir millət səggiz illik müdafiədə bütün varlığı ilə meydana gəldi. Gəncləri cəbhəyə getdi. Öz dəyərləri uğrunda fədakarlıq etdilər. Əlbəttə, əsasən din üçün getdilər. Hərçənd ki, bəziləri vətənlərini, ölkənin sərhədlərini qorumaq, müdaifiə etmək üçün də fədakarlıq göstərə bilərlər. Analar, atalar, həyat yoldaşları, övladlar, arxa cəbhədə çalışan digər şəxslər də başqa cür qəhramanlıq göstərdilər.

Siz, səggiz il Müqəddəs Müdafiənin xatirələrini nəzərdən keçirin. Görün, bir cəmiyyətin vəziyyətinə, keyfiyyətinə baxış üçün bundan gözəl bir şey tapıla bilərmi? Siz dünyanın ən samballı dramatik əsərlərində bir insanın fədakarlığını müşahidə etdikdə onu tərifləyir, yüksək qiymətləndirirsiniz.

Sizin üçün hansısa inqilabçının, misal üçün Jan Darkın və ya hansısa ölkənin fədakar əsgərinin kinofilmini, musiqisini, rəsm əsərini təsvir etdikdə qəlbən, daxilən, öz vicdanınızda onu tərifləməyə bilmirsiniz. Bu incəsənət əsərində göstərilənlərdən min dəfələrlə dəyərli hadisələr səggiz il Müqqəddəs Müdafiə dönəmində, İnqilabın özündə, sizin evinizin içində baş vermişdir. Bu gözəllik deyilmi? İnqilabın umacağı budur və bu həddən artıq istək deyil. Deyirlər, nə üçün gözəllik görünmür. Bu məsələyə etinasız olanlar bu gözəlliyi görmək istəmirlərmi?

Mənim əzizlərim! Sizin bir çoxlarınız tarixlə tanışsınız. Məndə tarixlə tanışam. Mən yetmiş, səksən ilin, ondan öncənin tarixini sətir-sətir, təkrar-təkrar oxumuşam. Biz, həqiqətən, hegemonların caynağına ən çox ilişmiş millət olmuşuq.

Mən Hindistan yarımmateriki haqqında geniş mütaliələr etmişəm və bu haqda bir kitab da yazmışam. İranın vəziyyətini bu yarımmateriklə müqayisə etdikdə görürəm ki, ora İngiltərənin bir başa müstəmləkəsi olmasına baxmayaraq, bir ölkənin insanlarının dünyanın şər qüvvələri tərəfindən əzilməsi baxımından bizim ölkəmiz pisdən də pis vəziyyətdə olmuşdur. Onlar öz doğmalarının, özününkülərin, həmvətənlərinin xəyanətinə, ikiüzlülüyünə, fəsadına, asılılığına, məruz qalmamışdılar. Onların ölkəsinə bir ovuc ingilis daxil olmuşdu. Onların özününkülər Qandi, Nehru, Mövlana Məhəmməd Əli, Mövlana Şövkət Əli, Cinah və digərlərindən ibarət idi. Onlar ingilislərlə döyüşürdülər. Olduqca çox əzab çəkmişdilər. Lakin bizim vəziyyətimiz belə deyildi.

İngilislər Rza Xanı öz əlaltıları kimi iş başına gətirdilər ki, istədiklərini həyata keçirə bilsinlər. Bu sözlər danılmaz faktdır. Yalnız mənim dediyim söz deyil. Bu söz tarixin aydın səhifələrindəndir. Həm tarixçilər yazmışlar, həm də otuz il, qırx il sonra üzə çıxan sənədlər göstərmişdir.

Bir neçə gün bundan öncə bu qəbildən olan sənədlərdən birində oxuyurdum ki, Seyid Ziya, Rzaxan və ingilis məmurunun iştirakı ilə keçirilən iclasda Rzaxan demişdir: “Mənim siyasətdən başım çıxmır. Siz nə əmr etsəniz, mən ona qulaq asacam”. Həqiqətən, belə idi. Amma onun mütiliyinin azacıq sarsıldığını hiss etdikdə, gerçək müstəqilliyə də yox, əksinə Hitler Almaniyasına meyilli olduğunu gördükdə onu kənarlaşdırdılar və oğlunu iş başına gətirdilər. Təbii ki, Rzaxan Hitlerə baxdıqda həyacana gəlirdi və həzz alırdı. Bunlar ölkənin həqiqətlərindəndir.

İran sizin dediyiniz bütün bu dərin mədəni özəlliklərə malik olmasına baxmayaraq, - doğru deyirsiz, mən də bu fikirdəyəm - təhqir olundu. Əlli il, altmış il bizə o kəslər hökmranlq etdilər ki, onları hakimiyyətə biz gətirməmişdik. Çünki İranda xalq hakimiyyəti əsla olmamışdı. Bu, öz cəsarətləri də deyildi.

Kaş ki, diktator olsalar belə, heç olmazsa, Nadir şah kimi öz qollarının gücünə, yaxud Ağa Məhəmməd xan kimi öz hiyləgərlikləri ilə hakimiyyətə gələydilər. Amma belə deyildi. Başqaları gəldilər, bunları bu millətə hökmran etdilər və bu millətin bütün maddi-mənəvi sərvətlərini qarət etdilər. Çoxsaylı əzab-əziyyətlər bahasına, bu mənhus hadisəyə qarşı böyük bir hərəkat başladıldı. Canlar fəda edərək, qəddar düşmənə sinə gərərək bir yerə çıxa bildi. Bu, gözəl deyilmi? İncəsənət bunun kənarından sakitcə keçə bilərmi? Bu, inqilabın umacağıdır. İnqilabın əvvəlindən üzü bəri dediyimiz və istədiyimiz inqilab incəsənəti budur. Bu umacaq çoxdurmu? Musiqi, film, teatr, rəssamlıq və digər incəsənət qolları bu məsələ ilə məşğul olmalıdır. Bunlar lazımi şeylərdir.

İnqilabın sənət və sənətçilərdən umacağı zorakı və artıq umacaq deyil. Bu istək, umacaq incəsənət estetizminə əsaslanır. İncəsənət odur ki, gözəllikləri dərk etsin. Bu gözəlliklərin gül və bülbül olması zəruri deyil. Bəzi vaxtlar bir nəfəri oda atıb ona dözmək hər bir güldən, bülbüldən gözəldir. Sənətçi bunu görməli və sənət dili ilə göstərməlidir⁸⁸.
88. İncəsənət və siyasətin qarşılıqlı təsirləri

Mənim incəsənət xadimlərinə, incəsənətlə məşğul olanlara həmişə tövsiyəm bu olmuşdur ki, bunları siyasi oyunlara qatmayın. Bu, indinin söhbəti deyil. Prezident olduğum dövrdə mədəniyyət naziri ilə, digər müxtəlif məsul işçilərlə keçirdiyim görüşlərdə bu məqamı onlara xatırladırdım. Müxtəlif şəxslərə müxtəlif tövsiyələrim də olurdu. Hamısı bu istiqamətdə idi ki, siyasi cinahların, siyasi xətlərin, yarımpartiyaların bu məsələlərə daxil olmasına və onu ələ keçirməsinə imkan verməyin. Çünki bu halda hər şey məhv olacaqdır.

Amma yanılmayın. Əgər dəyərlərin qorunmasından, onları davam etdirməkdən, yaxud dəyərlərin başqa hala salınmasından söhbət gedirsə, bir xəttə meyillilik olmalıdır. (Burada artıq) mən nə o tərəfdənəm, nə də bu tərəfdən deyə bilməzsiniz. Bu, mümkündürmü? Bu, şəxsiyyətsizlik olur.

Ola bilərmi ki, insan bir dəyərə həm inansın, həm inanmasın? Bir dəyəri həm qorusun, həm qorumasın? Burada insan mövqey seçməli və üzərində dayanmalıdır.

Əlbətdə, mən əsla inkar etmirəm. Kiminsə səhv etməsi mümkündür. Bu halda insan səhvini düzəltməlidir. Bir çox hallarda bəzi dostlar öz əsərlərini mənə göstərdikdə, yaxud başqa vasitə ilə mən onların əsərlərini gördükdə rollarlda, danışıqlarda, yaxud sizin dilinizlə desək dialoqlarda və ya səhnələşdirmələrdə bəzi qüsurlar diqqətimi cəlb etdi və onlara dedim. Əlbəttə, bəziləri düzəliş apardılar, bəziləri isə düzəliş aparmadılar. Düzəliş aparanlara təşəkkür etdik. Düzəliş aparmayanlardan isə heç vaxt niyə düzəliş aparmadılar deyə gileylənmədik. Ondan qalmış gileydən yuxarı bir addım ataq.

Hər halda burada hədlər var. Bu hədlərə laqeyd yanaşmaq olarmı? Öncə də dediyim kimi dəyərlərə qarşı laqeyd qalmaq olmaz. Bunu bu və ya digər siyasi cinahların üzərinə atmaq olmaz. Amma biz məsələ də var. Baxın, mənim əzizlərim! Hazırki dünyada siyasət incəsənətdən ləyaqətsiz şəkildə yararlanır. Keçmişdə də istifadə etmişdir. Bir neçə gün öncə Amerika Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən 28 mordad çevrilişi ilə bağlı yaydığı sənədi tərcümə edib mənim üçün gətirdilər. Əlbəttə, bu hadisə baş verdikdə mənim yaşım çox deyildi. On dörd, on beş yaşlarında idim. Çox az şey yadımda qalıb. Amma ağızlardan çox eşitmişəm, kitablarda da çox oxumuşam. Lakin heç bir yerdə bu qədər geniş məlumat yoxdur. Bu hadisənin icraçıları özləri həmin sənədləri yazmış, xarici işlər nazirliyi və CİA üçün göndərmişlər. Bu sənədlər amerikalılara aiddir. Əlbəttə, bu Amerika və İngiltərənin birgə həyata keçirdiyi əməliyyat olmuşdur. Bu, məruzədə də tam olaraq öz əksini tapmışdır. Sənədin mənim diqqətimi çəkən hissəsi budur. Ruzvelt deyir: Biz Tehrana gəldikdə bir çamadan dolusu məqalə gətirdik. Tərcümə olunub qəzetlərdə dərc olunmalı idi. Habelə özümüzlə karikaturalar da gətirmişdik. Fikir verin, CİA təşkilatı onunla uyğunlaşmayan, onun mənafeyini təmin etməyən, xalqın seçiminə söykənən bir hakimiyyəti – Pəhləvi dövrünün bütün dövlətlərinin əksinə olaraq, bu, milli dövlət idi və xalqın seçimi ilə hakimiyyətə gəlmişdi - Sovetin dəmir pərdəsinin arxasına keçə bilər bəhanəsi ilə onun əleyhinə bütün vasitələrdən, o cümlədən incəsənətdən də istifadə etdi.

Əlbəttə, o günlərdə onların işinə yarayacaq, etibar edə biləcəkləri karikaturaçılar yox idi. Sənədlərdə göstərilir ki, biz CİA-nın İncəsənət şöbəsinə bu şeyləri hazırlamalarını sifariş verdik.

İki il öncə italyanlar da bir kitab yazdılar. Həmin kitab farscaya da tərcümə edilmişdir. Orada da CİA təşkilatının İncəsənət şöbəsinin mövcüdluğuna işarə vurulmuşdur. Siyasət incəsənətdən belə istifadə edir. Siz burada nə etmək istəyirsiniz?

Əgər dünyanın bütün siyasətçilər, hegemonları, quldurları, ixtiyar sahibləri gəlib öz müqəddəs kitabları qarşısında siyasətdə incəsənətdən istifadə etməyəcəklərinə dair and içsəydilər, insan nisbətən arxayınlaşardı və deyərdi ki, şükürlər olsun, incəsənət xilas oldu. Amma onlar incəsənətdən istifadə edirlər. Siz nə iş görmək istəyirsiniz? Siz onların incəsənət vasitəsi ilə əldə etdiklərinə qarşılıq olaraq bu vasitədən faydalanmaq istəmirsinizmi? Bu ağıla müvafiqdir? Yox, bu ağıla müvafiq deyil.⁸⁹
89. Təsviri sənətə, filmə, musiqiyə rəng qatmaq üçün cinsi cazibələrdən istifadə etməyin.

Biz gəncin könlünə, zehninə elə bir şey ötürməməliyik ki, onu günaha, yanlışlığa sürükləsin. Bu, onun fikrini seçim üçün azad qoymaqdan fərqlidir. Siz bilirsiniz ki, sentimental məsələlər kimsəyə seçim imkanı vermir. İnsanı seçim gücü olmadan müəyyən istiqamətə sürükləyir. Bir çox kinofilmlərdə görürük ki, bir şeyi göstərmək üçün intim cazibələrdən istifadə edirlər. Musiqidə də başqa yolla həyata keçirilir. Digər incəsənət növlərində də başqa cür. Elə şərait yaradılmalıdır ki, incəsənət xadimi öz əsərini azad, öncə qeyd etdiyimiz məcburiyyət olmadan – müştəri yığmaq məcburiyyəti olmadan ortaya qoya bilsin və beləcə düzgün və kamil incəsənət ortaya çıxsın⁹⁰.

90. İncəsənət xadimlərinin CİA-nın İncəsənət şöbəsi qarşısında vəzifəsi

CİA təşkilatının incəsənət şöbəsi var və inqilabdan sonra bizim əleyhimizə, şiəlik və İslam əleyhinə çəkdikləri filmlər çoxdur. Siz iranlı rejissor, kino və teatr aktiyoru, musiqiçi, bəstəkarsınız və bu gerçəyi, məzlumiyyəti dərk edirsiniz. Bu halda sizin vəzifəniz nədir?Heç bir vəzifəniz yoxdurmu?

Mən eşitmişəm ki, Rusiyada dünya müharibəsi zamanı Əliyev şuru - məşhur musiqidir, əlbəttə, mən nə bu müsiqini eşitmişəm, nə də nə olduğunu doğru-düzgün bilirəm - xalqı döyüş meydanına atılmağa təhrik etməkdə ən təsirli vasitə olmuşdur. Yəni insani məqsədlərə xidmət yönündə yer almışdı. Təbii olaraq, bu istək, umacaq hər bir ölkənin sənətçilərindən gözlənilir. Belə olan halda bu məsələyə necə laqeyd yanaşa bilərik? Bir halda ki, düşmən incəsənət vasitələrindən istifadə edir⁹¹.
91. Halal və haram musiqinin xüsusiyyətləri, musiqiçinin ictimai qabiliyyəti

Sual: Öncə sizdən soruşulan və cavab verdiyiniz fiqhi tərəflərindən əlavə xüsusi olaraq müsiqinin bir incəsənət forması kimi ictimai qabiliyyətləri haqqında fikriniz nədir? Sizcə, bugünkü cəmiyyətimizdə, bizim bugünkü tələblərimizə, bugünkü gənclərimizin tələblərinə, gənclərimizin istədiyi yenilikçiliyə nəzərən musiqi hansı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. Həmçinin qeyri-ənənəvi musiqinin xüsusi tərəfləri haqqında bir beynəlxalq dil kimi – qərb dili yox - fikriniz nədir? Fikrinizcə, mədəni təcavüzlə mübarizənin ən yaxşı yolu – mədəni təcavüzün ən mühüm metodlarindan biri incəsənət və musiqi vasitəsidir - pak, xalis, ölkəmizin milli, dini şəraitinə uyğun örnək göstərmək deyilmi?

Cavab: Yox, mən musiqinin mədəni təcavüzlə mübarizənin ən yaxşı yol olduğuna inanmıram. Müsiqinin belə bir çıxarı yoxdur. Yaxşısı budur ki, mədəni təcavüzə qarşı mübarizə yollarından biridir, deyək. Bəli, yollardan biridir. Əlbəttə, bəzi şərtlər altında ola bilər. Amma bunun ən yaxşı yol olduğuna inanmıram. Baxın, musiqi haqqında iki məsələ var. Birincisi budur ki, görək, ümumiyyətlə musiqinin halal və ya haram olmasının meyarları hansılardır. İkincisi isə real nümünələrlə bağlıdır. Hüdüdlar təyin etməliyik ki, siz demişkən, gənclərimiz hansı müsiqinin halal, hansının haram olduğunu bilsinlər. Əlbəttə, bu ikincisi asan iş deyil. İnsanın müxtəlif musiqiləri - xarici musiqini, İran musiqisini, bütün növləri ilə - bir-bir müəyyənləşdirməsi çətin işdir. Amma ümumi ölçüləri var ki, onları demək olar.

İnsanı avaralığa, bayağılığa, halsızlığa, həyatın gerçəklərindən soyumağa və s. bu kimi hallara sürükləyən musiqi halal musiqi deyil, haramdır.

Musiqi insanı mənəviyyatdan, Allahdan, zikrdən qafil edirsə, haramdır. İnsanı günaha, şəhvət düşgünlüyünə sövq edirsə, haramdır. İslamın nəzəri budur.

Musiqidə bu zərərli, haramlığa səbəb olacaq xüsusiyyətlər olmadıqca, təbii ki, haram deyil. Mənim dediklərimin bəziləri mahnının musiqisi, bəziləri isə sözləri ilə bağlıdır. Yəni, ola bilər ki, bir sadə, zərərsiz mahnı səslənsin, amma bu mahnıda oxunan şeir azdırıcı olsun. Avaraçılığa, tufeyliliyə, şəhvət düşkünlüyünə, qafilliyə və bu kimi şeylərə rəğbətləndirən şeirlərə yazılan musiqilər haramdır.

Demək, musiqinin halal və ya haram olmasını göstərən meyar budur. İmam Xomeyninin də ömrünün sonlarında musiqi haqqında verdiyi rəy buna əsaslanırdı. “Ləhv” musiqisi də var. Ola bilər ki, musiqi fiqh terminalogiyasına görə, “ləhv” musiqisi olsun. “Ləhv” qafillik , Allahı xatırlamaqdan uzaqlaşmaq, həyatın gerçəklərindən uzaq düşmək, məşğuliyyətdən, çalışmaqdan uzaq düşmək və bayağılığa, tufeyliliyə yuvarlanmaq deməkdir. Bu növ musiqi haram olur. Bu, icra keyfiyyəti ilə də ərsəyə gəlsə, sözlərə də yazılmış olsa yenə də fərqi yoxdur.

Siz beynəlxalq dil deyirsiniz. Özünüz demişkən, sərhədləri aşmış, müəyyən yerlərdə yayılmış musiqi, mütləq yaxşı musiqidirmi? Bir musiqinin yalniz filan ölkənin sərhəddindən xaric olması, müxtəlif ölkələrə yol tapması, bir qrup tərəfdar toplaması həmin musiqinin yaxşı olduğunumu göstərir? Yox, əsla belə deyil. Ola bilər ki, o musiqi şəhvət düşgünlüyünə, ehtirasların oyanmasına təhrik edir. Təbii ki, bir qrup qafil gəncin də ondan xoşu gələcək. Dünyanın harasında əllərinə düşsə, istifadə edəcəklər. Bu. musiqinin yaxşı olduğunu göstərmir.

Mən qəti olaraq deyə bilmərəm ki, əsil İran musiqisi halal musiqidir. Yox, belə deyil. Bəziləri güman edirlər ki, halal və haram musiqini ayıran sərhəd ənənəvi İran musiqisi və qeyri-klassik musiqidir. Keçmiş dövrlərdə din və şəriət carçılarının mübarizə apardığı və haram olduğunu elan etdiyi musiqi öz ənənəvi İran musiqimizdir. Hansı ki, padşah sarayında, əxlaq pozğunlarının, şəhvətə meyilli, şəhvətə qərq olan insanların yanında səslənirdi. Bu, həmin haram musiqidir.

Demək, musiqinin haram və ya halal olmasının kriteriyası İran musiqisi, ənənəvilik, qədimilik, klassiklik, qərblilik və ya şəqrlilik deyil. Bunun sərhəddi mənim dediklərimdir. Bu meyarı sizə göstərə bilərik. Amma hansı bu və ya digər lent yazısının halala, yaxud harama aid olduğunu müəyyənləşdirə bilmərik.

Əlbəttə, indi bəzi təşkilatlar ayırırlar. Mən bunun yüz faiz düzgün olduğundan əmin deyiləm. Bəzən bizə məlumat verilir ki, rüsvayçı lent yazıları “icazəli” adı ilə yayılır. Bəzən isə bunun əksi ola bilər. Mən indi bilmirəm bu kontrollar nə dərəcədə gerçəkçi və meyarlara uyğun həyata keçir. Amma mənim sizə bir yaxşı gənc kimi, öz övladlarım kimi nəsihət olaraq, öz fikirlərim olaraq deyə biləcəklərimi dedim.

Fikrimcə, musiqi azdırıcı ola bilər, insanı şəhvət girdabına sala bilər. İnsanı bayağılığa, günaha, səviyyəsizliyə qərq edə bilər. Bunlar olmaya da bilər, bunun əksi də ola bilər. Halal və haram sərhəddi buradır. Mən ümid edirəm ki, siz gənclər təqva azuqəsi ilə meydana girib elə sənət əsərləri yaradacaqsınız ki, sözün əsl mənasında həm yaxşı musiqinin xüsusiyyətlərinə malik olacaq, həm əsl mənada müsbət təsir gücünə malik olacaq, həm də gəncləri və ruhları saflığıa, mənəviyyata, gerçəyə doğru yönələcəkdir.⁹²

92. Musiqi sənəti bilik, düşüncə və İlahi fitrətin sintezidir. Bu sənəti Allah yolunda sərf edin.

Musiqi məsələsi cəmiyyətdə, xüsusi ilə də tele-radio şirkətində aktiv mövzulardandır. Əlbəttə, musiqinin mahiyyəti haqqında danışmaq istəmirəm. Çünki bu məsələ haqqında danışmaq xüsusi şərait tələb edir. Burada, musiqi studiyasında bu sənət formasının digər tərəflərindən söhbət açaq.

Musiqi antik elmlər bölgüsünə görə riyaziyyatın bir qoludur. Diqqət, dəqiq hesablamalar tələb etdiyi üçün riyaziyyat elminin qollarından sayılır və dəqiq sənətdir. Başqa sözlə desək, musiqi sənəti bəşər təbiətinə, fitrətinə əsaslanan hesablamadır. Hansı ki, insan zəkası o hesablamanı təcrübə əsasında əldə edib və onun üçün qayda-qanunlar nəzərdə tutmuşdur. Əlbəttə, bu gün qərblilər və avropalılar musiqi sahəsində böyük inkişaflara nail olmuşlar. Dəqiq və sistematik qaydalar yaratmışlar. Bu gün artıq vəziyyət başqa şəkil almışdır.

Keçmişdə musiqinin bugünkü problemlərindən söhbət getmirdi. O zaman improvizasiya geniş yayılmışdı. Xanəndə (bədahətən) oxumaq qərarı alırdı və yanında əyləşmiş musiqiçi də çalmağa başlayırdı. Çalğiçı öncədən bilmirdi ki, xanəndə nə oxuyacaq. Ona görə də xanəndə ağzını açan kimi, o da onunla birgə sazını kökləyir və ifa etməyə başlayırdı. Yəni notlar əsasında qurulmuş heç bir qayda yox idi. Mənim bu sahədə təcrübəm və məlumatım yoxdur. Lakin bu sahənin mütəxəssislərindən eşitmişəm ki, not ortaya çıxmazdan öncə çalğı və ya xanəndəliklə məşğul olan fəallar fitrətə, sağlam zövqə uyğun olaraq məntiqi nizamı əsas götürür və qaydalara riayət edirlər.

Musiqinin əsas yeddi dəsgahı və digər şöbələri yalnız İran musiqisinə aid deyil. Bu, bütün dünya musiqilərində mövcüddur və elə nizamlanmışdır ki, hansı səsi çıxarsanız o dəsgahlardan birinə uyğunlaşır. Əslində bütün Şərq və Qərb musiqisi bu dəsgahlara sığır. Əgər diqqət yetirsəniz, görərsiniz ki, muğamlar və hər dəsgahın fərqli şöbələri başlanğıc nöqtəsindən sonadək münəzzəm bir axarla gedir. Yəni bir yerdən başlayır, enir, yüksəlir və bitir. Bütün bunlar bu sənətə hakim olan nəzmin göstəricisidir.

Bunlardan nəticə almaq olar ki, musiqi sənəti bilik, düşüncə və İlahi fitrətin sintezidir. Allahın bəxş etdiyi fitrətin göstəricisi ilk növbədə insanların səsi, ondan sonra isə insanların əli ilə ərsəyə gələn musiqilərdir. Demək, şahidsiniz ki, bunun əsası Allahdandır. Əgər bu məsələ ilə bağlı Mövləvinin şeirlərinə müraciyət edib: “Musiqi əflak sədasının inikasıdır”, - desək və onu Mövləvinin nəzərdə tutduğu ürfani aləmlə birləşdirsək, gerçəklərdən təxəyyülata lağım atmış oluruq. Çünki onun bu haqda dedikləri gerçəklik yox, xəyaldır və təbii ki, digər bir məna kəsb edir. Amma xəyala qapılmayan gerçək aləmdə xanəndənin boğazından çıxan səs ilahi mənşəyi olduğu bir halda möhkəm, geniş, cazibəli və rəngarəng bir bina kimi formalaşır.

Yuxarıdaki izahın ilk nəticəsi budur ki, biz bu sənətdən Allah yolunda istifadə etməliyik. Mən bu məqamı sizin xanəndələrin, çalğıçıların, bəstəkarların, musiqiçilərin diqqətinə çatdırmaq istəyirəm ki, bu ilahi nemətlərin ərsəyə gətirdiyi, fitri istedad və zövqlə, ağıla müvafiq nizam-intizamla formalaşan və əslində cansızlara can vermək olan sənətdən Allah yolunda, Onun razılığı yolunda istifadə edin.⁹³
93. Qərb və Şərqdə musiqinin yeri və meydana gəlməsi.

Biz, gənc yaşlarımızdan bəzi incəsənət xadimlərinin sözlərini eşidirdik. Olduqca əsassız sözlər idi. Əsasən bu məqama toxunurdular ki: “Biz incəsənətdən təfəkkür, öncəgörüm və siyasət yolunda istifadə etmirik”. Bu iddianı edənlər şeir və digər sənət növlərində başqalarından daha çox siyasətə xidmət edirdilər. Bu kimi bəhslərə girmək məqsədim yoxdur. Amma demək istəyirəm ki, insanın iradəsinə söykənən hər bir şey bir məqsəd uğrunda olmalıdır.

Məqsəd nə qədər uca olsa, o iş və ya sənət də daha dəyərli olacaq. Təəssüflər olsun ki, Şərqdə musiqinin məqsədi özü qədər yüksək olmamışdır. Burada Şərq dedikdə məqsədim İran və ərəb ölkələridir. Hindistanda, Çində və digər Uzaq Şərq ölkələrində musiqinin vəziyyətindən xəbərim yoxdur. Hər halda İran musiqi tarixini İslamdan öncə və sonra oxumuşam və ərəb musiqisinin, xüsusi ilə İslamdan sonrakı taleyindən xəbərdaram.

Tədqiqatıma əsasən deyə bilərəm ki, bizim regionumuzda musiqi yüksək ilahi məqsədlərə qulluq etməmişdir. Bu, musiqinin Qərbdəki durumunun əksidir. Bilirsiniz ki, mən təbii olaraq anti-qərb insanlardanam. Belə ki, Qərbin heç bir xüsusiyyəti məni heyrətə salmır, cəzb etmir. Eyni halda Qərbin müsbət xüsusiyyətlərini hesablamalarla təsdiq edirəm. Bu xüsusiyyətlərdən biri də musiqi məsələsidir. Doğrudur, Qərbdə bayağı, rəqs musiqiləri və digər səviyyəcə düşük musiqilər mövcuddur. Amma dünyanın həmin nöqtəsində hələ qədimdən təlimverici və mənalı musiqilər olmuşdur. Elə bir musiqi ki, arif, bilici, zəkalı insan bilet alır, konsert salonunda əyləşir və saatlarla ondan ləzzət ala bilir. Qərbdə bəzən bir milləti xilas edən, bəzən isə bir təfəkkür məcmusunu doğru səmtə yönəldən musiqilər az olmamışdır. Qərb belə xüsusiyyətə malik olub və malikdir. Öncə də söhbət açdığım Şərqdə isə (sözügedən məhdud coğrafi məkanda) təəssüflər olsun ki, musiqi belə bir etibara malik olmamışdır. Burada musiqi “Ləhv” musiqidən və çalğı alətlərindən ibarət olmuşdur. Fəqihlər buna “haram ləhv musiqisi”deyirlər.

Fərz edin ki, filan xəlifənin bir gecə yuxusu qaçırmış. Musiqiçilər xanəndə kənizlərlə birgə onun şənlənməsi üçün şərait yaratmalı imişlər. Öncə də qeyd etdiyim xüsusiyyətlərə malik ağıllı, zövqlü musiqiçi özünü sındırmalı, xəlifənin taxtının yanında əyləşib növbənöv sənət formalarını fəda etməli idi ki, xəlifə, qan tökməsinin, qəsavət və xəbisliyinin zəruri şərti olan ruh düşgünlüyündən qurtulsun.

Bu, musiqinin ərəb xəlifələrinin, əmirlərinin saraylarındakı vəziyyəti idi. Eyni şeyi İran sultanları haqqında da demək olar. “Ləhv” musiqi tərəfdarı olan və saraylarında bu növ musiqiyə yer verən padşahlar az olmamışlar. Bunun bariz nümünəsi kimi Qacar sarayını və həmin sülalənin padşahlarını göstərmək olar.

Diqqət yetirirsiniz ki, musiqi hansı cərəyanların və kimlərin qulluğunda olmuşdur?! Fəqihlərin sözlərində musiqinin haram, yasaq, əl vurmamalı, yaxın düşməməli şey olmasına səbəb də budur⁹⁴.
94. Bu halda musiqini pak və müqəddəs adlandırmaq olar.

Bizim musiqi tariximizin formalaşdığı regionda musiqinin mənası düzgün deyil. Siz ona düzgün məna verməli, əslində onun xilas olmasına bais olmalısınız.

Mənim musiqiçilərə sözüm budur ki, musiqini ülvi məna və məqsədlərə doğru aparsınlar. Filan aşiqin sevdiyi məşuqəsindən etinasızlıq görüb, qəlbi sındığından əlinə saz alıb musiqinin təsiri altında ayrılıq göz yaşı tökməkdən güddüyü əyyaşlıq məqsədindən daha ülvi məqsədlərə doğru yönəltsinlər. Musiqinin istifadəsində belə bir məqsəd dəyərli deyil. Bir nəfərin ürəyinin istəyinə görə bəstələyib səsləndirməyin, oxumağın, musiqinin etibarını təşkil edən o riyazi düşüncəni, elmi, məntiqi hesablamanı bu qədər xar etməyin nə dəyəri var? Musiqidə dəyər, məqsəd bu deyil. Yüksək musiqi yüksək, ülvi məqsədlərə xidmət edən musiqidir. Əgər belə olarsa, o zaman musiqini pak və müqəddəs adlandırmaq olar. O zaman biz də qərblilər kimi konsert verə bilərik (adını “Xanəndə məclisi” qoyaq ki, Qərbə aid termini işlətməyək) və xalq, istər siravi insanlar, istərsə də dindarlar bilet alıb sizin musiqinizi, nəğmənizi dinləmək üçün o məclisə gələr.

İnqilabdan sonra musiqi sahəsində çalışanların musiqiyə göstərməli olduğu qayğı göstərilmədi. Əlbəttə, bu heç də o demək deyil ki, yaxşı işlər görülməmişdir. Mütləq, olmuşdur ki, bu gün biz burda əyləşib sizin əsərlərinizi dinləyiri. Mən elə adam deyiləm ki, haram musiqi səsləndirildikdə oturub dinləyim. Bu məsələdə haram olan yenə də haramdır.

Harama qarşı münasibətdə ehtiyata yer yoxdur. Mən də bir şəriət hakimi kimi fiqhə əsaslanıram və heç kimi nəzərə almıram. Lakin musiqi sahəsində bəzi sədaqətli və ürək yandıran sənətçilər inqilabın əvvəlindən başlayaraq, yaxşı işlər görmüşlər. Əlbəttə, bu görülməli işlərin hamsını əhatə etmir.

Hər halda bundan sonra deyəcəm ki, bizim müğənnilərimiz, çalğıçılarımız dindar kütlədir və musiqidə müəyyən meyarları nəzərə alırlar. Onların bu prinsiplərə riayət etmələri musiqini müəyyən həddə keçmiş vəziyyətindən çıxarmışdır. Bu günün musiqiləri ya şəklidir, ya da pak və eyibsiz. Əlbəttə, onlarla yanaşı iradlı musiqilər də mövcuddur. Son günlərdə bəzi dostların suallarına cavab olaraq demişəm ki, şübhəsiz, kəlam, söz sizin işinizin yönlənməsinə təsir göstərir. Başqa sözlə desək, səslənən musiqi ilə birgə oxunan sözlər hidayət xarakterinə malikdir. Bu, sözün ürfani, əxlaqi, ictimai və ya siyasi mənasında yatmışdır. O zaman demək olar ki, hidayət edən söz musiqiyə ülvi yön verir. Bir zaman musiqi azdırıcı sözlərlə birgə olur. Fərz edin ki, tam maddi, cismani bir aşiqin öz məşuqəsi üçün çəkdiyi yanğıyı təsvir edir. Bu yanğı məşuqəsinə yetmək, onunla gecəni sübhədək birgə olmaq üçündür. Başqa heç bir məqsədi yoxdur. Tam maddi məqsəddir. Şübhəsiz, bu məqsədlə deyilən sözlər haramdır. Araşdırıb yaxşı şeirlər tapmaq sizin məharətinizdir.

Əlbəttə, Hafiz və Sədinin şeirləri də hamısı ürfani deyil. Bəzi maddi, cismani şeirləri də var. Elə şeirlər tapın, elə sözlər tapın ki, həqiqətən ürfani, əxlaqi mənası olsun. Saibin qəzəlləri və hind səbki ilə yazan bəzi şairlərin qəzəlləri əxlaqi baxımdan yaxşı və məqbuldur. Bu növ sözlərə musiqi bəstələyin ki, gözəl əsərlər ərsəyə gəlsin⁹⁵.