Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

Okula gidiyor
-
M aktabga ketyapti
jumlasidagi jo'nalish kelishigida­
gi so‘z turk tilshunoslarining nazdida vositali toidiruvchidir. Aslida 
harakatning yo‘nalishini ko‘rsatgan gap b o ia g i hoi vazifasida kelishi 
e ’tirof etilishi lozim edi. Demak, vositali toidiruvchiga berilgan ta’rif 
aniq va mukammal boim aganligi sababli gap boiaklarini tahlil etish 
borasida ayrim zidliklar ko'zga tashlanadi.
O 'zbek tilidan farqli o ia ro q turk tilida ko'makchi toidiruvchi 
tafovutlanadi. Ko'makchi toidiruvchilar yordamchi so'z turkumlari- 
ga oid so'zlar yoki ushbu so'zlar qatnashgan so'z birikmasi bilan 
ifodalanadi. 
Bu i§i ancak sen yapabilirsin
-
Bu ishni fa q a t sen qi'la
olasan
gapidagi 
a n c a k -fa q a t
so'zi gapda yordamchi toidiruvchi b o '­
lib kelgan. Lekin, ayonki, yordamchi so'z turkumlari mustaqil leksik 
m a’no anglatmaydi va gapda yakka o'zi sintaktik vazifa bajarmaydi. 
Shu bois ko'makchi toidiruvchining ajratilishi yetarlicha asoslanma-
176

---

gan. Tilshunoslarning tasnifida ham, ta’riflarida ham atributiv y o i bi­
lan bogiangan. predmetning belgisini bildiruvchi so'zlar gap b oiagi 
sifatida ajratilmagan. Xususan, ushbu tasniflarda asosiy e’tibor so'z- 
larning grammatik shakllariga va qaysi so'z turkumiga oidligiga qara- 
tilganligi tufayli ayrim grammatik shakllar diqqatdan chetda qolgan, 
gap boiaklarining ta’rifi aniq va to iiq emasligi sababli muayyan chal- 
kashliklar va ziddiyatlar yuzaga kelgan. Ikkinchi darajali boiaklarning 
barchasini toidiruvchi atamasi bilan berish ham gap bo'laklarini 
tushunish va airatishda qiyinchiiik tug'diradi.
Turk tili bo'y icha amalga oshirilgan tadqiqotlarda keltirilgan gap 
boiaklarining tasnifi talabga to'la javob bermaydi. Chunki tasniflarda 
asosan so'zlarning grammatik shakllari hamda qaysi so'z turkumiga 
oid so'zlar bilan ifodalanganligi m e’yor qilib tanlanadi. Natijada turk 
tilidagi ayrim grammatik shakllarning sintaktik vazifasi haqida m a’ iu- 
mot berilmaydi. Shu bois, shuningdek, atama qo'llashdagi har xilliklar 
ayni masalani b o ia k tartibda tadqiq etishni taqozo etadi. Demak, turk 
tilidagi gapning ikkinchi darajali boiaklarining uch turi mavjud: 
to'ldiruvchi. aniqlovchi va hoi._________________ ____________ ___