Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

larga tarqalishlari kerak edi.
Keyingi misolda esa, aksincha, to ‘liqsiz 
fe’lga birikib kelgan. 
Biraz sonra Lam ia ile Vedatyalm z kalmi$tilar.-
Birozdan so ‘ng Lamia bilan Vedat yo lg 'iz qolishgan edi.
Nazorat uchun savollar
1. Gapning bosh bo‘laklariga nimalar kiradi?
2. Gapning asosiy bosh bo‘lagi nima?
3. Ega nima, u qaysi so'z turkumlari bilan ifodalanadi?
4. Kesim nima? Bu gap bo‘lagining ifodalanish usullarini aytib 
bering.
5. Turk tilidagi qaysi vositalar ega va kesimning moslashuvida 
ishtirok etadi? Har bir vositaning qo‘llanishidagi o ‘ziga xoslikni 
izohlang.
6. Eganing tuzilishiga ko‘ra qanday turlari mavjud?
7. Tarkibli va murakkab eganing ifodalanishidagi farqlarni 
misollar asosida izohlab bering.
8. Kesimning tuzilishiga ko‘ra turlari.
9. Kesimning ifoda materialiga ko‘ra turlari. Ot kesim, fe’l 
kesim.
10. Tarkibli ega va tarkibli kesimning tuzilishida yordamchi 
fe’llaming o'rni.
11. Murakkab ega va murakkab kesimning ifodalanish yo‘llari.
12. Turk tilida fe’llaming m a’no turlari va ularning gapdagi 
vazifalari.
2.3.GAPNEVG IKKINChI DARAJALI BOLAKLARI
Mavzuning o‘quv maqsadi: 
turk tilidagi to ‘ldiruvchi, 
aniqlovchi va hoi, ularning ifodalanish usulari, semantik va tuzilishiga 
ko‘ra turlari haqida m a’lumot hosil qilish.
Tayanch so‘z va iboralar: gapning ikkinchi darajali bo ‘laklari
(cumtemn yardim ci ogeleri), aniqlovchi (tamlayan), to'ldiruvchi
(tiimleq), hoi (belirteg tiimleci).
Ega va kesimning m a’nosini izohlab, to'ldirib keladigan gap 
bo‘laklariga 
ikkinchi darajali gap bo‘laklari 
deyiladi. Turk tilida 
gapning ikkinchi darajali bo‘laklari uch xildir:
174

---

1. 
Toidiruvchi.
2. 
Aniqlovchi.
3. 
Hoi.
1LM IY A X BO RQT
Turk tilidagi gap boiaklari yuzasidan turk tilshunoslari va rus 
turkologlari tomonidan amalga oshirilgan tasniflarda farqli qarashlar 
borligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Rus turkologlarining aksariyati gap- 
ning bosh bo'laklari ega va kesim, ikkinchi darajali bo'laklar to id i­
ruvchi. aniqlovchi, holni tafovut etishadi, ammo atroflicha, mukam- 
mal tahlil qilishmaydi.
Turk tilshunoslari o ‘rtasida ega va kesimni farqlashda hamda 
ta ’riflashda yakdillik mavjud. Lekin gapning ikkinchi darajali bo iak - 
larini ajratishda, nomlashda har xilliklar uchraydi. Turk tilshunosi 
M.Ergin vositasiz to ‘ldiruvchi (nesne), hoi (zarf) va o ‘rin aniqlovchi- 
sini (yer tamamlayici) gapning ikkinchi darajali boiaklari sifatida 
farqlagan. Turk tilidagi toidiruvchi o ‘zbek tilidagi ayni gap bo'lagi 
singari harakatni o'ziga bevosita yoki bavosita qabul qilgan, harakat 
o ‘ziga o ‘tgan, harakat yo‘nalgan predmetni anglatadi.O‘rin-joy aniq- 
lovchisi kesimdan anglashilgan harakat-holatning bajarilish o ‘rni va 
yo‘nalishini ko'rsatuvchi gap boiagidir, ya’ni jo ’nalish, o ‘rin-payt. 
chiqish kelishigi qo'shimehalarini olgan so‘zlarning gapda o ‘rin-joy 
aniqlovchisi vazifasini bajarishi qayd etiladi. Ammo tilga oiingan 
kelishik qo'shimehalarini olgan so‘zlar gapda ish-harakatning bajari­
lish o ‘rnini yoki harakat yo'nalgan predmet tushunchasini ifodalashi 
ham mumkin. Ya’ni toidiruvchiga xos b o ig an grammatik shakl 
o ‘rin-joy aniqlovchisiga ham oid b o iad i. Natijada toidiruvchi va 
o ‘rin-joy aniqlovchisi deyarli bir grammatik tushunchadek tasavvur 
uyg‘otadi. M. Erginning e’tiroficha, hoi kesim bildirgan ish-harakat- 
ning bajarilish sharti hamda vaqtini bildiradi. K o‘rish mumkinki, 
M.Erginning mulohazalaridagi muayyan cheklanganliklar natijasida 
gap boiaklarining tasnifi va tahlilida kamchiliklar yuzaga kelgan. 
Avvalo, gap boiaklarining ayni tasnifi grammatik shakllarning bar- 
chasini qamrab olmagan. Masalan. qaratqich kelishigidagi so‘zlar, tur­
li ko‘makchilar ishtirokida kelgan so'zlarning gapda sintaktik vazifa
175

---

bajarish-bajarmasligi qayd etilmagan. Shuningdek, birgina hoi atama- 
si orqali shart mayli formasidagi so'z va payt m a’nosini bildiruvchi 
so'z hamda ravishlar tushuniladi. Predmetning belgisini bildiruvchi 
so’zlar gap bo‘lagi statusiga ega emas.
T.Banguo'g' lu vositasiz toidiruvchi (nesne), vositali to1 ldiruvchi 
(isimleme), hoi (zaiilama) ega, kesimdan anglashilgan m a’noni aniq- 
lashtiruvchi gap boiaklari qatoriga kiritgan. H .Dizdaro'g'lu va R.To- 
parli turk tilida toidiruvchining to'rt turi mavjudligi xususidagi fikrni 
ilgari surgan: vositasiz toidiruvchi (nesne (dtiz tiimle?), vositali t o i ­
diruvchi (dolayli tumle?), ko'makchi toidiruvchi (ilge? tiimleci), ra­
vish toidiruvchisi (hoi) (belirte? tiimleci). Tilshunoslar ega va kesim­
dan boshqa barcha gap boiaklarining vazifasi gapni mantiqan to'l- 
dirish deb hisoblaganliklari sababli barcha ikkinchi darajali gap bo‘- 
laklarini toidiruvchi deb atashadi. Mazkur tasniflardagi toidiruvchi 
M.Erginning ishida ta ’riflangan toidiruvchining aynan o'zi. Vositali 
toidiruvchi otlarning jo'nalish, chiqish, o'rin-payt kelishigi qo'shim- 
chalarini olgan hamda kesimga bogiangan gap boiagidir. Turk tilida, 
tilshunoslarning e’tiroficha, tilga olingan kelishik shaklidagi barcha 
otlar vositali toidiruvchi, degan xulosa kelib chiqadi. Natijada ish- 
harakatning bajarilish o ‘rni, yo‘nalishini bildiruvchi gap boiaklari 
ham asossiz ravishda vositali toidiruvchi qatoriga kiritiladi. Masalan,