Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

“Fakiilteye 
gittim” -
"Fakultetga ketdim” . “Saati 
Araerika’dan 
getirmi?” - “Soatni Ame- 
rikadan keltirgan”. "Seni 
evde 
bekleyecegim” - “Seni uyda kutaman”. 
Ajratilgan so'zlar 
nereye, nereden, nerede 
so'roqlariga javob bo'ladi 
hamda voqea-hodisaning ro'y berish o'rnini bildiradi, binobarin, 
bundaygapfaj-^laJd^-mivo^italito'kliruvcftid&bajfatishga-hQiatv^q.
B a’zan turk tilida sanoqli miqdordagina bo'lgan o'rin ravishlari, 
ayrim sifatlardan boshqa s o '/ turkumlari gapda o'rin holi bo'lib 
keimasligi. xususan, o 'rin hollari hech qanday qo'shimchalarni 
olmasligi e’tirof etiladi. Mazkur noto’g 'ri yondashuv o'rin-payt, 
jo'nalish, chiqish kelishidagi hamma gap bo'laklarini (mazmunidan 
qat’iy nazar) vositali to'ldiruvchi qatoriga kiritilishi natijasida yuzaga 
kelgan. Vaholanki, tilga olingan kelishik qo'shimchalari turk tilida 
o'rin, manzil m a’nosini ifodalovchi so'zlarga qo'shilganida ish- 
harakatning bajarilish o'rnini bildiradi. Demakki, turk tilidagi vositali 
to'ldiruvchi sanalgan gap bo'laklarini mazmuni jihatidan farqlash 
hamda o'rin holi vazifasini bajaruvchi gap bo'laklari sifatida ajratish 
zarurati tug 'ilad i.____________________________________________
SABAB HOLI
Tayanch so‘z va iboralar: sabab holi
, 
sabab hoiining tuzilishiga
ко ‘ra turlari, sodda sabab holi, tarkibli sabab holi, nnirakkab sabab
holi.
_____
_____________________ ___ 
-___________
ILM IY AXB O R O f
Turk tilshunosligida 
ish-harakatning 
bajarilish 
sababini 
bildiruvchi gap bo'laklari holning turi sifatida farqlanmagan va tadqiq 
etilmagan. Birlamchi va asosiy mezon so'zning shakli bo'lganligi 
bois ko'makchilar yordamida hosil qilinadigan sabab holi ko‘m akchi 
to'ldiruvchi deb atalgan. Binobarin, turk tilida ko'makchi alohida
209

---

yoki muayyan tarkibda ko'makchi to ‘ldiruvchi vazifasini bajarishi 
e’tirof etiladi. Xususan, chiqish kelishigi formasidagi sabab holi ham 
shakli-tufayli vositali toidiruvchi sanaladi. Ammo turk tilidagi badiiv 
manbalardan to'plangan misollar turk tilida ham sabab holi sifatida 
o'rganilishi lozim b o ig an gap boiagining maviudligini ko'rsatdi.__
Voqeaning yuz berish sababini bildiruvchi b o iak k a sabab 
holi nomi beriladi. Sabab holi f e i bilan ifodalangan boiak k a tobe 
b o iib keladi va ni
9
in? - nim a uchun?, neden? - nim a sababdan?
so‘roqlariga javob beradi.
Sabab holini tuzilishiga ko‘ra uch turini farqlash mumkin: 1. 
Sodda sabab holi. 2. Tarkibli sabab holi. 3. Murakkab sabab holi. 
Sodda sabab holi. Sodda sabab holi quyidagicha ifodalanadi: 
Sodda sabab holi turdosh ot, olmosh, fein in g vazifadosh 
shakllari hamda sabab ravishlarining sodda shakllari bilan ifodalanadi.
Sodda sabab holi sodda sabab ravishlari bilan ifodalanishi 
mumkin. Turk tilida sabab ravishlari farqlanmagan boisa-da, beyhude, 
?aresiz so‘zlarini sodda sabab ravishi sifatida farqlash mumkin: