Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

-r/ -maz 
affiksli hozirgi-kelasi zamon fe’li, 
-(y)
acak, -(y)ecek 
affiksli kelasi zamon feilari ishtirok etgan gaplar 
so‘zlovchining buyrugi ma’nosini anglatishgaxizmat qiladi: 
Siz asagi
243

---

yoldan inmeye baqlarsin.
-
Sen pastdagi yo ‘Idan tusha boshlaysan.
Seni bu meclisten 
ihrag ediyorum. 
§imdi 
gikacaksin... 
- Seni bu
yig ‘indan haydayapman. Hozir chiqasan.
Turk tilida lo'Iiqsiz buyruq gaplar ham uchraydi. Ularda asosiy 
element sifatida maxsus intonatsiya bilan talaffuz qilinuvchi ravish 
yoki ot qatnashadi: 
Haydi, 
a§agi, 
Neriman. Qani, pastga, Neriman.
Hem^ire, 
pamuk! 
- Hamshira, paxta!
Buyruq gaplarning ayrim ma’nolariga misollar keltirib o‘tamiz:
• buyruq: 
Sus, lakirdiyi uzatmal
— 
Jim bo
7, 
gapni cho ‘zma.
• tilak: 
К цт burada oturanlara Allah imdat eylesin. — Qishda
bu yerda yashaganlcirdan Olloh о ‘z yordamini ayamasin.
• taklif: 
Mtisaade ederseniz sizi Ьагцигтак §erefi benim olsun.
- Ruxsat bersangiz, sizlarni yarashtirish sharafi mening zimmamga
tushsin.
•
da’vat: 
Hava anarmzm Adem babamizdan bir ba$kasiyla bir
macerasim bilen varsa, meydana giksm! ~ Havo onamizning boshqa
biror erkak bilan aloqasi bo ‘Iganini biladigan odam bo ‘Isa, о ‘rtaga
chiqsin.
• maslahat: 
Hele biraz daha buyii... Tabiat hukmunii yapmakta
gecikmez, sen de onlar gibi olursun. - Hech bo ‘Imaganda, biroz
kattaroq bo
7. 
Tabiat hukmini chiqarishda kechikmaydi, sen ham
о ‘shalarday bo ‘lasan.
• iltimos: 
Hig olmazsa bir, iki haftaya Istanbul 'a gel... sonra
vine gidersin. - Hech bo ‘Imaganda, bir-ikki haftaga Istanbulga kel...,
keyin yana ketasan.
N azorat 
uchun 
savollar
1. Gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida maTumot bering.
2. Turk tilidagi gaplarni qaysi jihatlarga ko'ra tasniflash 
mumkin?
3. Sodda gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida umumiy 
maTumot bering.
4. Darak gapni shakllantiruvchi vositalarga nimalar kiradi?
5. Darak gaplarning qanday turlari bor? Ularni shakllantiruvchi 
vositalar haqida ma’lumot bering.
6. So‘roq gaplarga ta'rif bering.
244

---

7. So‘roq gaplarni shakllantiruvchi vositalarga nimalar kiradi?
8. Turk tilidagi so‘roq gaplarni shakllantiruvchi vositalarning 
o‘zbek tilidagi so‘roq gaplarni shakllantiruvchi vositalardan qanday 
farqi bor?
9. Buyruq gapni ta’riflang. Turk tilidagi buyruq gaplarni 
shakllantiruvchi vositalarga nimalar kiradi?
10. Buyruq gap orqali qanday mazmun ifodalanishi mumkin? 
Misollar bilan izohlang.
2.4.3.SODDA GAPNING 
EMOTSIONALLIKKA KO RA TURLARI
Mavzuning 
o‘quv 
maqsadi: 
turk 
tilidagi 
gapning 
emotsionallikka ko‘ra turlari haqida ma’lumot berish va ularni 
aniqlash ko‘nikmasini hosil qilish.
Tayanch so‘z va iboralar: 
sodda gapning emotsionallikka
ко ‘ra turlari, his-hayajon gap, his-hayajonsiz gap, his-hayajon
gaplarni shakllantiruvchi vositalar, his-hayajon gaplarning mazmun
xususiyatlari.
Har bir gap turi o‘ziga xos mazmunga ega hamda ma'lum ohang 
bilan talaffuz qilinadi. Emotsionai munosabat hamda inson emotsiya- 
lari, his-tuyg‘ulari emotsional bo‘yoqdor, ya’ni undov gaplar yorda­
mida ifodalanadi. Undov gaplar (imlem tumcesi) so‘zlovchining real 
voqelikka boMgan emotsional munosabati yoki his-tuyg‘usini bildira­
di. Bu gap turi alohida his-hayajon bilan talaffuz qilinadi, bu, yozuvda 
undov belgisi vositasida ifodalanadi.
Turk tilida his-hayajonli gaplarning quyidagi ikki turi farqlanadi:
1. Hukm bildiruvchi his-hayajonli gaplar.
2. Hukm bildirmaydigan his-hayajonli gaplar.
So‘zlovchining muayyan faktga boigan munosabatini
anglatuvchi his-hayajonli gaplar (masalan. inkor, ta'na. tasdiq) hukm 
bildiruvchi his-hayajonli gaplardir. So‘zlovchining his-tuyg‘ularini 
anglatuvchi his-hayajonli gaplar (qo‘rquv, quvonch, baxt) hukm 
bildirmaydigan his-hayajonli gaplardir.
245

---

Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra boshqa turlari - darak gap, 
buyruq gap, so'roq gap ba’zan his-hayajon bilan talaffuz qilinishi 
mumkin, bunda ayni gaplarga qo'shimcha his-hayajon ma’nosi 
yuklanadi. Ammo bu tipdagi gaplarda asosan buyruq. xabar va so'roq 
ma’nolari birinchi o'rindaturadi. Shuning uchun bu gaplar his-hayajon 
gaplarga aylanmaydi. Masalan, quyidagi gap kuchli his-hayajon bilan 
talaffuz qilingan buyruq gapdir: 
Git! Defol! Ket! Yo 'got!
Quyidagi til birliklari his-hayajon gaplarni hosil qilishi mumkin: 
Birinchi navbatda undov so'zlar his-hayajonli gaplarni yuzaga keltiri- 
shi mumkin. Keltirilgan misollardagi his-hayajonli gaplar hukmsiz 
his-hayajonli gap hisoblanadi: 
Hey! Buraya gel.
-
Hoy! Buyerga kell
His-hayajonli gaplar ot so'z turkumiga kiruvchi so'zlar bilan ifodala­
nishi mumkin: 
Turk! Oviin, да1ц, guven! - Turk! Faxrlan. ishla va
ishon!
Olmoshlar bilan: 
Bunlan kim kan§tirdi?
-
Onlar! - Kim bu
narsalarni qorishtirdi? - Ular!
Fe’llar (asosan tuslangan feilar) bilan: 
Yapma! - Bunday qilma!
His-hayajonli gaplar quyidagicha hosil qilinadi:
1) 
his-hayajon ohangi yordamida: 
Aman AUahim! -
Obbo, xudoyim!
2) undov so'zlar va taqlid so'zlar ishtirokida: 
Vay bacaklanm!
-Voy-e, oyoqlarim-e!Haydi ko§ artik! - Qani, yugur endi!
3)