Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

degil/
emas 
toiiqsiz fe ii bilan kelganida ham boiishlilik ma’nosini bildi- 
rishga xizmat qiladi. Toiiqsiz fe’l o'tgan zamon, hozirgi zamon, 
hozirgi-kelasi zamon, kelasi zamon fe’llarining boiishsiz shakli ishti­
rokida qoilaniladi: 
ifitm edi degil... Mahsus susuyor. — Eshitmadi
emas. Atayin jim turibdi.
Muayyan ohang tasdiq gaplarni inkor gaplarga aylantiradi. 
Ya’ni tasdiq xarakteridagi gap ohangining ma’lum tarzda o‘zgarishi 
bilan inkor mazmuni anglashiladi. Bunda asosan ritorik so‘roq gap 
ko‘rinishidagi tasdiq gaplar inkor ma’nosini bildiradi: 
Ay§e, $imdi on
dordiinu siiriiyor, ablalan gibi giizel olmaya ba§hyordu. Fakat onun
bu ilkbaharim kimin gozti goruyordu
? -
Oysha, hozir о ‘n to (rt yosh-
ga kiryapti, opalariday go ‘zal qiz bo 'lib yetilyapti. Ammo uning bu
go ‘zalligini kimning ко 'zi ham ко ‘rardifhech kim ко ‘rmayapti) ?
Va, aksincha, shakllan boiishsizlik elementi qatnashgan inkor 
gaplar muayyan ohang vositasida tasdiq gapga aylantiriladi. Bunda ko‘ - 
pincha ayrim ritorik so‘roq gap shaklidagi inkor gaplar tasdiq mazmu- 
nini tashiydi: 
Tanimamak kabil mi? - Tanimay bo 'ladimi(taniyman) ?
Ma' lum bir grammatik formalar shakllan tasdiq gaplarni mazmu- 
nan inkor gaplarga aylantiradi. Masalan 
-mi? 
affiksli oigan zamon 
fe ii yoki hozirgi-kelasi zamon fe’lining uchinchi shaxs, birlikdagi 
boiishsiz shakli 
o lm a k - bo‘lmoq 
yordamchi feiining so‘roq shakli 
bilan qoilanganida, shakllari inkor gap boisa-da, tasdiq ma'nosini 
bildiradi. Bunda maxsus intonatsiya bilan talaffuz qilingan ayni gap 
aniqlik, konkretlik ottenkalariga ega boiadi: 
-A nlam az olur muyuzl
— Tushunmay о ‘libmizmi?
Nazorat uchun savollar
1. Sodda gapning emotsionalikka k o ia qanday turlari bor?
2. Hukm bildiruvchi va hukm bildirmaydigan his-hayajonli 
gaplarning farqini tushuntiring.
3. His-hayajon gaplarni qanday vositalar shakklantiradi? 
Misollar bilan izohlang.
4. Sodda gapning modallikka k o ia turlari haqida maiumot 
bering.
250

---

5. Inkor gaplarni shakllantirishda qanday grammatik vositalar 
qatnashadi?
6
. Ikkita boiishsizlik ko'rsatkichi ishtirokidagi gapdagi 
ishtirokiga misollar keltiring va ular orqali ifodalangan mazmunni 
uzohiang.
7. "yok” va "hayir” so‘zlarining ma’nolarida va qoilanishida 
qanday umumiylik va farqlar bor?
8
. Tasdiq gaplar inkor mazmunini bildirishi mumkinmi? 
Fikringizni izohlang.
9. Inkor gaplar tasdiq mazmunini bildirishi mumkinmi? 
Fikringizni izohlang.
10. His-hayajonli gaplarning shakllanishida ohangning ro ii.
2.5.GAPNING B O LA K LA R IShTIROKIGA 
K O ‘RA TURLARI.
Turk tilidagi gaplarni gap boiaklari ishtirokiga ko‘ra 
quvidagicha tasniflash mumkin:
• Gapning bosh boiaklari ishtirokiga ko‘ra turlari:
1. Bir bosh boiakli gaplar.
2
. Ikki bosh boiakli gaplar.
• Gapning ikkinchi darajali boiaklari ishtirokiga ko'ra turlari:
1. Yig‘iq gap.
2. Yoyiq gap.
• Gapning zarur gap boiaklari ishtirokiga ko‘ra turlari:
1.T oiiqgap.
2. Toiiqsiz gap.
• Gapning gap boiaklari tartibiga ko'ra turlari:
1. To‘g ‘ri gap.
2. Ters gap.
Quyida ushbu mezonlarning har biri asosida gapning boiaklari 
ishtirokiga ko'ra turlariga batafsil to'xtalamiz.
GAPNING BOSh BO LAKLAR IShTIROKIGA K O ‘RA 
TURLARI
BIR BOSh BO ‘LAKLI GAPLAR
Tayanch so‘z va iboralar: 
sodda gapning bosh bo 'laklar ishti-
251

---

rokiga ко 'ra turlari, egasiz gaplar, kesimsiz gaplar, egasi topiladigan
gaplar, egasi topilmaydigan gaplar, shaxsi aniq gaplar, shaxsi noaniq
gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, nominativ gap, atov gap, baho
ifodalovchi gaplar, so 'z-gaplar.
Bosh bo'laklari ishtirokiga ko'ra gaplar avvai ikki guruhga 
ajratiladi: 1. Bir bosh bo'lakli gaplar. 2. Ikki bosh bo'lakli gaplar.
Har ikkaia bosh bo'lak - ega va kesim ishtirok etgan gaplar