Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

Ben bil-di-m
ol-du-m
Sen bil-di-n
ol-du-n
0 bil-di
ol-du
Biz bil-di-k
ol-du-k
Siz bil-di-niz
ol —du-nuz
Onlar bil-di-ler
ol-du-lar
90

---

Bo ‘lishsiz shakl
Ben bil-me- di-m
ol-ma-di-m
Sen bil-me-di-n
ol-ma-di-n
О bil-me-di
ol-ma -di
Biz bil-me-di-k
ol-m a—di-k
Siz bil-me-di-niz
ol-ma-di-mz
Onlar bil-me-di-ler
ol-ma -dt-lar
Bo ‘lishli savol shakli
Ben bil-di-m mi?
ol-du-m mu?
Sen bil-di-n mi?
ol-du-n mu?
О bil-di mi?
ol-du mu?
Biz bil-di-k mi?
ol-du-k mu?
Siz bil-di-niz mi?
ol-du-nuzmu?
Onlar bil-di-ler mi?
ol-du-larmi?
Bo ‘lishsiz savol sh akli
Ben bil-me- di-m mi?
ol-ma-di-m mi?
Sen bil-me-di-n mi?
ol-ma -di-n mi?
О bil-me-di mi?
ol-ma -di mi?
Biz bil-me-di-k mi?
ol-ma -di-kmi?
Siz bil-me-di-niz mi?
ol-ma-dt-ntz mi?
Onlar bil-me-di-ler mi?
ol-ma -di-lar mi?
Uzoq o‘tgan zamon (dgrenilen gegmi§ zaman)
U zoq o ‘tgan zam on 
(dgrenilen gegmi§ zaman)
qo‘shimchasi 
shakliga k o ‘ra xabar (darak), zam on m a'no sida esa eshitib bilingan, 
yaqinda b o iib o ‘tgan. lekin k o ‘z bilan k o ‘rib, guvohi b o iin m a g a n
ish-harakat, yuz bergan voqea-hodisani ifodalaydi. Shu bois, uni 
og­
renilen gegmi§ zaman
(eshitib, bilingan о ‘tgan zam on) deb atashadi. 
Bu zamon shakli Turkiyadagi o ‘rta m aktab dasturlarida 
belirsizgegmi§
zaman
(noaniq o ‘tgan zamon) yoki 
т ц ’li gegmi.'j zaman («mish»
qo'shimchali o'tgan zamon)
deb ham nom lanadi: 
Ali gelmi$ (Ali
kelibdi). A, diigmen кортщ (О, tugmang uzilibdi). Bak, kar y a g /пц
(Qara, qor yog'ibdi)
kabi. IJsm onli turk tilida fe in in g bunday shakli 
nakli mazi
(ya’ni «o‘tgan zamonning naqli») deb nom langan.
Turk tilida uzoq o ‘tgan zam on shakli b a’zan m azax, shubha 
m a’nolarini ham ifodalab keladi: 
Ay$e giiya fakultenin en ba§arili
91

---

dgrencisiymi§ (Oysha, go ‘yoki, fakultetda eng a'lochi talaba emish).
Annesine sorarsamz, Sibel diinyanm bir numaraguzeliymi§ (Onctsidan
so ‘rar bo ‘Isangiz Sibel dunyoning birinchi go ‘za li emish)
kabi.
H ozirgi zamon turk tilidagi 
-mi§
uzoq o'tgan zamon 
qo ‘shim chasi turkiy singarmonizm qonuniga k o ‘ra, 
-тц, -тщ, -тщ
variantlariga ega. 
0
‘tgan zam onning ushbu shakli olmosh aslli shaxs- 
son qo'shim chalari olib tuslanadi:
Bo ‘lishli shakl
Ben ЪИ-пщ-im
ol-тщ-ит
Sen bi'i-пщ- sin
ol-mug-sun
О bil-mi§
ol-mu§
Biz ЬН-пщ-iz
ol-mu§-uz
Siz bil-mig-siniz
ol-mu§-sunuz
Onlar bil-mis-ler
ol-mus-lar
Bo ‘lishsiz shakl
Ben bil-me-mig-im
ol-ma-mig-im
Sen bil-me-mig-sin
ol-ma -т ц-sin
О bil-me-пщ
ol-ma -mi§
Biz ЬИ-те-тщ-iz
ol-ma -т ц-iz
Siz bil-me-пщ siniz
ol-ma—пщ -smiz
Onlar bil-me-mig-ler
ol-ma-mi§-lar
Bo ‘lishli savol shakli
Ben bil-mi§ miyim?
ol-т щ muyum?
Sen bil-mi§ misin?
ol-т щ musun?
О bil-mis mi?
ol-т щ mu?
Biz bil-mig miyiz?
ol-т щ muyuz?
Siz bil-mig misiniz?
ol-т щ musunuz?
Onlar bil-mi$-ler mi?
о1-тщ -1аг mi?
Bo ‘lishsiz savol shakli
Ben bil-me-mig miyim?
ol-ma-пщ miyim?
Sen bil-me-mig misin?
ol-ma -mig misin?
0 bil-me-mig mi?
ol-ma -mig mi?
Biz bil-me-пщ miyiz?
ol-ma—mi § miyiz?
Siz bil-те-тц misiniz?
ol-та-тщ misiniz?
Onlar bil-me-mis-ler mi?
ol-ma-mis-lar mi?
92

---

Turk tilim ng b a ’zi shevalarida k o ‘plik 1-shaxslarga 
-k, -k (ke)
qo ‘shib qo ‘llanadi: 
Biz sev-mis-i-k, ol-тщ-и-к
kabi.
K elasi zam on 
(gelecek zaman)
Kelasi zam on 
(gelecekzaman)
fe’ 1 ifodalayotgan ish-harakatning 
kelasi zam onda amalga oshishini bildiradi. F e ’l negizini kelasi 
zam onda tuslovchi kelasi zam on qo'shim chasi shaklan xabarni ifoda- 
lab, ish-harakatning aniq kelasi zam onda am alga oshishini ifodalaydi.
Hozirgi turk tilida kelasi zam on qo'shim chasi 
-ecek (-cicak)
dir. Ikki unli yonm a-yon kelm asligi qoidasiga k o ‘ra negizi unli bilan 
tugagan fe ila rd a negizdan keyin 
-y-
tovushi orttiriladi: 
uyu-y-acag-
im, giilme-y-eceg-im
kabi.
Turk tili gram m atikasi kitoblarida fe in in g kelasi zam on shakliga 
kelasi zamon sifatdoshi shakli asos b o ig a n lig i ta ’kidlanadi. M asalan, 
gelecek y ii
birikm asidagi 
gel-ecek
so'zi sifatdosh, 
О y a n n gelecek
gapida esa 
gelecek
so ‘zi fe in in g kelasi zam on shaklidir. F e ila r kelasi 
zam onda shaxs-son qo'shim chalari olib tuslanadi: 
sev-eceg-im, uyu-y-
acak-sin, gulme-y-ecck, uyu-y-acag- iz, giilme-y-eceg-iz
kabi.
F e in in g kelasi zam onda tuslanish nam unasi quyidagi jadvalda 
berilgan: 
________________ _________________________________
1 
__
Jттпжтъ
.............
1
Ben bil-eceg-im
Sen bil-ecek-sin
О bil- ecek
Biz bil-eceg-iz
Siz bil- ecek-siniz
Onlar bil-ecek-ler
ol-acag-im
ol-acak-sin
ol-acak
ol-acag-iz
ol-acak-smiz
nl-acak-lar
Bo ‘lishsiz shakl
Ben bil-me-y-eceg-im
Sen bil-me-y- ecek-sin
О bil-me-y-ecek
ol-ma-y-acag-im
ol-ma-y-acak-sin
ol-ma-y-acak
Biz bil-me-y-eceg-iz
Siz bil-me-y-ecek-siniz
Onlar bil-me-v-ecek-ler
ol-ma-y-acag-iz
ol-ma-y-acak-smiz
ol-ma-y-acak-lar
93

---

Bo Uishli savol shakli
Ben bil-ecek m i-y-im ?
ol-acak mi-y-im?
Sen bil-ecek mi-sin?
ol-acak mi-sin?
0 bil- ecek mi?
ol-acak mi?
Biz bil-ecek mi-v-iz?
ol-acak mi-y-iz?
Siz bil- ecek mi-siniz?
ol-acak mi-simz?
Onlar bil-ecek-ler mi?
ol-acak-lar mi?
Bo ‘lishsiz savol shakli
Ben bil-me-y-ecek mi-y-im?
Sen bil-me-y- ecek mi-sin?
О bil-me-y-ecek mi?
Biz bil-me-y-ecek mi-y-iz?
Siz bil-me-y-ecek mi-siniz?
Onlar bil-me-y-ecek-ler mi?
ol-ma-y-acak mi-y-un ?
ol-ma-y-acak mi-sin?
ol-ma-y-acak nu?
ol-ma-y-acak mi-y-iz?
ol-ma-y-acak mi-simz?
ol-ma-v-acak-lar mi?
F e ’l kelasi zam onda tuslanayotganda o ‘rta b o ‘g ‘inda o ‘zgarish 
yuz beradi: 
Ь аф -у-асак (ba§la-y-acak), gulmii-y-eceg-im (giilme-y-
eceg-im)
kabi. Lekin bu yozuvda ko'rsatilm aydi.
K elasi zam on qo'shim chasidagi 
-k
tovushi, y a ’ni qalin 
~k(a)
va 
yum shoq 
-k(e)
ikki unli orasida qolib, yum shaydi va 
/ g /
ga aylanadi: 
yapacak - yapacagim , gelecek - gelecegim
kabi.
Hozirgi-kelasi zamon (geni§ zaman)
H ozirgi-kelasi zam on 
(geni§ zaman)
fe ’l ifodalagan ish- 
harakatning har doim bajarib kelingani, bajarilayotgani, kelajakda 
ham bajarilishini ifodalaaydi. Turk tilshunosligida fe ’llaming bunday 
shakli 
geni.j- zaman (keng zamon)
deyiladi. Hozirgi-kelasi zamon 
qo'shim chalari fe’lni hozirgi-kelasi zam onda tuslaydi. Ular shakl 
jihatdan xabar berish, zam on nuqtai nazaridan esa o ‘tgan, hozirgi va 
kelasi zam onni qamraydi. Soddaroq aytganda, bu qo'shim chalarda 
uchta zam onning ifodasi mavjud: 
1
. har zamon, 
2
. o'tgan va hozirgi 
zam onni o ‘z ichiga olgan zamon, 3. kelasi zamon: 
her zaman
yaparim, bugiin yaparim , yarin yapanm .
M asalan: 
Ben ezelden beri
h ir ya§adim, hiir ya § a rm (Men azaldan hur yashadim, bundan keyin
ham hur yashayman.)
kabi.
H ozirgi 
kelasi 
zam on 
qo'shim chasi 
ish-harakatning 
davom iyligini ifodalaydi: 
Ben bu iyi yaparim (Men bu ishni qilamari).
94

---

Ay$e tathyi sevmez (Oysha shirinlikni xush ко ‘rmaydi). Dimya giine.fm
etrafinda doner (Dunyo quyosh atrofidan aylanadi)
kabi.
Turk tilida hozirgi-kelasi zamon qo ‘shimchasi 
-r
dir. F e ’llarning 
k o ‘pchiligi ana shu q o ‘shim chani oladi: 
ye-r, de-r, ba§la-r, aqil-i-r, bil-
i-r, gor-ii-n ver-i-r, oku-r
kabi.
Turk tilida hozirgi-kelasi zamonning 
-r
dan tashqari 
-er f-ar)
qo‘shimchasi vositasida yasalishi ham m a Turn, 
-er (-ar)
qo ‘shimchasi. 
asosan, bir bo‘g ‘inli fe’llarga qo'shiladi: 
yap-ar, kag-ar, yaz-ar, kes-er,
gid-er, dt-er, don-er
va h.
F e ila r shaxs q o ‘shimchalari yordam ida keng zam onda tusla- 
nadi: 
oyna-r-im, gor-u-r-йт, yaz-ar-гт, gor-u-r-simiiz, kes-er-ler
va 
h. F e in in g hozirgi-kelasi zam onda tuslanish namunasini quyidagi 
jadvalda ko‘rish mumkin:
Bo ‘lishli shakl
Ben bil-ir-im
ol-ur-um
Sen bil-ir-sin
ol-ur-sun
О bil-ir
ol-ur
Biz bil-ir-iz
ol-ur-uz
Siz bil-ir-siniz
ol-ur
- 
sunuz
Onlar bil-ir-ler
ol-ur-lar
Hozirgi-kelasi zam onning b o iis h s iz shaklida o 'z ig a xos bir 
holat mavjud. Boshqa zamon sakllaricL; ayni qo'shim cha b o iish li 
yoki b o iis h s iz fe ila rg a qo'shiladi: 
gel-di, gel-m e-di
kabi. Hozirgi- 
kelasi zam onda esa qo ‘shim cha faqat b o iis h li fe ila rg a qo'shilib, 
b o iish siz lik
-maz, -mez
va undagi -z ning tushishi natijasida 
-ma, -me
bilan yasaladi: 
oyna-ma-m, gor-me-m, oyna-maz-sin, gor-mez-sin,
gor-mez, gor-me-y-iz, oyna-maz-smiz, gor-m ez-siniz
va h._________
Bo ‘lishsiz shakl
Ben bil-me- m
ol-ma-m