gelmekteyim (bir ozdan keyin kelmoqdaman)
deyish noto‘gri. Faqat,
gelmekteyim
deyishning o 'z i kifoya. Bu shakl harakatining boshlanib
b o ‘lganligini bildiradi. A gar
biraz sonra geliyorum (bir ozdan keyin
kelaman)
deyilsa, ifoda noto"g‘ri hisoblanmaydi.
Yaqin o‘tgan zamon (Goriilen Gegmi§ Zaman)
Yaqin о ‘tgan zamon
(goriilen gegmi§ zaman)
turk tilidagi eng
eski zam on shakllaridan biri b o iib , ish-harakatning nutq vaqtidan
oldin bajarilganligim bildiradi. Qadimgi turkchada yaqin o‘tgan zam on
shakli bir eski sifatdoshga egalik olmoshi qo‘shimchasi qo‘shilishi
orqali yuzaga kelgan:
bil-it-iim, bil-it-im.
Biroq 3-shaxs q o ‘shimchasi
sifatida kelgan
- i
egalik q o ‘shimchasi sifatdosh qo‘shimchasi
bilan payvandlanib,
-it-i
>
-di
f e i shaklining negizini tashkil etgan
qo‘shim cha sifatida olingan. Hozirgi zam on turk tilida yaqin o ‘tgan
zam on shakli quyidagi k o ‘rinishni olgan:
bil-di-m, bil-di-n, bil-di
kabi. Bu qo'shim cha turk tilshunosligida
goriilen gegmi§ zaman
eki (ko‘rilgan o'tgan zamon qo'shimchasi)
deyiladi. Shakl nuqtai
nazaridan xabar, zam on m a’nosida esa yaqindagina b o iib o ‘tgan,
k o ‘z bilan k o ‘rilgan, bajarilishiga guvoh b o iin g a n ish-harakatni o ‘t-
gan zam onda ifodalaydi. Bu zam on shakli Turkiyadagi o ‘rta m aktab
dastnrlarida
belirli gegmi.'j zaman (belgili (aniq) о ‘tgan zamon)
yoki
soddalashtirilgan holda
-di 'li gegmi.4 zaman
deb ham yuritiladi.
U shbu
zam on
shakli
ish-harakatning
yuz
berishiga
so ‘zlovchining ko ‘z o ‘ngida ro ‘y bergan yoki aniq guvoh b o ig an lig in i
bildiradi:
geldi, yaptik, aldilar, vuruldun
kabi. Usm onli turk tilida
ushbu f e i shakli
f uhudi mazi (guvohi bo
‘lingan о ‘tmishj
deb atalgan.
H ozirgi zam on turk tilidagi
-di
yaqin o ‘tgan zam on qo ‘ shimchasi
turkiy singarmonizm qonuniga k o ‘ra
-di, -du, -du, -ti, -ti, -tti, -tu
variantlarida q o ila n a d i.
0
‘tgan zamonning ushbu shakli egalik va
shaxs-son q o ‘shim chalari olib tuslanadi:
B o ‘lishli shakl
Dostları ilə paylaş: