Turk tilining nazariy grammatikasi. Xudayberganova Z, Hamidov X
geldi-k, gelse-k kabi.
2
-shaxslardagi
-n- turk tilining shevalarida jarangsiz
-ng shaklida q o ila n a d i. Bu qo'shim cha, ilgari faqat f e i tuslanishidagina
q o ilan ilg an .
K eyinehalik
kelib
chiqishiga
k o 'ra
shaxs-son
qo'shim chalari bilan tuslanadiganyanabir qo'shim cha olgan vaulardan
b a’zilari boshqa f e i qo'shim chalariga o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatmoqda:
gelmi§~iz o'rn iga
gelmi$-i-k kabi.
3. Buyruq m ayli q o ‘shim chasi m aylga xos qo'shim chalar
vositasida yasaladi. Aslida, shakl yasovchi b o ’lgan bu qo'shim chalar
ayni paytda shaxs-son qo'shim chalari sifatida ham qo'llaniladi:
gel- sin, gel-in (-iz), gel-sinler. M ayl v a za m o n q o 's h im c h a la ri
M ayl va zamon qo'shim chalari fe’l o 'z a k va negizi anglatgan
ish-harakatni shakl va zam onga b o g io v c h i qo'shim chalardir. Shakl va
zam onni ifodalovchi qo'shim chalam ing barchasida shakl ifodasi, f?.-
qat bir qism idagina zam on ifodasi mavjud. Shaklni fe in in g q o ila n ish
qolipi deb atash mumkin. Fe i ,
>xs)lar q o ila n ilish , bog'lanish uchun
ikki
tur qolipga kiradi. Birinchjsj « b ild in "' qolipi», y a ’ni xabar mayli,
ikkinchisi - «qabul qiluv qolipi»; y a'n i shart-istak shakli
(§art kipi) dir. Bu qolip (m ayl)lar turk tili g ram m atikasida
kip deb ataladi va fe’l
ifodalagan ish-harakatning qanday, qachon va qay tarzda bajarilganini
ifodalaydi. F e’l bildirayotgan ish-harakatning qachon bajarilayot-
ganligi jud a m uhim b o ig a n i uchun turk tilida barcha /felard a zamon
asosiy unsur hisoblanadi.
Turk tili gram m atikasida to 'q q izta tuslanish qolipi, to'qqiz
shakl (zamon va mayl) ajratiladi. Ana shu to ’qqiz qolipni ikki guruhga
to 'p lash m aqsadga muvofiq:
