Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining
Yüklə 10,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-m e (-ma)
harakat nomi (ad- fiil) qo'shim chasi va -li (-li) sifat yasovchi qo'shim cham ng birikishi asosida yuzaga kelgan. F e in in g ushbu shakli tuslangar.Ja . nga shaxs- son qo'shim chalari qo'shiladi: B o ‘lishli shakl R o ‘lishli savol shakli Ben git-meli-y-im Sen git-meli- sin 0 git-meli Biz git-meli-y-iz Siz git-meli-siniz Onlar sit-meli-ler yuru-meli-y-im ytiru-meli-sin yurii-meli yiiru-meli-y-iz yurti-meli-siniz viiru-meli-ler git-meli miyim ? git-meli misin? git-meli mi? git-meli miyiz? git-meli misiniz? git-meli-:-ir mi? 99 B o ‘lishsiz shakl Bo ‘lishsiz. savol shakli Ben git-me-meli-y-im Sen git-me-meli- sin 0 git-me-meli Biz git-me-meli-y-iz Siz git-me-meli-siniz Onlar git-me-meli-ler yiirti-me-meli-y-im yurti-me-meli-sin yiiru-me-meli yuru-me-meli-y-iz yuru-me-meli-siniz vuru-me-meli-ler git-me-meli miyim? git-me-meli misin? git-me-meli mi? git-me-meli miyiz? git-me-meli misiniz? git-me-meli-ler mi? IMEK F E ’Lt (imek fiili) Yuqorida к о ‘rib chiqilgan to 'q qizta fe ’l shakli va zamon qo'shim chalari barcha fe’llarga nisbatan q o ila n a d i. Faqat turk tilida bir f e i shakli borki, uni yuqorida sanab o'tilgan f e i shakllaridan alohida к о 'rib chiqish kerak b o ia d i. Bu im ek fe ’lidir. Imek f e i i yoki « i fe ’li» turk tilidagi asosiy yordam chi f e i hisoblanib, u cevher fiili yoki ekfi.il (qo'shimcha f e ’l) ham deyiladi. Qadimgi turk tilida er-mek , usmonli turkchasida i-тек, yangi turkchada esa -тек shakliga kelib qolgan, o'zagi «erib», faqat tuslanish qo'shim chasi shaklida saqlangan imek f e i i m a ’nosiga k o 'ra holatni ifodalaydi va, asosan, ot turkum iga kiruvchi so 'zlar bilan qo ilan ad i. U shbu fe in in g o'zagi hali ham og'zaki va yozm a nutqda b a ’zi - b a ’- zida i-di, i-mi. y, i-se kabi fe ’l negizlarida nam oyon b o ig a n i uchun uni i-тек f e i i deb atashadi. U fe ila rg a qo'shilganda qo'shm a f e i shakllari yasaydi: ЪПтц idi, gel.se idi kabi. im ek f e i i otlar bilan qo'llanilganda ularni feilashtirad i: giizel idi, iyi imi§ va h. im ek f e i i shaklining barcha shaxslari er-mek o'zagidan paydo b o im a g a n . Bu f e i hozirgi kelasi zam on (geni§ zaman)da m urakkab tuslanish shaklini oladi. Bunda zam on qo'shim chasini olgan butun f e i negizi «erigan» ko'rinadi ( er-tir ). A niqrog'i, ushbu f e i shakli qoilanilay otgan d a undagi -i o 'zag i tushib qoladi. imek fe ’lining 1 - va 2 - shaxslari quyidagi ko'rinishga ega: er-ur ben > -im, er-iir sen > -sin, er-ur biz > -iz, er-ur siz > -siniz? 3-shaxsda qadim dan beri ermek f e iig a parallel f e i shakli b o ig a n turmak f e i i o 'rin olgan: tur-ur > dur-ur > -dir, tur-ur-lar > dur-ur-lar > -d irler. Bu qo'shim chada f e i negizidan bir iz qolgan, 8 Ushbu shaklni o ‘zbek mumtoz adabiyotida ko‘p uchratish mumkin: O dam i ersang dem agil odami, Onikim y o ‘q xalq g ‘am idin g ‘am i (A. Navoiy). 100 faqat ot-kesimli gaplarda kesim hech qanday qo'shim cha olmasligi mumkin bo'lgani uchun bu shaklning birlik 3-shaxsi no! qo'shim cha, ko'pligi esa -ler k o 'p lik qo'shim chasi bilan yasalgan deb hisoblash mumkin. Quyidagi jadvalda Imek fe’lining tuslanishi keltirilgan: Hozirgi kelasi zam on 0 ‘tgan zamon Uzoq o‘tgan zamon S h art mayli shakli Birlik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs Ко ‘plik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs giizel-im giizel-sin giizel (dir) giizel-iz g u z e l - s i n i z giizel (dir)-ler giizel-dim guzel-din giizel-di giizel-dik giizel-diniz giizel-lerdi guzel-mis/im giizel-mi§sin giizel-mi? giizel-mi$-iz giizel-mifsiniz guzel-mi?ler giizel-sem guzel-sen giizel-se guzel-sek guzel-seniz giizel-lerse Hozirgi kelasi zamon O 'tgan zamon Birlik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs Ко ‘plik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs giizel degilim giizel degilsin giizel degil giizel degiliz giizel degilsiniz giizel degil (dir)ler giizel degildim giizel degiidin giizel degildi giizel degildik giizel degildiniz giizel degillerdi Uzoq o'tgan zamon Shart mayli shakli Birlik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs Ко ‘plik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs giizel degilmi§-im giizel degilmi§-sin giizel degilmi у guzel degilmi?-iz giizel degilmig-siniz giizel degilmi$-ler giizel degilsem giizel degilsen giizel degilse guzel degilsek giizel degilseniz giizel degillerse 101 Hozirgi paytda ushbu fe ’l qo'shim cha olgan holda q o ilan ad i. Bunda -i fe iin in g jufti hisoblangan tur- (dur-) yordam chi fe iin in g izlarini k o 'rish mumkin. Imek fe iin in g hozirgi zam on shakli quyidagi qo'shim chalam i oladi: B irlik 1 - shaxs: -im (-im, -um, -um) 2 - shaxs: -sin (-sin, -sun, sun) 3 - s h a x s : -dir (-dir, -dur, -dur; -tir, -tir, -tur, -tur) K o ‘p lik 1 - shaxs: -iz (-iz, -uz, -uz; -yiz, -yiz, -yuz, -yuz) 2 - shaxs: -siniz (-simz, -suniiz,-sunuz) 3 - shaxs: -dirler (-dirlar, -diirler, -durlar, -tirler, -tirlar, -ttirler, -turlar). Q o ‘shim chalarning k o 'p i -i f e i o 'zag i tushganidan keyin qolgan shaxs qo'shim chalaridir. Lekin ular hozirda gap borayotgan shakl funksiyasini m uhofaza qilgan holda ot kabi qo ilanilad i: yorgun -um evde-y-im yorgun -su n evde-sin yorgun (-dur) evde (-dir) yorgun -uz evde-y-iz yorgun -sunuz evde-siniz yorgun -(dur)lar evde-(dir)ler Bu yerda 3-shaxs qo'shim chalari q o ila n ish chog'ida tushib qolishi ham mumkin: gocuk yorgun (yorgun-dur), hava giizel (gtizel- dir), qocuklar yorgunlar (yorgun-durlar) kabi. K o 'plik 3-shaxsda b a’zan k o 'p lik qo'shim chasi (-ler) -dir dan oldin kelishi mumkin: evde-lerdir, evde degil-lerdir kabi. Bu qo'shim chalar xabar (darak) berish vazifasini bajaradi. Shuning uchun ularni xabar mayli qo'shim chasi deyish mumkin. Imek f e i i shaklining yaqin o'tgan zam on ko'rinishi i-d-im, i-di-n, i-di, i-di-k, i-di-niz, i-di-ler dir. Am alda q oilanayotganda uning o 'zag i tushib qolishi va qo'shim cha olishi mumkin: giizel-di (giizel idi), korkunq-tu (korkunq idi), hasta-y-di (hasta idi) kabi. U zoq o 'tg an zam on shakli esa i-пщ -т , i-mis-sin, i-mi§, i-пщ- iz , i-mi$-siniz, i-пщ Аег dir. Am alda q oilan ay otg an da bu shakllar ham qo'shim cha oladi: orada-y-тц, oyun-mus, degil-т ц kabi. 102 im ek fe’lining shart mayli shakli k o ‘rinishi quyidagicha: i-se-m, i-se-n, is e , i-se-k, i-se-niz, i-se-ler. N utqda sifat va ravishlar bilan birga q o ila n g a n d a ular ham qo'shim cha oladi: dogru-y-sa, oyle-y-se, yalniz-sa kabi. Imek fe iin in g b o iish siz shakli fe in in g b o iish siz shakli singari imetnek emas, degil yordam chi so'zi vositasida yasaladi: giizel degil im, giizel degil-di, giizel degil-пщ, giizel degil-se kabi. Ta’kidlash kerakki, ushbu fe in in g b o iish siz shakli qadimgi turkchada boshqa f e ila r singari er-me-mek bo'lgan. Faqat sharqiy turkchadagi er-mez x er-mes ga mos qadimgi o g 'u z turkchasidagi tegtil so'zi (hozirgi o 'z b e k tilida saqlangan tugul so'zi) m a iu m . Imek fe iin in g so 'ro q ko'rinishi quyidagi jadvalda keltirilgan: Hozirgi kelasi zam onning so‘roq shakli O 'tg a n zam onning so‘roq shakli Birlik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs К о ‘plik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs giizel mi-y-im? giizel mi- sin? giizel mi (dir)? giizel mi-y-iz? giizel mi-sinL ° giizel (dir)-ler nu? giizel miler? giizel mi-y-di-m? giizel mi-y-din? giizel mi-y-di? giizel mi-y-dik? giizel mi-y-diniz? giizel rni-y-di-ler? giizel ler mi-y-di? Uzoq o'tgan zamonning so'roq shakli Shart mayli shaklining so'roq shakli Birlik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs К о ‘plik 1 -shaxs 2 -shaxs 3-shaxs giizel degilmi§ mi-y-im? giizel degilmi§ mi-sin? giizel degilmi§ mi? giizel degilmi§ mi-y-iz? giizel degilmig mi-siniz? giizel degilmitf-ler mi? giizel degilmi? mi-ler? giizel degilsem mi? giizel degilsen mi? giizel degilse mi? giizel degilsek mi? giizel degilseniz mi? giizel degillerse mi? 103 F e ’lla r d a so ‘ro q q o 'sh im c h a si (Fiillerde Soru) S o‘roq qo'shim chasi fe ’llarga so "roq shakli beradi. imek fe iin in g so'roq shakli fe ’lni mi so'ro q q o ‘shim chasiga qo'shish y o i i bilan yasaladi. U ham bir qo'shim cha f e i shakli b o iib , otlar uchun ham f e ila r uchun ham bir xil: Yüklə 10,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|