Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

§imdiki zaman goriilen geqmis zaman
yapabiliyorum
Yapamiyorum
yapabildim
yapamadim
yapabiliyorsun
yapamiyorsun
yapabildin
yapamadm
yapabiliyor
yapamiyor
yapabildi
yapamadi
yapabiliyoruz
yapamiyoruz
yapabildik
yapamadik
yapabiliyorsunuz
yapamiyorsunuz
yapabildiniz
yapamadmiz
yapabiliyorlar
yapamiyorlar
yapabildiler
yapamadilar
dgrenilen geqmif zaman gelecek zaman
114

---

yapabilmi$im
уарат ат щ т
yapabilecegim
yapamayacagim
yapabilmi§sin
yapamam ifsin
yapabileceksin
yapamayacaksin
уараЬйт ц
уарат ат ц
yapabilecek
yapamayacak
yapabilm ipz
yapamamufiz
yapabilecegiz
yapamayacagiz
yapabilmi$siniz
yapamcimi$si n iz
yapabileceksiniz
yapamayacaksmiz
yapabilm ifler
уарат ат ф аг
yapabilecekler
yapcimayacaklar
g e n iy za m a n
yapabilirim
yapamam
yapabilirsin
yapamazsin
yapabilir
yapamaz
yapabiliriz
yapamayiz
yapabilirsiniz
yapamazstniz
yapabilirler
yapamazlar
Imkoniyat fe’lining oddiy shart shakli tuslanishi quyidagicha:
y a p a b ilm e k y a p a m a m a k
yapabilsem
yapamasam
yapabilsen
yapamasan
yapabilse
yapamasa
yapabilsek
yapamasak
yapabiiseniz
yapamasamz
yapabilseler
yapamasalar
Imkoniyat fe’llarining nutqda eng faol qo'llanadigan shart murakkab
tuslanish shakli hozirgi-kelasi zamonning sharti hisoblanadi:_______
yap-a-bil-ir-se-m
Yap-6 maz-sa-m
yap-a-bil-ir-se-n
yap-a-maz-sa-n
yap-a-bil-ir-se
yap-a-maz-sa
yap-a-bil-ir-se-k
yap-a-maz-sa-k
yap-a-bil-ir-se-niz
yap-a-maz-sa-mz
yap-a-bil-ir-ler-se
yap-a-maz-Iar-sa
deyiladi. Ko'makchi fe’llar fe’l negiziga 
-i (-
1
, -u, -u)
qo'shimchasi
va undan keyin 
verm e k
yordamchi fe’li qo'shilib yasaladi: 
a l-i-
verm ek, q e k -i-v e rm e k g o r-u -verm ek , y a z-i-v e rm e k , o l-u -v e rm e k
kabi.
Ular ish-harakatning tezlik bilan. bir lahzada, oson amalga oshishi
yoki oshirilishini ifodalaydi: 
“D o ld u r doldur, raki v e r Sen d e b ir tek
qakiver. D o n e rse g iiz e l b a p n , g o g siim e b ir a k iv e r ” (turkii
). Uning eski
115

---

turkchadagi shakli tut a bermek, eti bermek bo‘Igan va nutqda faol
qo‘llangan. Tezlik fe’llari ham imkoniyat fe’llari kabi fe’lning barcha
tuslanish shakllarini ola olsa-da, har qanday fe’l bilan birga qo‘llana
olmaydi: gikariverirsen, qokuverdi, anlativerin, atlayivermeliydiniz,
§a§iriverirsem, goruntiverince va h.
Tezlik fe’llari 2- va 3- shaxslardan bir ish-harakatning bajari-
lishi, bir narsani iltimos qilish ma’nosida ham qo‘llanadi: Tuzlugu
uzativerin. Oglum, bakiversen el Ali §unu gotiiruversin kabi. Tezlik
fe’llarining bo‘lishsiz shakli yordamchi fe’lning bo‘lishsiz ko‘rinishi
bilan yasaladi (ahvermemek, inamvermemekj. Bu shakl qo‘shma fe’l-
dagi tezlik ma’nosini bo‘lishsizlashtiradi. Undan tashqari, ravishdoshni
ham bo‘lishsizlashtirishi mumkin (almayivermek, inanmayivermekj.
So‘zning bunday tuzilishi ish-harakatning kutilmagan holatda
bo‘lishsiz davom etishini bildiradi: bakmayiverdim, gorunmeyiverir,
dinlemeyiversin kabi. “... ne ц1ег yanm kalmitjtir bir kalle§in
uvandiriverdi&i sinsi ku§kularla! Zayif bir ammzi bulup biniverivor
dalmiza (S.E., M.K., 65).
Davomiylik fe’llari (surek fiilleri) so‘zga -e ravishdosh qo‘-
shimchasidan keyin durmak, kalmak, gormek, gelmek kabi yarim
yordamchi fe’llar qo‘shilib yasaladi: yiiruyedurmak, bakakalmak,
isteyegdrmek, olagelmek kabi. Ular ish-harakatning surunkali davom
etishini ifodalaydi. Bulardan durmak fe’li qadimgi turkchadan
boshlab yarim yordamchi fe’l bo‘lib, avval turur, keyinehalik durur
hozirgi zamon turkchasida esa -dir shaklini yuzaga keltirgan. Ikkinchi
tomondan esa ish-harakat ma’nosini olib, davomiylik fe’llarini yuzaga
keltirgan: Sen okuyadur (Sen oqiyatur). О soylenedursun (U gapirib
tur sin).
Kalmak fe’li bilan yasalgan davom fe’llari harakatsiz davom
etishni bildiradi: Arkasindan bakakaldi. Uyuyakalsam, uyandirsinlar.
Herkes sayakahni.pi kabi.
Gormek fe’li bilan yasalgan davom fe’llari ham ish-harakatning
davom etishini ifodalaydi: Sen цте bakagorecektin. “Bayezida
sure gor devram m ” (§iir). Bunday fe’llar ravishdoshlarning bo‘lishsiz
shakliga qo‘shilganda «oxiri yaxshi boMmaydi» degan ma’no beradi:
Haydi bekleyelim, parayi geri vermeyegorsiin (Qani kutaylik, pulni
116

---

qaytarib bermay ко ‘rsin). Ipin ucunu kacirmayagor (Kalavaninguchini
qochirmay ко ‘rchi). Iki dost birbirine fazla dii§ktin olmayagorsiin, er
geg bir kora kedi giriveriyor araiarina (S.E., M.K., 65).
Gelmek fe’li bilan yasalgan davomiylik fe’llari ish-harakatning
ancha oldindan boshlanib, hozirda davom etayotganini bildiradi:
Olagelmi§ olagider (Qanday bo'lib kelgan bo'Isa, shunday bo'lib
ketadi). Bunlar her zaman soylenegelmigtir (Bu har doim aytib
kelingan). Boyle yapilagelmiy (Shunday qilib kelingan). "Mecnun
Leylasini bidagelmiy ” ( “Majnun Laylosini izlab, topib kelgan”) kabi.
Taxmin fe’llari (yaklayik fiiller) fe’l negiziga -e ravishdosh
qo'shimchasi va undan keyin yazmak yordamchi fe’li qo'shib yasa­
ladi. Yazmakyordamchi fe’li qadimgi turk tilidagiyam lm akm a’wosida