Ziyoda masharipova

1 S.Inomxo‘jayev, A.Zunnunov. Ifodali o‘qish asoslari. - Toshkent: 0 ‘qituvchi, 1978. 58-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

riy va dramatik turdagi asarlami o ‘qish ham nazarda tutiladi. Badiiy 
asarlami ifodali o ‘qish ijrochidan alohida iqtidor va mahoratni talab 
qiladi. Zero, adabiy asaming badiiy xususiyatlari, unda ilgari surilgan 
g ‘oyalar, m uallif dunyoqarashi kabi muhim masalalami aniqlashda ifo­
dali o ‘qish alohida ahamiyat kasb etadi.
Ifodali o‘qish mohiyatan kishining his-tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatishga 
qodir bo‘lgan muhim jarayon hisoblanadi. Badiiy adabiyot insonning 
ehtiroslar va tuyg‘ular olamiga ta’sir qilib uni yigMatadi, kuldiradi, 
o ‘ylashga majbur qiladi va oxir-oqibat kamolotga yetaklaydi. Shu bois- 
dan ham badiiy adabiyot bilan og‘zaki ijro - ifodali o‘qish san’ati asrlar 
davomidayonma-yon yashab, insonning ma’naviy hamrohi bo‘lib kelgan.
Binobarin, badiiy adabiyot va ifodali o ‘qish san’ati chambar- 
chas bog‘liq holda insonni axloqiy-estetik jihatdan tarbiyalashda eng 
ta ’sirchan vosita hisoblanadi. Zero, bugungi kunda mamlakatimizda 
amalga oshirilayotgan xayrli ishlaming markazida ham yosh avlodni 
m a’naviy barkamollik mhida tarbiyalash vazifasi ustuvor masalalardan 
biri bo‘lib turibdi.
Tayanch tushunchalar
Ifodali o ‘qish - axloqiy-estetik tuyg‘ularni shakllantirish.
Ilmi tajvid - o ‘rta asrlarda adabiy talaffuz m e’yorlarini o ‘rgatuvchi 
fan bo ‘lgan.
Ilmi kalom - jonli nutq asoslarini o ‘rgatuvchi fan.
Ilmi munozara fani ilmiy va adabiy bahsni o‘rgatgan.
Savol va topshiriqlar
1. Ifodali o ‘qish san’atining yuzaga kelishida roviy, qissaxon va 
baxshilar qanday ro‘l o‘ynagan?
2. Ifodali nutq san’atini o ‘rganishning asosiy omillari nimalardan 
iborat?
3. "... Har kishining ahvoli o ‘z so‘zining ostida pinhondur” deganda 
nimani tushunasiz?
4. Ifodali o ‘qish san’atini o ‘rganishdan asosiy maqsad nima?
5. Barkamol avlod tarbiyasida ifodali o cqish san’atining qanday 
ahamiyati bor?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod - 0 ‘zbekiston taraqqiyoti poy- 
devori.-Toshkent: 1997.
2. Kaykovus. Qobusnoma. - Toshkent: 0 ‘qituvchi, 1986.
3. N .Mahmudov. 0 ‘qituvchi nutqi madaniyati. - Toshkent: 
A lisher N avoiy nom idagi 0 ‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashri- 
yoti. 2007.
4. S.Inomxo'jayev, A.Zunnimov. Ifodali o‘qish asoslari. - Toshkent: 
0 ‘qituvchi, 1978.
0 ‘RTA O SIY O D A N O T IQ L IK
SA N’ATI 
R eja
1. Ifodali o‘qish va notiqlik san’ati taraqqiyotida “Avesto”ning o ‘mi.
2. 0 ‘rta Osiyoda voizlik va uning turlari.
3. Ifodali o'qish va suxandonlik haqida 0 ‘rta Osiyo mutafakkir- 
larining fikr-qarashlari.
4. “M ajolis un-nafois”da nomlari zikr etilgan voizlar.
Ajdodlarimiz qadim zamonlardan boshlab so‘z san’atining, 
xususan, o g ‘zaki ijrochilik san’atining inson ruhiyatiga ko'rsatadigan 
ta’sirigaju da katta c’tibor bilan qaraganlar. Shum a’noda, ifodali o ‘qish 
san’atining tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi.
0 ‘rta Osiyoda ifodali o'qish san’atining taraqqiy etishida “Aves- 
to”, “Bundaxishn”, “Dinkard” kabi diniy xarakterdagi asarlam ing 
ahamiyati katta bo‘lgan. Inson axloqini poklashga qaratilgan ushbu 
asarlar k o ‘proq og‘zaki ijrochilik vositasida xalq orasiga kirib borgan- 
ligi m a’lum. Jumladan, “Avesto”ning asosiy mohiyatini tashkil etgan 
“ Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu am a l” ta’limotini xalq o‘rtasida targ‘ib 
qilib, odam lar qalbida ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otishda kohinlam ing 
xizmati beqiyos edi. Kohinlar faqat din targ‘ibotchilari sifatidagina 
emas, balki ifodali so‘z sehri bilan m o‘jizalar ko‘rsatuvchi san’atkor 
ijrochilar sifatida ham shuhrat qozonganlar. Ular “Avesto”dagi ibodat 
qo'shiqlarini, Ahura Mazda so‘zlarini, afsona va rivoyatlami yorqin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nutq, ifodali so‘z va jozibador ovoz bilan ijro etib xalq ommasini o ‘z 
g ‘oyalariga ishontirganlar.
Badiiy so ‘z san’ati, shu jumladan, ifodali o ‘qish san’ati xalqning 
umumtaraqqiyot tarixiga bog‘liq holda rivojlanib bordi. Jamiyat taraq- 
qiyoti o‘rtaga qo‘ygan talablar hamda mavjud shart-sharoit tufayli, IX - 
XV asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat yuksak taraqqiyot 
bosqichiga ko‘tarildi. M ana shu davrlarda Q ur’oni Karim targ‘ibi bilan 
bog‘liq holda, voizlik san ’ati rivojlandi. Voizlik san’atining taraqqiy 
etishi esa, ifodali o ‘qish san’ati tarixida muhim o ‘rin tutadi.
M a’lumki, Q ur’oni Karim o ‘z zamonasining nafis adabiy usuli 
saj’da vahiy qilingan b o ‘lib, u so‘z san’atining oliy namunasi hisob­
lanadi. Q ur’oni Karimni o ‘qish voizdan juda katta ilmiy salohiyatni, 
ayni paytda, yoqimli ovoz sohibi boMishni ham talab qilardi. Shu bois- 
dan ham Q ur’on suralarini maftunkor qiroat, jozibali ohangda o ‘qishga 
o ‘rgatuvchi “Ilmi b alog‘a” san’atiga alohida e ’tibor qaratilgan. Bu 
haqda Abu Rayhon B eruniy “Geodeziya” asarining kirish qism ida 
shunday deydi: “ A ra b n u tq id a balo g ‘an in g m avjudligi Q u r ’on 
ta r g ‘ibotida m uhim a h a m iy a t kasb etadi. B alog‘a a ra b n u tq in in g
z iy n a tid ir” 1.
Voizlik (notiqlik) san ’ati 0 ‘rta asrlarda juda katta ijtimoiy-siyosiy 
mavqega ega bo‘lib, umumdavlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. 
Voizlik san’atining dabirlik, xatiblik, muzakkirlik kabi turlari mavjud 
bo‘lib, ba’zi voizlar dabirlik - davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan yozish- 
malami o ‘qish va yozib berish bilan, ba’zi voizlar xatiblik - jum a kun- 
lari Q ur’oni Karim suralari asosida xalqni odob-axloqqa chaqirish bi­
lan, ba’zilari esa m uzakkirlik - tarixiy voqea-hodisalami gapirib berish 
bilan shug‘ullanganlar.
Qadimda xalq om masi oldida nutq so‘zlovchi kishi voiz, uning 
nutqi esa va’z deb yuritilgan. Voizlik nihoyatda sharafli va, ayni paytda, 
m as’uliyatli kasb bo‘lgan. Omma oldiga chiqib bir necha soatlab nutq 
so‘zlovchi kishi tinglovchilam ing tuyg4ulariga ta’sir o ‘tkazishi, ishon- 
tirishi, so‘z sehri bilan ularni toMqinlantirishi uchun juda katta bilim 
va iqtidorga, fasohat v a mahoratga ega bo‘lishi lozim edi. Shu bois- 
dan minbarga chiqib so ‘zlovchi kishilaming hammasi ham voiz degan 
sharafli nomga ega bo‘lavermagan.