Zoologiya uzb 2017. indd

41-rasm. O‘rgimchaksimonlar:
1 – falanga; 2 – chayon; 3 – qoraqurt; 4 – qoraqurt ini
3
1
4
2
19-§. O‘rgimchaksimonlarning xilma-xilligi
O‘rgimchaklar.
O‘rgimchaklarning ko‘pchilik turlari yirtqich 
bo‘lib, pashsha, chivin kabi hasharotlarni qirib foyda keltiradi. Ular-
dan qoraqurt va biy zaharli hisoblanadi.
Qoraqurt O‘rta Osiyo, Kavkaz va Qrimning dasht va cho‘llari-
da uchraydi (41-rasm, 3). Yosh urg‘ochi qoraqurtning qorni ustida 
qizg‘ish dog‘lari bo‘ladi. Qoraqurt tuproqdagi chuqurchalar usti-
ga, toshlar ostiga tutqich to‘r to‘qiydi. To‘riga tushgan chigirtka, 
qo‘ng‘iz, qandala va boshqa hasharotlar bilan oziqlanadi. Uning za-
hari odam uchun xavfli, tuya va otlarga, ayniqsa, kuchli ta’sir etadi. 
Biy eng yirik (3–4 sm) o‘rgimchak bo‘lib, tuproqda, chuqurligi 60 
sm gacha bo‘lgan tik inda yashaydi. Tunda inidan chiqib hasha-
rotlarni ovlaydi.

---

71
Falangalar.
Ular o‘rgimchaksimonlar orasida eng yirigi bo‘ 
lib, 
asosan issiq va quruq iqlimda hayot kechiradi. O‘rta Osiyo cho‘llari-
da keng tarqalgan yirik sariq falanganing kattaligi 6–7 sm ni tashkil 
etadi.
Falanganing tanasi bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan iborat 
(41-rasm, 1). Boshida bir juft ko‘zi va og‘iz organlari (jag‘lari) 
joylashgan. Jag‘lari o‘tkir tirnoqqa, oyoq paypaslagichlari esa yu-
rish oyoq 
lariga o‘xshaydi. Sariq falanga yirtqich bo‘lib, kechasi 
ovga chiqadi. U turli hasharotlar, mayda sudralib yuruvchilar bilan 
oziqlanadi. Uning zahar bezi bo‘lmaydi. Falanga zararkunanda ha-
sharotlarni qirib foyda keltiradi.
Chayonlar
janubiy mamlakatlarda keng tarqalgan. O‘rta Osiyo 
hududida sariq chayon ko‘p uchraydi. Uning yassi tanasi bosh-
ko‘krak va qorin qismlariga bo‘lingan (41-rasm, 2). Boshining 
ustida bir juft yirikroq ko‘zlari, ikki yonida esa besh juft mayda 
ko‘zchalari bor. Ustki jag‘lari o‘rgimchaknikiga o‘xshaydi, lekin oyoq 
paypas 
lagichlari qisqichga aylangan. Uzun qorin bo‘limi keng oldin-
gi va ingichka orqa qismlardan iborat. Qornining oxirgi bo‘g‘imida 
zahar bezi va nayzasi bor. Nayzaning uchiga zahar bezining yo‘li 
ochiladi.
Chayonlar kunduzi toshlar ostida, devor va yerdagi kovaklarda 
yashirinib yotib, kechasi ovga chiqadi. Ular qornining ingichka 
qismini yuqori ko‘tarib, tez yuguradi. Yo‘lida uchragan har xil 
bo‘g‘imoyoqlilar, asosan o‘rgimchak va hasharotlarni qisqichlari yor-
damida tutib olib, zaharli nayzasi yordamida o‘ldiradi. Chayonlar 
20–30 tagacha tirik bola tug‘ib ko‘payadi. Chayonlar zararkunanda 
hasharotlarni qirib foyda keltiradi.