«zoologiya»

2.2 Keselliklerdiń rawajlanıwı
Medicina entomologiyasi bo'g'imoyoqlilarni kesellik tarqatıw daǵı áhmiyetin úyrenedi. Bo'g'imoyoqlilar tekǵana adamlardıń sog'ligiga zálel jetkezipgine qalmay bálki kóplegen parazitar hám juqpalı keselliklerdi tarqatıwda zárúrli áhmiyetke iye. Shıbın-shirkeyler hám kanalar kóplegen infeksiyalardı adamlar hám haywanlar ortasında tarqatadı. Tábiyaatda, eki organizmdiń birge jasawıshini simbioz (grekshe syn - birge, bios - turmıs ) dep atalıwshılardı túrli kórinisleri bar. Eger áne sonday ózine tán birlespe bir organizm ushın paydalı, ekinshisi ushın bolsa farqsiz bolsa, ol halda bıyparq simbioz, eger ikkalla organizm ushın paydalı bolsa - mutualizm dep ataladı.
Parazitizm, bul eki organizmdi birge jasaytuǵınınıń sonday kórinisiki, ol jaǵdayda bir organizm ushın paydalı hám ekinshisi ushın bolsa, kerisinshe zıyanlı bolıp tabıladı. v. N. Beklemishev tariypiga kóre, birge jasawdan mápdar bolǵan organizm parazit, zálel ko'ruvchi organizm bolsa xojayın dep ataladı. Jırtqısh -olja munasábetinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, parazit-xojayın munasábeti, ádetde, xojayındıń nobud bolıwına sebep bolmaydı. «Parazitlar kerisinshe, óz xojayınlarınan kóp ret azıqlanıwı ushın, geyparaları ózleriniń umrilari dawamında yamasa xojayınlarınıń omiri dawamında paydalanadi»[17]. Bo'g'imoyoqlilarni insan hám basqa ıssı qanlı haywanlardıń parazitlari retinde úyreniw processinde parazitizmning májburiylik dárejesin, xojayını menen baylanısı, parazitlik qılıw ushın onıń denesinen paydalanıwı hám h. k. larni xarakteristikalaytuǵın ayrıqshalıqlarǵa kóre bir neshe gruppaǵa ajıratıp alıw maqsetke muwapıq boladı. Májburiylik dárejesine kóre parazitlarni obligat, fakultativ hám tosınarlı parazitlarga ajıratıw múmkin. Obligat (májburiy) parazitlar ushın parazitlarga tán turmıs tárizi birden-bir esaplanadı, olar turmısları dawamında xojayınları menen bekkem baylanısqan bolıp, xo'jaynidan ajırasıwı menen halok boladılar (mısalı, adam biti - Pediculus humapus). Fakultativ parazitlar ushın óz xojayını menen baylanısda bolıwı shárt emes. Mısal ushın, jasıl hám kók gósh shıbınlarınıń lichinkalari ólimtikte de rawajlanaveradi (ólimtikte azılanıw - nekrofagiya dep ataladı ), biraq voyaga jetkenleri máyeklerin tiri xojayını denesine qóyatuǵın bolsa, ol halda áne sol jonivorning parazitiga aylanıp qalǵan lichinkalar toqımalarda da jaqsı rawajlanaveradi [12, 22].Tosınarlı parazitlar ushın parazitizm dástúriy, jasawdıń ayriqsha forması retinde qabıl etiledi. Mısalı, pishloq shıbınınıń lichinkalari (Piophila casei) tipik jaǵdaylarda gónergen pishloq, vetchina, cho'chqa mayı, tuzlangan balıqlarda rawajlanadı.
Xojayın denesiniń qaysı bóleginde jasawına qaray parazitlar, ektoparazitlar, yaǵnıy xojayını denesinde azıqlanıwshı, birpara jaǵdaylarda xojayınınıń denesin sırtında jasawshı (joqarıda belgilengen adam biti, qan so'ruvchi qosqanotlilar, sonday-aq Culicidae shańaraǵına tiyisli shıbınlar ) hám xojayını denesiniń ishinde jasawshı hám azıqlanıwshı endoparazitlarga ajraladi`. Endoparazitlar óz gezeginde tómendegilerge bólinedi: teri ishinde - teri qatlamı arasında jasawshılar (qotır kanasi), dene boslig'ida, dene tısqarısınıń boslig'ida jasawshı - murın boslıqlarında jasawshılar (boslıq sonalarınıń lichinkalari), isheklerde jasawshı (as qazan sonasınıń lichinkalari) hám toqımalarda jasawshı (volfort shıbınınıń lichinkalari).
Xojayını menen baylanısıw dárejesine qaray parazitlar turaqlı (adam biti - xojayını menen baylanıs etpesten sırtqı ortalıqta uzaq yashay almaydı ) hám waqtınshalıq bolıwı múmkin [14, 15]. waqtınshalıq parazitlar xojayını menen tek azıqlanıw waqtında baylanısqan boladılar. Eger, Culicidaye shańaraǵına tiyisli shıbınlar sıyaqlı, xojayınında azıqlanıw udayı tákirarlanatuǵın túrde ámelge asırılsa, ol halda bunday parazitlar - udayı tákirarlanatuǵın parazitlar dep ataladı.
Basqa organizm esabına jasaw ómiriniń tolıq dáwiri yamasa onıń ayırım basqıshların qamtıp alıwı múmkin. Qandala, bıyt, kóplegen qan so'ruvchi kanalar óz turmıslarınıń barlıq fazalarında óz xojayını qanı menen azıqalanadilar, sol sebepli da olar pútkil omiri dawamında parazitlik etip jasawshılar dep ataladı.
Parazitlik pútkil omiri yamasa omiriniń bólek basqıshları dawamında bolıwı múmkin. Shıbınlar, iskabtoparlar (moskitlar), peshsheler tek voyaga jetken dáwirinde qan menen azıqlanadilar, volfart shıbını hám sona tek lichinkalik dáwirinde parazitlik etediler. Sonlıqtan, bul shıbın-shirkeyler udayı tákirarlanatuǵın parazitlar dep ataladı.
Bo'g'imoyoqli parazitlar hám olardıń xojayınları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń ayriqshalıǵın jaqsılaw túsiniw ushın olardıń turmıslıq sistemasın biliw zárúr. v. N. Beklemishev bo'g'imoyoqli parazitlarni tómendegi tiykarǵı turmıslıq sistemalarǵa ajratgan:
1. Aktiv hújim etiwshi udayı tákirarlanatuǵın qan so'ruvchilar.
Bul sistemanı wákilleri - shıbınlar (Culicidae), mayda zahkash shıbınlar (Simuliidae), zahkash shıbınlar (Ceratopogonidae), iskabtoparlar (Phlebotomidae), oqboshlar (Ceratopogonidae), sonalar (Tabanidae), se-se shıbını (Glossina urıwı ), gúzek sonası (Stomoxys calcitrans). Olarǵa tómendegi ayrıqshalıqlar tán:
 Jıldamlıq, uzaq aralıqlarǵa ushıwı.
 Málim waqıt aralıqlarında (geyde uzaq múddet) azıqlanıwı (qan sorıwı)
 Qandı demde sorıwı hám xojayınınıń denesinen sırtda as sińiriw etiwi.
 Bir qan sorıwı daǵı qan muǵdarı jıldamlıq saqlanıp qalıw zárúrshiligi menen sheklengeni.
 Soǵan uyqas halda bul gruppa wákillerine bir retlik órshiwdiń ortasha dárejesin xosligi.
 Ulıwma serpushtlikning joqarı bolıwı hám qayta máyek qoyıwı esabına lichinkalari hám imagolarining nobud bolıwınıń ornın mudami toltırıp turıwı.
 Ozig'ini tez as sińiriw etiwi hám máyeklerin rawajlanıwınıń tezligi, imagooldi basqıshların erjetiwin qısqalıǵı hám imago basqıshın omiri qısqalıǵı diapauzadagi urǵashılarınan tısqarı ), hám de uzaq waqıt ash qola almasligi.
1. Buqqında kutub qan so'ruvchilar.
2 a. Jaylawda, yaǵnıy ashıq hawada buqqında kutuvchi parazitlar.
Olarǵa Ixodidae shańaraǵına tiyisli hám jaylaw kanasi Gamasoidea wákil bóle aladı.
Olar ushın tómendegi ayrıqshalıqlar tán:
 Xo'jayni menen bir biotopda jasawı ; xojayını sol aymaqta bolǵan waqıtta oǵan hújim etiwi.
 Xojayınları menen ushırasıw múmkinshiligi kem, sol sebepli bul gruppa wákillerine bir rette kóp muǵdarda qan sorıp alıw ózgesheligi.
 Qan sorıwı aste, rawajlanıwı da aste keshedi, bir ret órshiw degi serpushtligi.
 Uzaq waqıt ash qola alıw qábileti.
 Qandayda bir turar jayǵa baylanıspaǵan, eger, olar azıqlanayotganida xojayını
ózi menen biotopning basqa aymaǵına alıp ketsa, olar ushın qáwip tuwdırmasligi.
 Olarǵa tán bolǵan kem jıldamlıq hám uzaq jas kóriwiniń salıstırǵanda joqarılıǵı.
2 b. Uyalarda, geweklerde jasap, buqqında kutuvchi parazitlar. wákilleri - kepren qandalası (Cimex lectularius), Argasidae shańaraǵına tiyisli kanalar. Olardıń ayriqsha qásiyetleri:
 Uyalarda yamasa iyesiniń waqtınshalıq turar jaylarında jasawı olardan sırtda uzaq yashay almasligi.
 Qan sorıwı tek xojayını úyinde yamasa waqtınshalıq turar jayda bolǵanında ámelge asıwı.
 Xojayınınıń úyinde qısqa múddet bolıwı sebepli bir rette kóp muǵdarda qan sorıp alıwı, bul gruppa wákillerine tán bolǵan ózgeshelik.
 Uzaq waqıt ash qola alıw qábileti.
2. Turaqlı ektoparazitlar. wákilleri - bıytlar (Anoplura), patxo'rlar (Mallophaga). Olardıń ayriqsha qásiyetleri:
 Iyesiniń denesinde bekkem uslanıp qalıwın támiyinleytuǵın hám shash yamasa pár oramında háreketleniwin támiyinleytuǵın úskenege ıyelewi; qanatsız tegis dene, bekkem jabıwıwshı pánjeler, parazitni ezilishidan qorǵaw etiwshi miytin qatlamdı bolıwı.
 Akser jaǵdaylarda kem muǵdarda qan sorıwı (patxo'rlar qan so'ra almaydılar lekin jaradan oqayotgan hám qatıp qalǵan qan menen azıqlanadı ), uzaq waqıt ash qola almasligi.
 Xojayınınıń ayriqshalıǵı - parazit kóbinese xojayınınıń bir yamasa bir neshe túrlerinde jasawǵa maslasqanlıǵı.
 Gruppanıń wákilleri temperaturanıń tar diapazonında jasaytuǵınlıq organizmler - olar ushın eń maqul túsetuǵın temperatura, bul xojayınları denesiniń temperaturası.
Tasıwshılar - bug'imoyoqlilar arqalı beriletuǵın kesellikler [17] transmissiv (“trasmissiya” - ótkeriw) dep ataladı. Bul halda, mısalı, bezgek bul trasmissiv kesellikti oshaqlarda saqlanıp turıwı ushın qatnasadı :
1) bezgek qozǵawtıwshın nasli (Plasmodium spp.);
2) omırtqalı xojayın nasli (adam );
3) shıbın-shirkey-tasıwshı - shıbınlardıń nasli Anopheles urıwı. Bul halda uchbug'unli parazitar sistema iskerlik kórsetedi.

JUWMAQ
Leyshmanioz ıssı ıqlımlı regionlarda, Ózbekstannıń Samarqand, Surxondaryo, Qashqadárya wálayatında ásirese gúzek mawsimında belgilengenler etiledi.
Teri leyshmanioziga qarsı gúres uchu nasosan, sahra daǵı kemiriwshilerdi, iskaptoparlarni joytıw kesellikti waqtında anıqlap emlew kerek.
Leyshmaniozning óshig'iga baratuǵın kisiler 5 ay aldın tiri leyshmaniyakulturasi menen emlenedi.
Tábiy sharayatta bezgek menen tek adamlar kesellenedi, sol sebepli antrokanoz kesellik qatarına kiredi.
Kesellik dáregi nawqas hám bezgek shıbını (tiykarınan urǵashı ) esaplanadı onadan homilaga joldas arqalı ótedi.
Bezgek menen kesellengen nawqaslardan parazit tashib juretuǵınlardı tapı shva olardı emlew bezgek xivchinlarini qırıwaholini shıbın shaǵıwdan tek qılıw.
Profilaktika maqsetinde epidemiya orınlarda xalıqqa xlorxin qoyılǵan duz beriledi, bul bolsa bezgek plazmodiysi bar adamlardıń basqalarǵa juqtırıwdı azaytadı.
Bezgek shıbınların batpaqlıq, ko'lmak suw bar orınlarda, moxonalarda hám basqa jerlerde joytıw ushın olardı óltiriwshi ximiyalıq preparatlar (geksaxloran) den paydalanadılar.

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR

1.Alekseyev A.N. , Safyanova V.M. Klonirovaniye shtammov leyshmanii na stadii promastigotы s pomoщyu mikromanipulyatora Fonbryuna.- Parazitologiya, 1977, t.11, «2, s.158-161
2.Alekseyev A.N. , Safyanova V.M., Karapetyan A.B. O jiznesposobnosti mosnitov pod vliyaniyem zarajeniya promastigotami razlichnыx vidov leyshmanii. Parazitologiya, 1975, t9, №3, s.271-277
3.Bardjadze B.G., Safyanova V.M. Serologicheskoye izucheniye shtammov leyshmaniy, vыdelennыx ot bolnogo rebenka i sobaki v ochage visseralnogo leyshmanioza v Gruzinskoy SSR. –Med.parazitol. i parazit.bol., 1979, №3, s.41-44
4.Belova Ye.M. Izucheniye virulentnosti razlichnыx shtammov vozbuditelya zoonoznogo kojnogo leyshmanioza. Med.parazitol. i parazit.bol., 1966, №3, s.281-283
5.Bukrinskaya A.G. Virusologiya. M.,1986. 455 s.
6.Gasanadze G.B.,Aliyev E.I., Safyanova V.M. Vыyavleniye spesificheskix antitel u lyudey, perebolevshix kojnыm leyshmaniozom v endemichnыx ochagax Azarbaydjana.- Med.parazitol. i parazit.bol., 1971, №5, s.543-547
7.Yeliseyev L.N., Kellina O.I. O dlitelnosti techeniya leyshmanioza u bolshix peschanok (Rombous optimus Licht.) . Med.parazitol. i parazit.bol., 1964, №1, s.101-104
8. Koshelev B.A. Ultrastruktura razlichnыx vidov leyshmaniy i ix differensialnaya diagnostika. Avtoref. Kand.diss.M., 1972
9.Korolyuk A.M. Medisinskaya mikrobiologiya. Sankt-Peterburg. 1999. 255 s.
10. Latыshev N.I. Kojenikov P.V., Povalishina T.P. Bolezn Borovskogo (kojnыy leyshmanioz). M., 1953.177 s.
11. Latыshev N.I., Kryukina A.P. O geneticheskom rodstve razlichnыx vidov