1-mavzu: jaҳon energetikasining taraқҚIYoti va zamonaviy muammolari (2 soat) Reja

1-MAVZU: JAҲON ENERGETIKASINING TARAҚҚIYoTI VA ZAMONAVIY MUAMMOLARI (2 soat)
Reja:

1. 
   Jaҳon miқyosida energiya resurslaridan foydalanish tendentsiyalari
   
2. 
   Jaҳon miқyosida energiya ishlab chiқarish masshtablari
   
3. 
   Jaҳon miқyosida energiya ishlab chiқarishning muammolari va istiқbollari.
   

Tayanch sўz va iboralar: Energetika, energiya, energiya resursi, қayta tiklanuvchan energiya resursi, birlamchi va ikkilamchi energiya, ekologiya, energiya ishlab chiқarish, energetikaning rivojlanish tendentsiyasi, energetik balans.

1. 
   Energiya resurslaridan foydalanish tendentsiyalari
   

Energiya ish bajarish қobiliyati ҳisoblanadi. U zaҳiradagi (‘otentsial) va ishlatilayotgan (kinetik) energiya turlariga ajratilishi mumkin. ‘otentsial energiya ҳarakatni vujudga keltirish imkoniyati bўlsa, kinetik energiya ҳarakatning energiyasi ҳisoblanadi. Energiya ҳarakat (kinetik) energiyasi issiқlik energiyasi, yoruғlik energiyasi, fotosintez (biologik) energiyasi, batareyalarda saқlangan (kimyoviy) energiya, kondensatorlarda saқlangan energiya (elektr energiyasi), atomda saқlangan energiya (atom energiyasi), gravitatsion maydonla saқlangan energiya (gravitatsion energiya) kabi turlarga bўlinadi¹.
Energiyaning manhbalariga umumiy misol sifatida biomassa (yoғoch), қazilma yoқilғilari (kўmir, neftg’, tabiiy gaz), suv oқimi (gidroelektr tўғonlari), atom materiallari (uran), қuyosh nuri va geotermal issiқlik kabilarni kўrsatish mumkin.
Energniya manbalari қayta tiklanuvchan va қayta tiklanmaydigan manbalarga bўlinadi. Қayta tklanadigan energiya manbalariga ўz vaқtida muayyan geologik sharoitlarda shakllanib, ҳozirgi geologik sharoitlarda shakllanmaydigan energiya resurslari kiradi. Bunday manbalarning energiyasi ulardan olinayotgan energiyadan ortiқcha bўladli. Ularga misol қilib қazilma yoқilғilari va atom energiyasi materiallarini olish mumkin. Қayta tiklanuvchan energiya manbalariga ulardan olinuvchi energiya manbada mavjud energiyadan kam yoki kў’i bil’n unga teng bўluvchi energiya manbalari kiradi. Ularga қuyosh energiyasi, shamol energiyasi, biomassa energiyasi kabilarni misol қilib kўrsatish mumkin.
Қayta tiklanmaydigan va қayta tiklanuvchan energiya manbalari tarkibidagi energiya birlamchi energiya ҳisoblanadi. CHunki ulardan olinuvchi energiya bevosita xom ashyodan olinuvchi energiya ҳisoblanadi. Yoқilғining eneergiyasi birlamchi energiya ҳisoblanib, zarur bўlganda u boshқa turdagi energiyaga aylantirilishi mumkin. Birlamchi energiya biror antro’ogen usulda olinmagan yoki ўzgartirilmagan energiyadir. Bu yerda “anto’ogen” atamasi inson faoliyati mavjudligini bildiradi. Birlamchi energiya energiya odatda kishilarning foydalanishi uchun қulay bўlgan ikkilamchi energiyaga ўzgartiriladi. Vodorod energiyasi va elektr energiyasi ikkilamchi energiya yoki energiya tashuvchisi ҳisoblanadi. Ikkilamchi energiya manbalari birlamchi energiyadan foydalanib, shakllantiriladi. Ikkilamchi energyani saқlash va uni keyinchalik undan kerak bўlgan formada foydalanish mumkin.