1-Mavzu. Psixologiya fanining tarixi, rivojlanishi, yo‘nalishlari

---

1-Mavzu. Psixologiya fanining tarixi, rivojlanishi, yo‘nalishlari. 
1. 
Psixologiya haqida tushuncha. 
2. 
Psixologiya fanining vujudga kelishi. 
3. 
Psixikaning fiziologik mexanizmlari. 
4. 
Psixologiya va uning moddiy asoslari. 
5. 
Psixika va aks ettirish. 
Psixologiya haqida tushuncha.
Umumiy psixologiya voqelikning alohida bir sohasi bo‘lgan psixik (yoki 
ruhiy) hayot sohasini o‘rganadi. Har kimga maʼlum hodisalar sezgilarimiz, idrok, 
tasavvurlarimiz, fikr, his, intilishlarimiz va shunga o‘xshashlar psixik hodisalar 
jumlasiga kiradi. Shaxsning psixik yoki individual xususiyatlari: odamning 
temperamenti (mijozi), harakteri (feʼl-atvori), qobiliyat, ehtiyoj, mayl va havaslari 
ham psixika sohasiga kiradi. Psixik (ruhiy) hodisalar barchasi psixika degan bir so‘z 
bilan ataladi. 
Psixika o‘zga alohida bir olam emas: u organiq hayotning yuksak shakllaridan 
bo‘lib, faqat hayvonlar bilan odamlarga xosdir. Hayvonlar bilan odam, 
o‘simliklardan farq qilib, yolg‘iz organiq hayotga ega bo‘libgina qolmay, balki, shu 
bilan birga, psixik hayotga ham egadir. Lekin, maʼlumki, hayvonlarning psixik 
hayoti odamning psixik hayotiga qaraganda soddaroqdir. Odam psixikasi hayvonlar 
psixikasidan sifat jihatidan farq qiladi. Odamda psixik hayotning yuksak shakli - 
ong bor. Odam ongli zot hisoblanadi. 
Psixik hayot hodisalari juda xilma-xil, ammo bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan 
bo‘ladi. Psixologiya ana shu bog‘lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib 
beradi. Hozirgi kungacha psixik hodisalar rivojlanib kelgan va rivojlanmoqda. Shu 
sababli, psixologiya psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib berishi kerak. 
Har bir shaxs psixologiya fanining maʼlumotlaridan amaliy maqsadda, avvalo 
taʼlim-tarbiya ishida, shuningdek, ishlab chiqarishda, mehnatni tashkil etish va 
ixchamlashtirishda, tibbiyotda, sanʼat va shunga o‘xshash sohalarda foydalanmoq 
uchun psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini bilishi kerak bo‘adi. Shunday qilib, 
psixologiya psixik hayot sohalari yoki, qisqacha qilib aytganda, psixikadan bahs 
yuritadi. Psixik hayot turli-tuman hodisalarda namoyon bo‘ladi. Psixik hayot 
hodisalari: psixik jarayonlar, psixik mahsullar va psixik holatlarga ajratiladi. 
Psixik jarayon — psixik hodisaning ketma-ket o‘zgarishidir. 
Psixik mahsullar — psixik jarayonlarning natijasidir. Bularga sezgi va 
idroklarning obrazlari, tasavvurlar, muhokamalar, tushunchalar kiradi. Psixik 
holatlarga esa yoqimli va yoqimsiz tuyg‘ular, tinchlik-farog‘at, hayajonlanish va 

---

maʼyuslanish, uyg‘oqlik va uyqu holatlari, dadillik va taraddudlanib qolish holatlari 
kiradi. 
Xilma-xil psixik hodisalarni: bilish, Emotsional soha (hissiyot sohasi) va 
iroda sohasi deb uchga bo‘lish qadimdan bor. Odam ongi faoliyatida zohir 
bo‘ladigan ana shu turlar psixik funktsiyalar deb ataladi. 
Bilish hodisalari boshqacha qilib aytganda aqliy, intellektual jarayonlar deb 
ataladi. Sezgilar, idrok, xotira, xayol, tafakkur va nutq - bilish jarayonlari deb 
hisoblanadi. Odatda hayotimizda psixik funktsiyalar termini o‘rniga psixik 
jarayonlar terminini ishlatamiz. 
Ammo psixik funktsiyalar terminidan foydalangan maʼqulroq. Funktsiya 
tushunchasining mazmuni kengroq. Bu tushuncha psixik jarayonni ham, psixik 
holatni ham, faollikni ham, ish-harakatini ham o‘z ichiga oladi. Funksiya qanday 
bo‘lmasin yaxlit bir narsaning qismi emas, balki namoyon bo‘lishi, amal qilishi 
demakdir. Shuning uchun sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq, diqqat, hislar, 
iroda psixika qismlari emas, balki bir butun ongning funktsiyalari, bir butun 
shaxsning funktsiyalaridir. 
Sezgilar - muayyan paytda sezgi organlarimizga: ko‘ruv, eshituv, tuyish, hid 
bilish va boshqa shu kabi organlarimizga taʼsir etib turgan narsalardagi ayrim 
xossalarning aks etishidir. Masalan, qizil, oqni, shirin, achchiqni, og‘ir, yengilni 
sezamiz. 
Idrok-tevarak-atrofimizdagi narsalarning yaxlit holda aks etishidir. Masalan, 
uy, gul, nutq, musiqa va boshqa shu kabilarni idrok etamiz. Narsalar sezgilar asosida 
idrok etiladi. Sezgi va idrok tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalar hamda 
ulardagi xilma-xil xossalarning miyamizdagi obrazlaridir. 
Xotira-narsa va hodisalar hamda ulardagi xossalarning sezgi va idrok orqali 
hosil bo‘lgan obrazlari nom-nishonsiz yo‘qolib ketmaydi ular miyamizda o‘rnashib, 
saqlanib qoladi va qulay sharoitda yana esimizga tushadi. Ilgari idrok etilgan 
narsalarning esimizga tushirilgan obrazlari tasavvurlar deb ataladi. Sezgi va idrok 
kabi, ko‘nglimizdan kechgan fikr, hislarimiz va qilgan ishlarimiz ham miyaga 
o‘rnashib, saqlanib qoladi va yana esimizga tushadi. Idrok etilgan va ko‘ngildan 
kechgan narsalarning miyamizga o‘rnashib (esimizda qolib), saqlanishi va yana 
esimizga tushishidan iborat bo‘lgan ana shu psixik faoliyat xotira deb ataladi. 
Xayol - narsa va hodisalarning idrok orqali miyamizda hosil bo‘ladigan obrazlardan 
tashqari, o‘zimiz bevosita idrok etmagan narsalar haqidagi tasavvurlar ham 
miyamizdan katta joy oladi. Masalan: ibtidoiy odamlarning hayot sharoitlari 
haqidagi tasavvurlarimiz, Marsdagi hayot haqidagi tasavvurlarimiz va shunga 
o‘xshashlar ana shundaydir. Bu tasavvurlar xotiramizda bor tasavvurlar asosida 
xayolda (fantaziyada) hosil bo‘ladi. 

---

Tafakkur- idrok va tasavurlarimizda aks etadigan narsa tafakkurda 
taqqoslanib, 
tahlil 
qilinadi 
va 
umumlashtiriladi. 
Tafakkur 
voqelikning 
umumiylashtirilgan bevosita va eng to‘liq hamda eng aniq intihosidir. Tafakkur 
jarayonlaridagi fikrlar muhokama va tushunchalar tushuniladi va vujudga keladi. 
Odam fikrlash faoliyati tufayli voqelikni idrok va tasavvurlaridagiga qaraganda 
aniqroq, to‘laroq va chuqurroq bilib oladi. 
Nutq- tafakkur nutqqa chambarchas bog‘liq. Fikrlarimiz nutq yordami bilan 
shakllanadi va ifodalanadi. Kishilar nutq vositasida aloqa qiladilar, fikrlarini bir-
birlari bilan o‘rtoqlashadilar; odamning hissiyoti va intilishlari ham o‘z nutqida 
ifodasini topadi. Nutq kishilarning bir-birlari bilan bilan aloqa qilish usulidir. 
Diqqat- yo‘qorida ko‘rsatilgan psixik jarayonlarning hammasi odamda diqqat 
mavjud bo‘lgandagina yuzagachiqadi. Diqqat ongimizning o‘zimiz idrok etayotgan, 
tasavvur qilayotgan, fikr yuritilayotgan va aytayotgan narsamizga qaratish, bir 
nuqtaga to‘plash demakdir. Diqqat o‘ziga xos alohida bilish jarayoni emas, balki 
bilish jarayonlarning faol borishi va sifatli bo‘lishi uchun zarurdir. 
«Psixologiya» (yunoncha psychelogos) so‘zini o‘zbek tiliga tarjima qilsak, u 
«jon», «ruh» haqidagi «fan, taʼlimot» degan maʼno anglatadi. Hozirgi davrda esa 
«jon» tushunchasi o‘rniga «psixika» qo‘llaniladi. «jon», «psixika» tushunchalari 
aynan bir xil maʼnoni bildiradi. Lekin «psixika» tushunchasi bugungi kunda 
«jon»dan kengroq ko‘lamga ega bo‘lib, ko‘zga ko‘rinuvchi va ko‘zga ko‘rinmovchi 
tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Psixikada psixikaning tarkibiy qismlari: faoliyat, 
xulq, muomala yaqqol namoyon hisoblanadi. Bilish jarayonlari: psixik holatlar, 
ichki kechimalar, ijodiy rejalar, ilmiy farazlar esa miyada mujassamlashgani uchun 
ular ko‘zga ko‘rinmaydi. Psixika to‘g‘risida dastlabki tasavvurga ega bo‘lish uchun 
dastavval psixik hodisalar mohiyati bilan tanishamiz. Psixika hayotning sezgi, idrok, 
xotira, tafakkur, xayol kabi har biri alohida olingan yaqqol shakllaridan iboratdir. 
Insondagi quvonch yoki zerikish tuyg‘ulari, uning nimalarnidir esga tushirishi, 
biron-bir xohish yoki intilish kechinmalari, xotirjamlik yoki hayajonlanish, 
hadiksirash hislarining barchasi shaxs ichki dunyosining tarkibiy qismlaridir. 
Аgar inson idrok qilsa, sezsa, fikrlasa, eslasa, xohish bildirsa, albatta ana shu 
hodisalarni bir davrning o‘zida tushunib (ko‘zatib) ham turadi. Inson intilsa, 
ikkilansa, bir qarorga kelsa, biz ularning barchasini sodir bo‘layotganligini anglab 
turamiz. Shuning uchun psixik hodisalar bizning ruhiyatimizda sodir bo‘lishidan 
tashqari, ular bevosita ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘lib turadi. Psixikaning turli 
shakllarda ko‘rinishi, jumladan, psixik jarayonlar, anglashilmagan holatlar, xulq-
atvor, psixosomatik (yunoncha psyche «jon», somo «tana» maʼnosini anglatadi) 
hodisalar, inson aql-zakovati va qo‘lining mo‘jizakorligi moddiy va maʼnaviy 
madaniyat mahsulini yaratdi. Har qanday faktlarda (voqelikda), hodisalarda psixika 
namoyon bo‘ladi, o‘zining xususiyatlarini ajratadi, faqat ularni bilish orqaligina 
psixikani o‘rganish mumkin.

---

Psixologiyaning predmeti quyidagilardan tashkil topgan: 
1) 
psixologik bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira va hokazo), 
2) 
psixikaning shakllari (faoliyat, xulq, muomala), 
3) 
psixikaning holatlari (kayfiyat, xayol parishonlik kabilar), 
4) 
psixikaning hodisalari, 
5) 
psixikaning xislatlari, fazilatlari, sifatlari, xossalari, 
6) 
psixikaning qonuniyatlari, 
7) 
psixikaning mexanizmlari, 
8) 
psixik sharoit, muhit, vaziyat, 
9) 
o‘zaro 
sababiy 
bog‘lanishlar, 
tadqiqot 
metodlari, 
vositalari, 
materiallari va printsiplari.