109 jild: 01 nashr: 07 2022 yil sun‘iy intellekntning huquqiy tartibga solinishi

---

SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
109 
JILD:01 NASHR:07 2022 yil
 
SUN‘IY INTELLEKNTNING HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHI 
 
Nusratullayev Muhammadjon 
Toshkent davlat yuridik universiteti talabasi 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada sun‗iy intellekntning huquqiy tartibga solinishi tahlil qilingan 
bo‗lib, bunda Hozirgi kunda bizning hayotimizga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan qarorlar 
qabul qilish uchun sun'iy intellektdan foydalanishning huquqiy jihatlari bayon qilingan. 
Kalit so‘zlar
: AI, sun`iy intellekt, javobgarlik, AI in law, Neyron, tarmoqlar, huquq. 
Hozirgi kunda bizning hayotimizga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan qarorlar qabul qilish 
uchun sun'iy intellektdan foydalanishga kirishmoqda. Sun‘iy intellekntning mumkin bo‗lgan salbiy 
ta‗sirlari va oqibatlaridan o'zimizni himoya qilish va texnologiyadan manipulyatsiyasiz yoki noto'g'ri 
foydalanishga yo‗l qo‗yilmasligi uchun ham tartibga solinishi kerak.
Sun'iy intellekt (ko'pincha "AI" deb qisqacha qo'llaniladi) yangi narsa emas, lekin so‗nggi paytlarda 
insonlar ko‗p bu haqida muloqot qila boshladi. Agar siz sun'iy intellekt nima ekanligi haqidagi ko'plab, 
hatto ko'pincha bahsli ta'riflar bilan chalkashayotganingizni his qilsangiz, bu mutlaqo tabiiy holat. 
1
Sun'iy intellektning ta'rifi bo'yicha kelishuv mavjud emasligini va ushbu noodatiy atama ostida 
tushunilishi mumkin bo'lgan texnologiya tez sur'atlar bilan o'zgarib borayotganini hisobga olsak, sun'iy 
intellektga yagona va yaqqol ta‗rif berish oson emas. Ushbu maqolamizda biz sun'iy intellekt nima 
ekanligini, buni yaxshi yoki yomon tomonlarini va kelajakda sun'iy intellektning qanday bo‘lishi 
mumiinligi haqida ko'rib chiqamiz.
Birinchi bo‘lib sun'iy intellektning tarixi tarixini yotitadigan bo‘lsam. 
1950-yillarning boshlarida Jon Von Neumann va Alan Turing 19-asr kompyuterlarida inqilob qildilar 
va bizning zamonaviy mashinalarimiz arxitekturasini qurdilar.
2
Shunday qilib Jon Von Neumann va 
Alan Turing mashinalar va odamlarning ishlarini qanday qilib birlashtirishni o'rganishga intilish bilan 
bir qatorda, davr kompyuterlar nimaga erishishi mumkinligi haqidagi tasavvurlarni keltirib chiqardilar. 
Ushbu yilda birinchi bor dunyoda "sun'iy intellekt" atamasi qo‗llanilgan.
Sun'iy intellekt bo'yicha 1956 yilgi Dartmut yozgi tadqiqot loyihasi 1955 yil 31 avgustda Jon 
Makkarti, Marvin Minski, Nataniel Rochester va Klod Shennon mualliflari bo'lgan ushbu taklif bilan 
boshlangan. Asl yozuv 17 sahifadan va sarlavha sahifasidan iborat edi.
3
Ilmiy-fantastik dunyo 
futuristlar bilan bir qatorda sun'iy intellekt insoniyatni yo'q qilish bilan mashg'ul bo'lgan dahshatli 
robotlar ekanligini aytishni yaxshi edi. Bunday xayollar haqida o'ylash qiziqarli, ammo ular bizga 
sun'iy intellekt nima ekanligi haqida noto'g'ri taassurot qoldiradi.
Ehtimol, quyidagi ta'rif Gollivudda e‗tibor qozonish uchun yetarli darajada ko‗zga tashlanishi qiyindir, 
lekin biz sun'iy intellekt - bu ma'lumotlar bo'laklariga mezonlarni qo'llash orqali qaror qabul qilish 
uchun mo'ljallashimiz mumin, chunki bizning o‘ylashimizcha sun'iy intellect murakkab degan 
xulosaga kelgamiz, bu biz sun'iy intellektni to‘liq tuhsinmasligimizni anglatadi. 
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Sun%CA%BCiy_ong#cite_note-FOOTNOTEGoogle2016-1
2
Shyamasundar R. K. The computing legacy of Alan M. Turing (1912–1954) //Current Science. – 2014. – 
3
https://www.researchgate.net/publication/245009465_A_Proposal_for_the_Dartmouth_Summer_Research_Project_on_Ar
ti_cial_Intelligence

---

SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
110 
Xozirgi kunda sun'iy intellect orqali bizning ishlarimiz qanchalik yingilashayotganligi haqida 
gaplashib o‘tamiz. Masalan ishga kirish uchun ishlatiladigan sun'iy intellekt nimani anglatishini ko'rib 
chiqaylik. Muayyan talablarga ega bo'lgan rol uchun kimnidir yollashingiz kerak, chunki siz uni 
tushinmaysiz. Shu maqsadda sun'iy intellektga asoslangan tizimni yaratish uchun siz ish talab 
qiladigan talablarni algoritmga kiritishingiz kerak. Siz buni qanday qilasiz? Eng oson yo‗li, agar 
shunday algoritm mavjud bo'lsa, oldingi rezyumelarni muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz ariza 
topshirgan nomzodlarni algoritmiga kiritishdir. Bu dasturiy ta'minotni muvaffaqiyatli dasturni tashkil 
etuvchi misollar bilan ta'minlaydi. Agar sun'iy intellect bo‘lmaganda ortiqcha vaqt sariflash va 
ovoragchilillar bo‘lar edi. Sun'iy intellect orqali ishga topshirganingda siz ushbu dasturni korsatilgan 
ishklarn qilsangiz yetarli, chunki ushbu dastur orqali siz ariza topshirasiz. Keyin barcha kiruvchi 
arizalar sizning sun'iy intellektingiz tomonidan tekshiriladi va u kadrlar bo‗limi xodimiga qaysi 
arizalarni yuborish va qaysilarini rad etishni hal qilinadi.
Neyron tarmoqlar mantiqqa asoslangan jarayon orqali ma'lumotlar to'plamidagi naqshlarni tan olishga 
intiladi - bu odatda sun'iy intellekt deb ataladi. Biroq, aksariyat tizimlarda neyron tarmoqlar 
o'rnatilmagan, ammo ular hali ham "sun'iy intellekt" deb ataladi. Shuning uchun buni ta'riflashning 
aniqroq usuli sifatida avtomatlashtirilgan qaror qabul qilish (automated-decision making ADM) 
atamasi kiritildi.
Shunga qaramay, dasturiy ta'minot tizimlari ma'lumotlarni qanday hisoblash, qabul qilish, saralash va 
ular qanday qaror qabul qilishlarini bilish juda muhim bo'ladi - chunki qarorlar hayotni o'zgartirishi 
mumkin. Ushbu dasturiy ilovalarda odatda sun'iy intellekt deb ataladigan neyron tarmoqlar kamdan-
kam qo'llaniladi.
Sun'iy intellektni ikki asoslarga ko‘ra tartibga solishimiz kerar. 
Birinchidan, hukumatlar va kompaniyalar bizning hayotimizga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin 
bo'lgan qarorlarni qabul qilish uchun sun'iy intellektdan foydalanadilar. Misol uchun, maktab, kollejlar 
va unversitetlarni samaradorligini hisoblaydigan algoritmlar ta'sir ko'rsatishi mumkin. Xozirgi 
TDYUning talabalarni baholash algoritini misol qilib olsag bo‘ladi. Ushbu algoritimda talabalrning 
oraliq va yakuniy imtihonlarini olib boriladi va boxolash ishlari ham olib boriladi. Bundan tashqari, 
algoritm nafaqat noto'g'ri edi, balki u xususiy maktablardagi talabalarni davlat o'quvchilaridan afzal 
ko'rdi. AI xususiy sektorda ham o'z cheklovlarini ko'rsatdi. Bir holatda, texnologiya giganti Apple 
tomonidantaqdim etilgan kredit karta ayollar uchun erkaklarnikiga qaraganda kamroq kredit limitlarini 
taklif qildi. Qayta jinoyat sodir etish ehtimolini hisoblaydigan va sudlanuvchilarning qamoq muddatini 
belgilaydigan AI tizimlari ham inson hayotini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin deb hisoblayman. 
Tegishli qoidalar bo'lmasa, tizimlar noto'g'ri va noxolis bo'lishi mumkin, chunki kompaniyalar 
xavfsizlik choralariga sarmoya kiritish va ma'lumotlarning sifati va xolisligini ta'minlash uchun 
kamroq rag'batga ega. Agar kompyuertlarni xavfsizligi va xolislig darajasi bizda sust ishlamoqda shuni 
ya‘nada takomillashtirish va moliyalashtirish ilijini qilinadigan bo‘lsa sun'iy intellectdan foydalanish 
ko‘payardi. Mening fikrimcha xozirda ko‘p davlat tashkilotlarida va sun'iy intellektdan foydalanadigan 
joylarda kamchiliklar yetarli masalan men bilgan joylarda: Sud tizimidan foydalaniladigan sudning 
hamma tarmoqlari ulangan bazasi, Universitetlarda ishlatiladigan baholash tizimidagi kamchiliklar va 
maktablarda xozirgi kunda ishlatiladigan sun'iy intellektni kamchiliklari ancha ko‘p deya aytsa bo‘ladi. 
Ushbu tizimlarning hammasida moliyalashtirish yetarlicha olib boriladi lekin sun'iy intellektdan 
foydalanish ya‘ni kompyuret ishlaydigan va ishlata oladigan mutaxasislar kam va ularga yetarlicha 
maosh to‘lanmaydi deb o‘ylayman.
Ikkinchidan, kimdir bizga ta'sir qiladigan qaror qabul qilsa, u biz uchun javobgar bo'lishi kerak. Inson 
huquqlari to'g'risidagi qonun har kim kutishi mumkin bo'lgan muomalaning minimal standartlarini 
belgilaydi. Bu har kimga ushbu standartlarga rioya qilinmasa va siz zarar ko'rsangiz, davolanish 
huquqini beradi. Hukumatlar ushbu standartlarga rioya etilishini va bu standartlarni buzgan har bir 
kishi odatda ma'muriy, fuqarolik yoki jinoiy qonunlar orqali javobgarlikka tortilishini ta'minlashi 
kerak. Bu shuni anglatadiki, har bir kishi, shu jumladan korporatsiyalar va hukumatlar qaror qabul 
qilishda ma'lum qoidalarga amal qilishlarni kerak. Odamlar kelishilgan standartlarga rioya qilmasa va 
bu kimgadir zarar yetkazsa, jinoyatchi buning uchun javob berishi kerak. Ammo AI ortida turgan 

---

SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
111 
kompaniyalar o'zlari keltirib chiqaradigan muammolar uchun javobgarlikdan qochishlari mumkin 
bo'lgan belgilar allaqachon mavjud. Masalan, 2020-yilda Abrorning o‘zi boshqariladigan mashinasi 
piyodani urib oldirganida, avvaliga kim javobgar bo‘lishi noma‗lum bo‘lgan. Tergovchilar mashinada 
xavfsizlik bilan bog'liq muammolar borligini aniqlagan bo'lsa-da, Abror "jinoiy javobgarlikka 
tortilmagan" deb topildi. Buning o'rniga, u teleko'rsatuvning epizodini ko'rsatayotganida, beparvolik 
bilan odam o'ldirishda ayblangan ruldagi shaxs edi.
Yuqorida aytib o'tilganidek, hozirda AIdan foydalanishni tartibga solish uchun maxsus ishlab chiqilgan 
qonunchilik yo'q. Aksincha, AI tizimlari boshqa mavjud qoidalar bilan tartibga solinadi. Bularga 
ma'lumotlarni himoya qilish, iste'molchilar huquqlarini himoya qilish va bozor raqobati qonunlari 
kiradi. Ayrim maxsus sun‘iy intellekt tizimlarini tartibga solish uchun qonun loyihalari ham qabul 
qilindi. Nyu-Yorkda kompaniyalar o'z xodimlarini tanlashda algoritmlardan foydalanganda tez orada 
oshkor qilishlari kerak bo'lishi mumkin. AQShning bir qancha shaharlarida yuzni tanish 
texnologiyalaridan foydalanish allaqachon taqiqlangan. Evropa Ittifoqida rejalashtirilgan Raqamli 
xizmatlar to'g'risidagi qonun onlayn platformalarning onlayn kontentni tartiblovchi va 
mo''tadillashtiradigan, 
4
shaxsiy imtiyozlarimizni bashorat qiladigan va oxir-oqibat biz o'qigan va 
tomosha qilayotgan narsalar hal qilinayotgan algoritmlardan foydalanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi - 
shuningdek, kontentni tartibga soluvchi algoritmlari deb ataladi.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079-son Farmoni bilan tashkil 
qilingan ―Raqamli O‗zbekiston — 2030‖ Strategiyasini amalga oshirish bo‗yicha muvofiqlashtirish 
komissiyasiga (A.N. Aripov) (keyingi o‗rinlarda — Muvofiqlashtirish komissiyasi) Dasturni hamda 
sun‘iy intellekt texnologiyalarini tatbiq etish va qo‗llash bilan bog‗liq boshqa tashabbuslarni kompleks 
muvofiqlashtirish yuzasidan javobgarlik yuklansin.
5
Ushbu qonunda aytilishicha sun‘iy intellektdan 
noto‘g‘ri yollarda foydalanishda javobgarlik borligi aytilmoqda.
Mamlakatimizda bir necha yillardan beri strategiyalarni qabul qilishni va yangi qonunlar ustida 
ishlashni boshladilar, biroq haligacha qonun hujjatlari qabul qilinmadi. Masalan, Xitoy 2017-yilda 
2030-yilda sunʼiy intellekt boʻyicha dunyo yetakchisi boʻlish strategiyasini 163ishlab chiqdi. AQShda 
Oq uy sunʼiy intellektni tartibga solish boʻyicha oʻnta tamoyilni eʼlon qildi.
6
Ular ―ishonchli, 
mustahkam va ishonchli AI ilovalari, jamoatchilik ishtiroki va ilmiy yaxlitlikni targ‘ib qilishni o‘z 
ichiga oladi. OECD yoki Jahon Iqtisodiy Forumi kabi hukumatlarga maslahat beradigan xalqaro 
tashkilotlar axloqiy me'yorlarni ishlab chiqdilar. Evropa Kengashi AI bo'yicha huquqiy bazani ishlab 
chiqishga yordam berish uchun qo'mita tuzilgan edi.
Biroq, eng umidli taklif Yevropa Ittifoqidan bo‘ldi. 2021-yil 21-aprelda Yevropa Ittifoqi komissiyasi 
yangi sunʼiy intellekt qonuni boʻyicha taklifni ilgari surdi. Loyihada ―qabul qilib bo‘lmaydigan‖ deb 
hisoblangan ma‗lum maqsadlarda sun‗iy intellektdan foydalanishni noqonuniy qilish taklif qilingan. 
Bularga yuzni aniqlash texnologiyalari, odamlarni ishonchliligiga qarab tartiblash uchun ijtimoiy ball 
baholash uchun foydalaniladigan AI tizimlari va odamlarni manipulyatsiya qiladigan yoki muayyan 
guruhlarning zaifliklaridan foydalanadigan tizimlar kiradi, masalan, bolalarni xavfli biror narsa qilish 
uchun ovozli yordamdan foydalanadigan o'yinchoq. 
7
Taklif xavf-xatarga asoslangan yondashuvni 
oladi: AIdan ma'lum foydalanish bizning erkinliklarimiz uchun qanchalik katta xavf tug'dirsa, 
hokimiyat yoki kompaniyaning algoritm qanday ishlashi haqida shaffof bo'lishi va undan qanday 
foydalanilganligi to'g'risida regulyatorlarga hisobot berish majburiyatlari shunchalik muhim 
hisoblanadi. Garchi bu Yevropa Komissiyasi zararli sun'iy intellekt tizimlarini tartibga solishga jiddiy 
yondashayotgandek tuyulsa-da, bu taklif aslida biznesni asosiy huquqlardan ustun qo'yadi. Komissiya 
yuzni aniqlash texnologiyasini taqiqlaganini da'vo qilishni yaxshi ko'radi, ammo taklif korporatsiyalar 
va hokimiyatlarga undan foydalanishga imkon beruvchi bo'shliqlarni taklif qiladi. Bundan tashqari, 
yuqori xavfli tizimlar uchun shaffoflik majburiyatlari jiddiy kamchilikka ega: AI xavfli yoki yo'qligini 
4
https://uz.wikipedia.org/wiki/Sun%CA%BCiy_ong
5
https://lex.uz/docs/-5297046 
6
Prezident O'zbekistonni rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasini tasdiqladi 
7
Turdialiev, M. A. (2022). THE LEGAL ISSUES OF METAVERSE AND PERPECTIVES OF ESTABLISHMENT OF 
INTERNATIONAL FINANCIAL CENTER IN METAVERSE.