6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika) Joba

6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika)
Joba:

1. 
   «Etika» pániniń predmeti hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.
   
2. 
   Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında etikanıń tutqan ornı
   
3. 
   Moral`diń mánis-mazmunı hám strukturalıq dúzilisi
   
4. 
   Etikanıń tiykarġı kategoriyaları
   
5. 
   Qádiriyatlardıń insan ómirindegi roli: mashqalaġa teoriyalıq jantasıwlar.
   
6. 
   Neke hám shańaraqtıń ádep-ikramlılıq tiykarları, onıń jaslar tárbiyasındaġı ornı
   

Tayanch túsinikler: Etika, moral`, ádep, minez-qulıq, teoriyalıq etika, normativlik etika, ámeliy etika, yuridikalıq etika, gedonizm, evdemonizm, utilitarizm, kámil insan, regulyativ funkciya, aksiologiyalıq funkciya, informaciyalıq funkciya, tárbiyalıq funkciya, moral` hám huquq, etika kategoriyaları, jaqsılıq, jamanlıq, ádalat, parız, hújdan, ar-namıs, abıroy, baxıt, insap, hadal, haram, insanpárwarlıq, watanpárwarlıq, álpayımlılıq, ádeplilik, qádiriyatlar, aksiologiya, Aristotel` qayırlılıqları, qádiriyatlar klassifikaciyası, neke, shańaraq, promiskuitet, toparlıq neke, monogamiya, poligamiya, reproduktivlik funkciya, tárbiyalıq funkciya, xojalıq-turmıslıq funkciya, rekreativlik funkciya, psixologiyalıq qorġaw funkciyası, óz-ara húrmet, shańaraqlıq konfliktler

«Etika» pániniń predmeti hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.

Adam jámiyette jasap turıp, jámiyetten jıraq bola almaydı. Bul jaġday adamnıń barlıq isine, atap aytqanda, ádebine de tikkeley yamasa qıya óz tásirin kórsetedi, onıń júris-turısına baylanıslı belgili bir tárbiyalıq-aġartıwshılıq talaplar qoyadı, qaġıydalar islep shıġadı. Adamlarġa baha berilgende, onı jasınan, kásibinen, dárejesinen ġárezsiz túrde ádepli yaki ádepsiz, tárbiyalı yaki tárbiyasız, zıyalı, oqıġan bolsa da uqpaġan dep baha beriledi.
Bunda biz adamlardıń mánawiy kelbetin minez-qulqın, jaqsı yaki jaman is-háreketin ańlatqan bolamız. Solay eken, hár bir adam bir álem bolsa da, ol tákirarlanbas siyrek, ózine ġana tán bir sıyqır bolġanda da bir ózi jasay almaydı, baxıtlı da, baxıtsız da bola almaydı. Solay eken, adam miyneti, tábiyatı, ruwxıyatı menen jámiyetke ajıralmas baylanıslı hám óz-ara tásirge iye.
Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» shıġarmasın bılay dep baslaydı: «Insanlardı jaqsılıqqa shaqırıwshı, jamanlıqtan qaytarıwshı bir ilim. Jaqsı qulıqlardıń jaqsılıġın, jaman qulıqlardıń jamanlıgın dálil hám mısallar arqalı bayan qılatuġın kitap axloq (moral` – M.A.) delinedi»<sup>1</sup>.
Abdulla Avloniy pikirin dawam ettirip, bul mashqalaġa tereńirek jantasadı: «Axloq ilimin oqıp, bilip ámel qılġan adamlar óziniń kim ekenligin, janabı haq ne ushın xalıq qılġanın, jer júzinde ne is qılmaq ushın júrgenin biler. Bul kisi ózinen xabardar bolmasa, ilimdi, ulamanı, jaqsı adamlardı, jaqsı nárselerdi, jaqsı islerdiń qádirin, qımbatın bilmes. Óz ayıbın bilip, ıqrar bolıp, dúzetiwge is qosqan kis shın bahadır hám palwan kisi»<sup>2</sup>.
Moral` latınsha «moralis», «mores» sózlerinen alınġan bolıp, mánisi qulıq, ádet degen. «Axloq» sózi arabsha bolıp, qulıq sózinin kóplik sanı.
Moral` – sociallıq sana formalarınan biri bolıp, adamlardıń tariyxıy qáliplesken minez-qulqı, júris-turısı, sociallıq hám shaxsıy turmıstaġı óz-ara, sonday-aq, jámiyetke bolġan múnásibetlerin tártipke salıp turıwshı, turaqlı, belgili bir norma hám qaġıydalar jıyıntıġı. Moral` normaları adamlardıń is-háreketlerinde óz ańlatpasın tabadı. Bunda bazı is-háreketler, minez-qulıqlar, ádep-ikramlı, bazıları ádep-ikramsızlıq dep bahalanadı.
Moral` sociallıq sananıń áyyemgi formalarınıń biri. Dáwir ózgerip barġan sayın hár qanday qubılıs kibi moral` da ózgeredi, rawajlanıp, jetilisip, mánawiy mádeniyattıń kórinisleriniń birine aylanıp baradı. Moral` sociallıq múnásibetler negizinde jeke shaxs sıpatında orın alġan insanlardıń ózin-ózi basqarıw formaları hám ólshemi, óz-ara qarım-qatnas hám múnásibetlerde olarġa tán bolġan mánawiy kámelat dárejesiniń kórinis tabıwı. Moral`, haqıyqatında da, mánawiyat negizi, tiykarı delinse, qáte bolmaydı. Moral`di óz aldına filosofiyalıq ilim – «etika» úyrenedi.
Etika, grekshe «ethos» sózinen alınġan bolıp, mánisi qulıq, ádet degeni. Etika áyyemde fizika hám logika menen birgelikte filosofiyanın ajıralmas úshinshi bólimi esaplanatuġın edi. Keyin ala Aristotel` birinshi bolıp, «Etika» («Nikomax etikası» hám «Siyasat») shıġarmasın, sabaqlıġın jazġannan keyin, ol óz aldına filosofiyalıq baġdardaġı ilim statusın aladı. Etikanıń basqa filosofiyalıq ilimlerden parqı, ózine tánligi sonda, onda teoriya menen ámeliyattıń, iskerliktiń baylanıslılıġı hám uyġınlıġı, yaġnıy birin-biri talap etiwi bolıp tabıladı. Áyyemgi antik dáwir danıshpanlarınıń pikirinshe, filosofiyanı ázim daraq – shınarġa qıyaslasaq, onıń tamırı tábiyat tuwralı táliymatlar, payası – logika, miywesi bolsa – etika bolıp tabıladı.
Bazılar moral` teoriyasın medicinaġa da qıyaslaydı. Eger etika insan ruwxıyatındagı nuqsanlardı dawalasa, shıpaker insannıń denesin dawalaydı. Biraq bulardıń ortasında parıq bar. Medicinada shıpaker hám biytap qatnassa, moral`da shaxstıń ózi ġana qatnasadı. Solay eken, etika adamġa tayar recept bere almaydı, adam ózindegi morallıq nuqsanlardı dúzetiwge ózi recept tabıwı lazım.
Aristotel` etikanıń jámiyet turmısında mańızlı áhmiyetke iye ekenligin atap kórsetip, bılay dep jazadı: «Tábiyat insannıń qolına qural – aqılıy hám morallıq kúsh bergen, biraq ol usı quraldı keri tárepke qaray da isletiwi múmkin; sol sebepli morallıq tayanıshları bolmaġan adam eń insapsız hám jabayı, óziniń jınısıy hám talġam meyillerinde eń pás janzat bolıp qaladı»<sup>3</sup>.
Etika moral` haqqındaġı bir pútin ilimiy táliymat bolıp, moral`diń payda bolıwı hám tariyxıy progress nızamlıqların anıqlaw menen ġana sheklenip qalmastan, al bálkim adamlardıń is-háreketleri, úrp-ádeti, dástúrleri, turmıs tárizi, yaġnıy adamlardıń morallıq turmısın, morallıq qubılıslardıń ózine tán ózgesheliklerin, moral`diń sociallıq mánis-mazmunın hám ol arqalı sociallıq processlerdi úyreniwshi áyyemgi ilimlerdiń biri bolıp tabıladı. Etikanıń tiykarġı wazıypası moral`diń kelip shıġıwı, morallıq túsiniklerdiń tábiyatı, moral` ólshemi, belgili bir is-háreketler ushın morallıq juwapkershilik máselelerin, sonday-aq, morallıq sananıń ózgeriw sebeplerin úyreniwden ibarat. Dáwir ózgerip barġan sayın hár qanday qubılıs kibi moral` da ózgeredi, etika filosofiyalıq, teoriyalıq, tariyxıy ilim sıpatında rawajlanıp, jetilisip baradı. Etika ilim sıpatında moral`di, ádep-ikramlılıqtı, morallıq múnásibetlerdi sáwlelendirip ġana qoymastan, al bálkim adam umtılıwı lazım bolġan maqsetti, yaġnıy joqarı morallıq ideyanı, bul ideyanı ámelge asırıw ushın qalay jasap, qalay háreket etiwdiń mánis-mazmunın ashıp beredi, adamlardıń júris-turısı qanday degen savolga emes, bálkim qanday bolıwı kerek degen sorawġa da juwap beredi. Sonıń ushın da morallıq illetler kritikalanadı, adamlardıń is-háreketlerine joqarı morallıq ideya hám maqset kóz-qarasınan qatań baha beriledi.
Ádep degende, tártip-qaġıyda, minez-qulıqlardıń pútinligi, adamlar ortasında ekonomikalıq dúzim talabı menen, turmıs shárayatınıń ayrıqsha tárzinen, dástúrlerinen payda bolġan hám lekin turaqlı kóz-karaslar, qaġıydalar, jol-jorıqlar sistemasına kirmegen múnásibetlerdiń ózgesheligi túsiniledi.
Moral` bolsa usı talap-qaġıydalardıń hám minez-qulıqlardıń ulıwmalasqanı bolıp tabıladı. Bul morallıq jol-jorıqlar, normalar, moral` tuwralı pánd-násiyatlar, nızam-qaġıydalar toplamı bolıp, anaw yaki mınaw tariyxıy dáwirde belgili bir sociallıq toparlardıń máplerine sáykes keledi. Mısalı, rıcarlıq moraliniń nızam-qaġıydaları, islam, xristianlıq moralining qaġıydalari hám basqalar.
Ádep - adamlardıń ámeliy is-háreketi, adamlar ortasındaġı ámeliy múnásibetler bolıp tabıladı; moral` bolsa usı is-háreket normaları hám qaġıydalardıń moral` talapları formasında ańlatılıp berilgenligi; etika bolsa, moral` normaları qaġıydaların túsindirip hám tiykarlap beriw degeni, yaġnıy haslında moral` haqqındaġı teoriya bolıp tabıladı. Eger bunday parıqlanatuġın bolsa, demek, tariyxıy áyne bir waqıtta jámiyettiń payda bolıwı menen adamlardıń morallıq múnásibetleri, is-háreket usılları da payda bolġan hám bul múnásibetler morallıq qaġıydalar, normalar tárzinde, sońınan bolsa jazılmaġan moral` nızam-qaġıydaları tárizi olardıń sanasına sińip qalġan bolıp shıġadı; eń aqırında, moral`di teoriyalıq aspektten tiykarlap hám túsindirip beretugın ilim sıpatında etika qáliplesedi.
Etika tarada hár kıylı teoriyalar, bir-birine qayshı agımlar, baġdarlar bolıp kelgen. Moraldiń júzege keliwi tuwralı hár kıylı teoriyalar orın alġan bolıp, bul teoriyalarġa kóre, moral` abstrakt akıl, absolyut ruwx tásirinde júzege kelgen, ol tariyxıy shárt-shárayatqa baylanıslı hám ol máńgilik, ózgermeydi. Sonı aytıw kerek, moraldiń parız, hújdan, ar-namıs kibi ózine tán tiykarġı kategoriyaları bar. Bunday túsinikler bir neshe mıń jıllardan berli bar. Adamlar hár qıylı dáwirlerde bularġa ámel qılıp kelgen. Tariyx tájiriybesi sonı kórsetedi, bul túsinikler ózgerip, túrli xalıqlar, milletlar arasında hár qıylı mazmunġa iye bolġanın kórsetedi. Demek, morallıq qubılıslarġa milliylik, ulıwmainsanıylıq, tariyxıylıq kóz-qarasınan qaralazım.
Solay eken, moral` adamnıń jámiyette tutqan ornın belgilep berer eken, bunıń menen adam morallık háreket qılıwı lazım bolġan maqsetti de tiykarlap beredi. Bul orında morallıq táliymatlar tipologiyası, klassifikaciya mashqalasına áhmiyet berip, naturalizm etikasında keń tarqalġan gedonizm, evdemonizm, utilitarizm haqqında toqtap ótemiz.
Gedonizm – grekshe sóz bolıp, tınıshlıq-qáterjamlıq, lázzet mánisin ańlatadı. Bul táliymatqa kóre, qáterjamlıq etika teoriyasındaġı morallıq talaplardı tiykarlaw principi, azap-uqıbetten qutkarıwshı tábiyiy jaqsılıq bolıp tabıladı. Baxıt-saadat keltiriwshi qáterjamlıq sonday nárse bolıwı kerek, onıń sońınan dárt-ashıw, jamanlıq kelmewi kerek. Insanġa tábiyat tárepinen berilgen hám onıń pútkil ámeliy iskerligin belgileytuġın háreketlendiriwshi kúsh tınıshlıq-qáterjamlıq, lázzetleniw degen túsinik gedonizmniń tiykarın quraydı. Tınıshlıq-qáterjamlıqqa erisiw maqseti morallıq talap hám hámme oġan umtılıp jasawı lazım bolıp tabıladı.
Evdemonizm – grekshe sóz bolıp, ráhát, baxıt-saatdat mánisin ańlatadı. Bul táliymat baxıt-saadatqa umtılıw - moraldiń tiykarı dep túsndiriledi. Evdemonizm antik etikalıq táliymatlarda Demokrit, Aristotel`, Sokrat hám Platonnıń koz-qaraslarında keń kórinis taptı.
Utilitarizm – grekshe sóz bolıp, payda, máp mánisin bildiredi. Bul táliymat ta etikada bir baġdar bolıp, is-hárekettiń paydalılıġı, onı ádep-ikramlılıq ólshemi dep biledi, baxıt-saadat, jaqsılıqtı payd, máp penen baylanıstıradı.
Bunnan tısqarı etika táliymatı tarawında materializm menen idealizm ortasında ózine tán kóz-qaraslar bolġan. Marksizm etikaga klasslıq, partiyalıq kóz-qarasınan jantasadı hám olardıń «kommunistlik moraldiń tiykarında kommunizm jámiyetin qurıw hám bekkemlew jatadı» – degen pikirler bolıp, ol pushqa shıqtı, tariyx sınaqlarına shıdam bere almadı.
XX ásir etikasında da túrli baġdarlar bar: psixoanaliz, ekzistencializm, pragmatizm, neotomizm, ómir filosofiyası, tasavvuf hám basqalar.
Jámiyetimizdegi házirgi janalanıw procesinde etikanıń óz ornı bar. Onıń aldında jańa demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket qurıw jolında baratırġan elimiz puqaralarınıń, ásirese jaslardıń morallıq dárejesine juwapkershilik hám hár tárepleme kámel tapqan zamanagóy adam tárbiyasın teoriyalıq tiykarlawday úlken wazıypalar turıptı. Olardı tek áyyemgi hám hár qashan zamanagóy bolıp kelgen moral`ġa jańasha jantasıwlar tiykarında ġana ámelge asırsa boladı.
Jańasha jantasıwlardıń biri – etikada milliy ideya hám ġárezsizlik ideologiyasına itibardı kúsheytiw menen baylanıslı. Óytkeni zamanagóy kámil insan dástúriy morallıq qádiriyatlar menen suwġarılġan jańasha ideologiyamızdı ózinde jámlengen, milliy ideyanı óz ruwxıy álemine sindirgen jetik shaxs bolıwı lazım. Onıń qálbinde moral` joqarı ideyanı hám joqarı ideya morallıqtı uyġınlastırġan mánawiy qubılısqa aylanıwı kerek.
Moral` insan hám jámiyet ortasındaġı ob`ektiv baylanıslılıq sebepli kelip shıġatuġın, hár bir shaxstıń ómiri hám iskerligin basqaratuġın, tártipke salatuġın princip hám normalar jıyıntıġı.
Moral` sociallıq qubılıs sıpatında insaniyat jámiyeti júzege keliwi menen bir waqıtta jámáátler menen shaxslar ortasındaġı talaplar hám máplerge xızmet qılıwshı baylanıs tárzinde júzege kelip, óziniń tariyxıy rawajlanıwında:

• 
  insannıń tábiyiy qásiyetlerin ózgertiwshi, jaratıwshı iskerligi formasında ulıwmainsanıy mádeniyattıń quram bólegi;
  
• 
  jámiyette jasawshı hár bir shaxstı hár tárepleme kámel taptırıwshı mánawiy-sociallıq faktor tiykarlarınan biri;
  
• 
  adamlardıń ishki tuyġıların, sezimlerin ósirip, ulıwmainsanıy materiallıq hám mánawiy qádiriyatlardı ańlap jetiw, olardı asırap hám kelesi áwladlarġa jetkizip beriw jollarınıń eń abzalı;
  
• 
  shańaraq hám kúndelik turmısta orın alġan shańaraqlıq parız, óz-ara húrmet, sadıqlıq, ar-namıs kibi dástúrlerdi násilden-násilge, áwladtan-áwladqa ótkiziw tiykarında dawam ettiriw quralı;
  
• 
  ádalatlı jámiyet qurıw hám onda bay-badáwlet, tınısh-tatıw, baxıtlı jasaw ideyası sıpatında turaqlı ráwishte rawajlanıp kelgen hám rawajlanadı.
  

Moral`diń negizin jámiyettiń strukturalıq dúzilisi, atap aytqanda, ondaġı menshik múnásibetleri, miynettiń bólistiriliwi, xalıqtıń jası hám olardıń talapları hám mápleri belgileydi. Solay eken, Ózbekstan Respublikası ekonomikasınıń tiykarın reń-báreń formadaġı menshikler qurap atırġan bir waqıtta, onı rawajlandırıwdıń mánawiy-morallıq negizlerin:

• 
  ulıwmainsanıy qádiriyatlarġa sadıqlıq;
  
• 
  xalqımızdıń mánawiy miyrasın bekkemlew hám rawajlandırıw;
  
• 
  insannıń óz imkaniyatların erkin kórsete alıwı;
  
• 
  watanpárwarlıq quraydı.
  

SHubhasız, áne usı negizler tiykarında Ózbekstan xalıqlarınıń jańasha mazmundaġı mánawiy-morallıq dún`yası qáliplesedi hám ornaydı. Bul bolsa, óz gezeginde, xalkımız ádep-ikramlılıgınıń negizin belgilep beretuġın tiykarġı faktorlardıń biri esaplanadı.
Moral`diń jámiyet turmısında tutqan ornı ol atqaratuġın funkciyalar menen belgilenedi.
Regulyativlik funkciya – moral`diń tiykarġı funkciyası esaplanadı. Regulyativlik funkciya shaxs, miynet jámááti, mámleket hám jámiyet institutları iskerligin jámiyette orın alġan morallıq normalar tiykarında basqarıp turıwdı ańlatadı. Usı maqsetda bir qansha qurallarġa tayanadı: morallıq principler, jámiyetshilik pikiri, morallıq avtoritet, dástúrler, úrp-ádetler hám t.b. Moral` tek ġana jeke shaxs emes, al bálkim pútkil jámiyettiń de minez-qulqın basqaradı. 
Aksiologiyalıq funkciya (bahalaw) – joqarıda atap kórsetkenimizdey, hár qanday morallıq is-háreket anaw yaki mınaw qádiriyatlar sistemasi arqalı bahalanadı. «Ádepli-ádepsiz», «jaqsı-jaman» kóz-qarasınan kelip shıqqan halda is-háreketler, múnásibetler, motivler, kóz-qaraslar, shaxsıy sıpatlar bahalanadı. Moral` insan tárepinen qádiriyatlardı ózlestiriw, olardı rawajlandırıwdı da qádaġalaydı.
Informaciyalıq (biliw) funkciyası - morallıq bilimler payda etiwge qaratılġan bolıp, morallıq principler, normalar, kodeksler sociallıq-morallıq qádiriyatlar haqqındaġı informaciya deregi esaplanadı. Sonıń menen birge ádetiy hám ekstremal jaġdaylarda, konfliktli hám keskin halatlarda morallıq tańlaw máselesine itibar qaratıladı. Demek, moral` álemdi, insandı, onıń mánis-mazmunın, ómiriniń mánisin ańlawġa járdem beredi.
Tárbiyalıq funkciya – hár qanday tárbiya sisteması – bul eń dáslep morallıq tárbiya sisteması esaplanadı. Morallıq tárbiya morallıq norma, ádet, dástúr, ulıwmalıq minez-qulıq úlgilerin anıq shólkemlestiriwshi sistema halına keltiredi, morallıq bilimlerdi morallıq isenim-itiqatqa aylandıradı, konkret jaġdaylarda morallıq bilim hám isenim-itiqattı qollanıwda dóretiwshilik penen jantasıwġa úyretedi. Demek, moral` tek ġana norma hám qaġıydalarġa ámel kılıwdı emes, al bálkim ózin-ózi qadaġalawġa úyretedi. 
Usı jerde, moral`diń jeke funkciyaların ajıratıw shártli xarakterga iye ekenligin atap kórsetiw lazım. Óytkeni real turmısta olar bir-biri menen uyġın halda kórinis tabadı. Moral` bir waqıttıń ózinde basqaradı, tárbiyalaydı, baġdarlaydı hám t.b.
Etikanıń basqa sociallıq-filosofiyalıq pánlerden parqı sonda, ol aksiologiyalıq ózgeshelikke iye. YAġnıy, morallıq bilimler insanıy múnásibetler hám sociallıq reallıq qubılısların bahalaw tiykarında júzege keledi. Bul bahalawdıń tiykarġı ólshemi adamlardıń «ne jaqsı – ne jaman» ekenligi tuwralı túsinikleri esaplanadı. Bunday bahalaw bahalaw hám jámiyetke, hám jek shaxsqa da tán bolıp tabıladı. Usılayınsha morallıq qádiriyatlardan sociallıq hám individual sistemalar júzege keledi. Bul sistemalar bir-biri menen ajıralmas baylanıslı bolıp, hár bir insanda túrlishe kórinis tabadı. SHaxs iskerliginde sociallıq qádiriyatlar sisteması ústin bolsa, ol sociallıq turmısta belsendi qatnasadı, onıń dún`yaġa kóz-qarasında jámiyetshilik principi ústin boladı. Kerisinshe bolsa, insan óziniń shaxsıy máplerin ústin qoyadı, dún`yaġa kóz-qarasında individualizm principi ústin boladı. 
Haslında morallıq ideallar, principler hám normalar adamlardıń ádalat, insanıylıq, iygilik, jawızlıq, sociallıq párawanlıq haqqındaġı túsiniklerinen kelip shıqqan. Bul túsiniklerge sáykes keliwshi is-háreketler morallıq dep, qayshı keletuġın is-háreketler ádepsizlik dep járiyalanġan.
Basqasha qılıp aytqanda, adamlardıń pikirinshe jámiyet hám shaxs máplerine sáykes keletuġın, insanlar ushın paydalı bolġan is-háreketler ádep-ikramlı bolıp tabıladı. Álbette, bul túsinikler tariyxıy rawajlanıw dawamında ózgerip barġan, túrli klasslar, sociallıq toparlarda túrlishe bolġan.
Moral` sociallıq-tariyxıy xarakterga iye. Sonıń menen birge ol kásiplik ózgeshelikke de iye.
Jámiyet mánawiy turmısınıń bir-biri menen baylanıslı bolġan eki tarawı - moral` hám huqıqtıń uqsas hám parıqlı tárepleri máselesi házirgi kúnde ásirese aktual esaplanadı. 
SHaxstıń mánawiy dún`yası, sanası hám mádeniyatınıń qáliplesiwinde moral` hám huqıq ayrıqsha orınġa iye. Óytkeni olar sociallıq múnásibetler sisteması rawajlanıwına tásir kórsetetuġın, sol arqalı shaxs sanasın rawajlandıratuġın mańızlı sociallıq basqarıwshı esaplanadı.