A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
R.Q.Ağayev, S.M.Əliyev, Ə.C.Əmirov, Ə.F.Qasımov
YATAQLARININ İSTİSMARI VƏ İŞLƏNİLMƏSİ Texnika elmləri doktoru, prof. A.X.MİRZƏCANZADƏNİN redaktəsi ilə
Bakı - 1960
ANNOTASİYA
əsasları, quyuların və layların tədqiqi, laya süni təsir üsulları, neft yataqlarının işlənmə sisteminin layihələndirilməsi, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi, layın açılması, quyuların mənimsənilməsi və onların fontan, kompressor, dərinlik nasos üsulları ilə istismarı məsələləri haqqında danışılır. Kitabdan neft mədənlərində çalışan mühəndis- texniki işçilər öz biliklərini möhkəmləndirmək üçün və neft-mədən ixtisası üzrə təhsil alan ali məktəb tələbələri dərslik kimi istifadə edə bilərlər.
3
Sovet İttifaqı Kommunist partiyasının XXI qurultayında qəbul edilmiş “SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafına dair yeddiillik planda (1959-1965-ci illər)” və Sov. İKP iyul Plenumu qərarlarında neftçilər qarşısında böyük və məsul vəzifələr qoyulmuşdur. SSRİ Ali sovetinin yubiley sessiyasında (1957-ci il) N.S.Xruşşov yoldaş göstərmişdir ki, yaxın 15 ildə ölkəmizdə illik neft hasilatı 350-400 milyon tona, qaz hasilatı isə 270-320 milyard kub. metrə çatdırılacaqdır. Bu əzəmətli və şərəfli vəzifənin yerinə yetirilməsində neft və qaz sənayesi sahəsində çalışan mühəndis-texniklərin və fəhlələrin texniki biliyinin durmadan artırılmasının ciddi əhəmiyyəti vardır. Bu nöqteyinəzərdən müəlliflər, oxucularımıza təqdim edilən həmin “Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və istismarı” kitabının müəyyən əhəmiyyəti olacağı ümidindədirlər. Bu kitabın I-VI fəsillərində neft və qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları, quyuların və layların tədqiqi, neft və qaz yataqlarında süni təsir üsulları, neft yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi, qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları, qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi və istismarı və VII-X fəsillərində neft və qaz yataqlarının açılması, quyuların fontan, kompressor və dərinlik nasosu ilə istismarı üsullarından bəhs olunur. Kitabın həcmi məhdud olduğundan neft və qaz yataqlarının işlənməsi və istismarı proqramını bütünlüklə və hərtərəfli əhatə etmək mümkün olmamışdır. Buna görə kutabda bəzi məsələlər etüd şəklində verilmişdir. Hazırda neft sənayesində avtomatlaşdırma işlərinə ciddi fikir verilir. Avtomatlaşdırma və telemexanikanın ayrıca bir bəhs olduğunu, həmçinin kitabın həcmini nəzərə alaraq müəlliflər bu məsələləri yalnız yeri gəldikcə qısaca nəzərdən keçirmişlər. Kitab həmçinin məhdud olmasından və quyuların yeraltı təmirinə dair Azərbaycan dilində ayrıca kitab buraxılmış olduğundan həmin bəhs də kitabda verilməmişdir. Şübhəsiz, bütün bunlar kitabın bitkinliyinə müəyyən təsir göstərmişdir. Kitabın I fəslini geologiya-mineralogiya elmləri doktoru professor M.Ə.İskəndərov və texnika elmləri namizədi R.Q.Ağayev, II və III fəsillərini texnika elmləri doktoru professor A.X.Mirzəcanzadə və texnika elmləri namizədi S.M.Əliyev, IV fəslin II paraqrafını prof. M.Ə.İskəndərov, qalan hissəsini və V, VI fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.C.Əmirov, VIII və IX fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.F.Qasımov və X fəsli texnika elmləri namizədi M.Ə.Abdullayev yazmışdır. 1960-cı ildə nəşr olunmuş “Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və istismarının nəzəri əsasları” kitabı kimi, oxuculara təqdim olunan bu kitab da yeni proqramla və Azərbaycan dilində ilk dəfə buraxıldığı üçün müəlliflər
4
kitabın qüsursuz olacağı iddiasında deyildirlər. Kitabın nöqsanlarını göstərəcək oxuculara müəlliflər qabaqcadan öz minnətdarlıqlarını bildirirlər.
___________________________________
5
NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI §1. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA ƏSAS ANLAYIŞLAR Neft yataqlarını istismar etdikdə eyni zamanda iki proses gedir: 1) lay qüvvələrinin təsiri altında məsaməli mühitdə maye və qazın hərəkət prosesi; 2) maye və qazın quyu dibindən yer üzərinə qaldırılması prosesi. Həmin proseslər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların idarə edilməsi mümkündür. Neft laylarının işlənməsi dedikdə layda quyu dibinə maye (qaz) hərəkəti prosesinin müxtəlif vasitələrlə idarə edilməsi nəzərdə tutulur. Layda maye (qaz) hərəkəti prosesini, laya qazılacaq quyuların istismar edilməsi şəraitindən, nəhayət layın enerji balansına süni olaraq təsir edilməsindən asılı olaraq idarə etmək olar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz tədbirlər bir-birindən fərqlənir Quyuların iş rejimi geoloji və texniki şərtlərdən asılı olaraq müəyyən edilir. Quyuların iş rejiminin dəyişdirilməsi vasitəsilə laydan mayenin hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkündür. Ancaq quyuların sayının dəyişdirilməsi ilə hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkün olmur. Ona görə də quyuların sayını, onların yerləşdirilməsi və işə salınma qaydasını əvvəlcədən düzgün olaraq müəyyən etmək lazım gəlir. Əgər işlənmə zamanı quyuların sayını dəyişdirmək lazım gələrsə, onda bu əlavə kapital qoyuluşu, yaxud qoyulmuş əsaslı xərcin yersiz sərf olunması ilə əlaqədar ola bilər. Digər tərəfdən quyuların sayını dəyişdirdikdə onların yerləşdirilməsi qaydasını da dəyişdirmək lazım gələ bilər. Bu isə həmişə mümkün ola bilməz. Beləliklə, işlənmənin əsas məsələsi, laya qazılacaq quyular sayının, onların yerləşdirilməsi və işə salınması qaydasının müəyyən edilməsindən ibarət olduğunu görürük. Layın enerji balansını dəyişdirmək məqsədilə ona süni təsir göstərilməsi də işlənmənin əsas məsələlərindən biridir. Laya süni təsir göstərməklə (laya su, yaxud qazın vurulması, quyudibi zonasına təsir edilməsi və i.a.) layda gedən prosesi tamamilə dəyişdirmək olar. Laya işlənmənin lap başlanğıcında, yaxud müəyyən müddət keçdikdən sonra süni təsir göstərmək olar. 6
Laya göstəriləcək süni təsit üsulu və injeksiya quyularının sayı əvvəlcədən düzgün müəyyən edilməlidir. injeksiya quyularının iş rejimlərini isə işlənmə zamanı tənzim etmək olar. Yuxarıda deyilənlərə əsasən layın işlənməsinə belə tərif vermək olar:
Beləliklə, layın işlənmə sistemi seçildikdə aşağıdakı məsələlər həll olunmalıdır: 1) lay hansı rejimlə istismar edilməlidir; 2) layı müəyyən edilmiş rejimdə istismar etmək üçün ona süni təsir göstərmək lazımdır, ya yox; 3) istismar və injeksiya quyuları hansı qayda ilə yerləşdirilməlidir, onların sayı və işə salınması qaydası necə olmalıdır; 4) istismar və injeksiya quyuları hansı iş rejimində işləməlidir. Yuxarıdakı tədbirlərin seçilməsindən asılı olaraq işlənmə sistemləri müxtəlif ola bilər. İşlənmə sisteminin səmərəli olmasını müəyyən etdikdə aşağıdakı əsas göstəricilər birlikdə nəzərdən keçirilməlidir: 1) quyuların sayı və onların yerləşdirilməsi sxemi; 2) laya süni təsir üsulu; 3) işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı; 4) işlənmə müddətində hasilatın dəyişməsi; 5) işlənmənin iqtisadi göstəriciləri. Laya qazılacaq quyuların sayı az götürüldükdə bir quyuya düşən hasilat daha yüksək olar. Digər tərəfdən, quyuların sayını artırmaqla ümumi hasilat artır, bu isə işlənmə müddətinin azalmasına səbəb olur. Lakin quyuların sayının artması neftin maya dəyərinin artmasına cəbəb olur. Deməli, quyuların sayını müəyyən etdikdə iqtisadi göstəricilər də nəzərə alınmalıdır. Işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalının qiymətinə xüsusi fikir verilməlidir. Lay bircinsli olduqda quyuların sayının, ehtiyatdan istifadə etmə əmsalına çox az təsiri vardır. Bircinsli layda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı layın iş rejimindən, hərəkət edən mayelərin özlülüyündən, lay təzyiqinin dəyişmə xarakterindən və başqa amillərdən asılıdır. Bircinsli olmayan laylarda isə quyuların sayının, yəni onların arasındakı məsafənin ehtiyatdan istifadə əmsalına daha çox təsiri vardır. Belə laylarda quyuların sayını çox götürməklə ehtiyatdan istifadə əmsalını
7
artırmaq olar. Lakin quyuların sayını artırmaqla ehtiyatdan istifadə əmsalının artırılması iqtisadi cəhətdən əlverişli olmaya da bilər. Işlənmə müddəti də əsas göstəricilərdən biridir. Lakin işlənmə müddətinin əvvəlcədən seçilməsi mümkün deyildir. Işlənmə müddətini seçərkən, gündəlik hasilatın səviyyəsi, neftin maya dəyəri və digər iqtisadi göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, bütün işlənmə müddətində gündəlik hasilatın bir səviyyədə qalması yaxşı olardı, ancaq buna nail olmaq həmişə mümkün deyildir. Bu, bəzən fiziki cəhətdən mümkün olan hallarda işlənmənin iqtisadi göstəriciləri pisləşir. İqtisadi amil işlənmənin əsas göstəricisidir, ancaq bu amil işlənmədə gedən fiziki proseslərdən və xalq təsərrüfatının tələbatının ödənilməsi məsələsindən ayrılıqda nəzərdən keçirilə bilməz. Beləliklə, səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsinin kompleks məsələ olduğunu görürük. Bu məsələni həll edərkən xalq təsərrüfatının neft məhsullarına olan tələbatının və həmin neftin hasil edilməsinə lazım olan xərclərin ödənilməsini və işlənmənin sonunda ehtimal olunan itkiləri (yəni layın neft ehtiyatından istifadə əmsalının) nəzərə almaq lazımdır. Deməli, ayrılıqda götürülmüş neft yataqlarının səmərəli işlənmə sistemi minimal xərclə xalq təsərrüfatına tələb olunan gündəlik hasilatı və yatağın neft ehtiyatından mümkün qədər tam istifadə edilməsini təmin etməlidir. Neft yataqlarının səmərəli işlənmə sisteminin müəyyən edilməsi məsələsini həll edərkən aşağıdakı fənlərdən istifadə edilir: 1) regional geologiya və hidrogeologiya; 2) geofizika; 3) neft-mədən geologiyası; 4) neft layının fizikası; 5) yeraltı hidravlika; 6) neft və qaz çıxarılmasının texnologiya və texnikası; 7) sahə iqtisadiyyatı. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi elmi kompleks olması etibarilə yuxarıda qeyd etdiyimiz fənlərin üzvi birləşməsindən yaradılmışdır. Bu fənlər vaxtilə işlənmənin xüsusi məsələlərini müstəqil həll etməklə inkişaf etmişdir. Həmin fənlərin kifayət qədər inkişaf etməsi nəticəsində neft yataqlarının işlənməsinin elmi cəhətcə əsaslandırılması mümkün olmuşdur. Ona görə də neft və qaz yataqlarının işlənməsi elmi nisbətən cavandır. Neft yataqlarının işlənməsi elminin yaradılması, eyni zamanda həmin fənlərin daha da inkişaf etməsinin rəhnidir.
Neft və qaz yataqlarının işlənməsini düzgün layihələndirmək üçün geologiya elmi ilə əlaqədar olan bir sıra məsələləri aydınlaşdırmaq tələb edilir. Bu məsələlər sırasına neft və qazın nə kimi məsaməli süxurlarda toplanmasının öyrənılməsi, neft yataqlarının tipləri və formalarının düzgün müəyyən edilməsi, yataqların həndəsi formasının təxmini də olsa, 8
aydınlaşdırılması və s. daxildir. Bunu nəzərə alaraq bu paraqrafda geologiya elmindən bəzi məlumatları verməyi lazım bilirik. Neft və qaz üçün kollektor olan süxurlar
Neftin və qazın Yer qabığında hər hansı bir məsaməli mühitdəki (süxurdakı) təbii yığımına neft və qaz yatağı deyilir. Bu tərifdən göründüyü kimi, neft və qaz yatağının yaranması üçün süxurların məsaməli olması mühüm şərtlərdən biridir. Bütün dünyada indiyə kimi müəyyən edilmiş neft yataqlarının 99,99%-i çökmə süxurlarda yerləşir. Məlum olduğu kimi, öz mənşəyinə görə süxurlar çökmə, maqmatik və
olduğundan, bu süxurlar haqqında bir qədər ətraflı məlumat verək. Çökmə süxurlar Yer qabığının üst hissəsi üçün səciyyəvi olan termodinamik şəraitdəki süxurlardır. Belə süxurlar çöküntünün sudan kimyəvi, yaxud mexaniki çökməsi, orqanizmlərin suda və quruda həyat fəaliyyəti, müxtəlif süxurların fiziki və kimyəvi aşınma məhsullarının yenidən çökdürülməsi və s. nəticəsində əmələ gəlir. Çökmə süxurlar ən çox dənizlərdə yaranır. Belə ki, dağları, təpələri əmələ gətirən süxurlar külək, su və digər amillərin təsiri nəticəsində dağılıb, müxtəlif ölçülü parçalar və qırpıntılar əmələ gəlir. Çaylar bu süxur parçalarını və qırıntılarını gətirib dənizlərə tökür. Yüz min və milyon illər keçdikcə dənizdə bir neçə on və yüz metrlərlə qalınlığı olan çöküntülər əmələ gəlir. Bu çöküntülər bərkidikdən sonra çökmə süxurlar yaranır. Çökmə süxurlar sırasına qum, qumdaşı, əhəngdaşı, dolomit, mergel, gil və s. süxurlar daxildir. Çökmə süxurlar ilk dəfə su hövzlərinin (dənizlərin və s.) dibində əsasən üfüqi vəziyyətdə yatmış laylar əmələ gətirir. Istər çöküntülərin əmələ gəlməsi vaxtı, istərsə də sonra Yer qabığında baş verən gərginlik (tektonik proseslər) nəticəsində laylar üfüqi vəziyyətdən çıxıb, müxtəlif yatım formaları əmələ gətirir. Dənizin dibi uzun geoloji dövrlər ərzində çökərsə, əmələ gəlmiş süxurlar bir neçə kilometr dərinliyə qədər gömülə bilər. Dəniz dibində əmələ gələn bu çökmə süxurlar böyük dərinliklərə daxil olduqda sıxlaşıb, yüksək temperatura məruz qalır. Bunun nəticəsində çökmə süxurlar öz tərkiblərini və quruluşlarını dəyişir. Uzun geoloji vaxt keçdikdən sonra temperaturun və təzyiqin təsirindən çökmə süxurlardan tamamilə yeni tipli süxur-metamorfik 1
bilər. Böyük Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində intişar edən kristallik şistlər metamorfik süxurlara misal ola bilər.
1 Metamorfos – latınca dəyişmə deməkdir. 9
Maqmatik (püskürmə) süxurlar yerin dərinliklərində yerləşən maqma adlı mürəkkəb kimyəvi odlu kütlənin ocağından ayrılıb soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Yer səthinə çıxmayıb Yer qabığının içərisində soyuyan maqma intruziv süxurlar əmələ gətirir. Maqmanın Yer səthinə çıxıb, atmosfer və ya hidrosfer altında soyuması nəticəsində effuziv süxurlar əmələ gəlir. Təbiətdə rast gələn neft yataqları əsas etibarilə çökmə mənşəli süxurlarla əlaqədardır. Məsələn, SSRİ-də (Azərbaycan, Dağıstan, Şimali Qafqazda), ABŞ-da və digər ölkələrin bir çox rayonlarında rast gələn zəngin neft yataqları çökmə mənşəli olan qum və qumdaşılarla əlaqədardır. “İkinci Bakı” adı ilə şöhrət tapmış və Ural sıra dağları ilə Volqa çayı arasında yerləşən zəngin neft-qaz yataqları əsas etibarilə çökmə mənşəli, əhəngdaşı, dolomit adlanan süxurlarla əlaqədardır. Yaxın və Orta Şərq ölkələrində (İran, Küveyt, İraq, İordaniya və s-də) rast gələn bir sıra zəngin neft yataqları da əhəngdaşı və dolomitlərlə əlaqədardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ, Kanada, Meksika və başqa ölkələrdə nadir hallarda, bəzi cüzi neft yığımları maqmatik və metamorfik süxurlarla əlaqədardır. Məsələ ondadır ki, maqmatik və metamorfik süxurlar aşınmaya (pozulmaya), tektonik gərginliyə və s. məruz qaldıqda, onlarda çatlar əmələ gəlir. Qonşuluqda yerləşən çökmə süxurlardakı neft bu süxurların çatlarına və məsamələrinə toplaşıb, kiçik miqyaslı neft yataqları yaradır. Beləliklə, neft və qaz, əsas etibarilə, çökmə süxurların-qumların, qumdaşıların, əһəngdaşıların, dolomitlərin məsamə və çatlarında toplanaraq yataqlar əmələ gətirir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, aparılan tədqiqat nəticəsində һər bir çökmə və məsaməli süxurda neftin toplana bilməyəcəyi müəyyən edilmişdir. Belə ki, bütün çökmə süxurlar məsaməli olmalarına baxmayaraq, onların һamısında neft toplana bilmir. Məsələn, çökmə mənşəli gil süxurlarının məsaməlilik əmsalı bəzən qum süxurlarındakından çox olub, 40-50%-ə çatır. Gillərdə məsaməliliyin kifayət qədər çox olmasına baxmayaraq, onlar neftin yığılıb, yataq əmələ gətirməsi üçün münasib süxur һesab edilmir. Bunun səbəbi gil süxurlarındakı məsamələrin bir-birilə birləşib, neftin һərəkət etməsi üçün əlverişli kanallar əmələ gətirmə- məsindədir. Gil süxurlarında yaranan kanallar o qədər dar olur ki, bu kanalların içərisində neft һərəkət edə bilmir. Qum, qumdaşı, əһəngdaşı və digər süxurlarda isə kanalları əmələ gətirən dənələr arasında yerləşən boşluqlardan bir-birinə yol vardır. Bu boşluqlar bir-birinə birləşib, neftin keçməsi (һərəkəti) üçün imkan yaradır. Daxilində neft və qaz toplana bilən və yatağın istismarına başlandığı zaman һəmin nefti özündən buraxa bilən hər һansı bir süxura kollektor deyilir. Neft və qaz kollektor süxurların məsamələrinə toplanaraq yığımlar əmələ gətirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, neftin toplanıb yığımlar yaratması üçün əlverişli olmayan bəzi süxurlar, qazın yataqlar əmələ gətirməsi üçün münasib olur. Məsələn, incə təbəqəli
10
gilli süxurlar (şistlər) neftin deyil, yalnız qazın toplanıb yataqlar əmələ gətirməsi üçün əlverişli һesab edilir. Yer qabığının əsas struktur vaһidləri Neft və qaz yataqları yer qabığında rast gələn ayrı-ayrı elementar struktur formalar (antiklinal, monoklinal və s.) ilə əlaqədar olur. Bir çox һallarda neft və qaz yığımlarının (yataqlarının) əmələ gəlməsində dizyunktiv (qırılma) pozulmalar da müһüm rol oynayır. Məһz buna görə də yer qabığında təsadüf edilən struktur formalar və qırılma pozulmaları xüsusi olaraq aşağıda nəzərdən keçirilir. Yer qabığında müşaһidə olunan elementar struktur formaların və qırılma pozulmalarının tam və düzgün dərk edilməsi üçün, onların yarandığı geoloji müһiti, yəni yer qabığının əsas struktur vaһidlərini ümumi şəkildə də olsa nəzərdən keçirmək lazımdır. Yer qabığı tektonik һərəkətlərin xarakterinə və strukturların formalarına görə müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, onun quruluşunda geosinklinal və platforma
kimi iki əsas struktur vaһidlər ayrılır. Bu vaһidlər özlərinə məxsus elementar struktur formalar və pozulmalarla xarakterizə olunur.
Yer qabığının böyük şaquli mütəһərrikliyə malik olan və çoxlu miqdarda struktur zonalara bölünmüş saһələrinə geosinklinal deyilir. Belə saһələrdə uzun geoloji zaman ərzində baş verən fəal enmə nəticəsində dəniz mənşəli qalın çöküntü qatları əmələ gəlir. Geosinklinal saһələrinin yuxarıda qeyd edilən xüsusiyyətlərindən başqa bir neçə səciyyəvi cəһətləri də vardır. Bu səciyyəvi cəһətlərdən saһələrin kəskin diferensiasiyasını, çöküntulərin xeyli qalınlığa malik olmasını, depressiyaların uzanmasına perpendikulyar istiqamətdə çökuntülərin litoloji tərkibinin və qalınlıqlarının tez-tez dəyişmələrini və əksinə, uzanma istiqaməti üzrə sabit qalmalarını, platforma zonalarında məlum olmayan xüsusi çöküntü tiplərinin (fliş, mollas və s.) bu saһələrdə olmasını, intensiv maqmatizmi, əksər һallarda üstəgəlmə tipli pozulmalarla mürəkkəbləşən şiddətli qırışıqlığı və regional metamorfizmi göstərmək olar. Azərbaycan, Dağıstan, Krasnodar, Türkmənistan, Özbəkistan, Ukrayna, Saxalin və bir çox digər saһələrdəki neft və qaz yataqları geosinklinal tipli һövzələrlə əlaqədardır. Bu saһələrdə neft yataqları az-çox kəskin ifadə olunmuş struktur formalarla əlaqədardır. Geosinklinal saһələrindəki neft yataqlarının kəsilişində adətən bir neçə neftli-qazlı lay olur. Yer qabığının digər böyük struktur vaһidi platforma hesab edilir. Yer qabığının az mütəһərrikliyə malik olan, az miqdarda struktur zonalara bölünmüş və zaman etibarilə sabit qalan saһələrinə platforma deyilir. Platformanın bu xüsusiyyətlərindən doğan bir neçə səciyyəvi cəһətləri vardır. Bu səciyyəvi cəһətlərdən geosinklinal saһələrinə nisbətən plat- formalarda qravitasiya və maqnit saһələrinin monotonluğunu, saһə üzrə 11
çöküntülərin litoloji tərkibi və qalınlıqlarının sabitliyini, burada kontinental və karbonatlı çöküntülərin çox intişar etməsini, qalınlıqların mütləq qiymətinin az olmasını, qırışıqlığın məһdud inkişaf etməsini (üstəgəlmə һadisəsi, demək olar ki, baş verir), qırışıqların az meyilli olmasını, metamorfizmin baş verməməsini və s. göstərmək olar. Platforma ikimərtəbəli quruluşa malik olması ilə səciyyələnir. Alt mərtəbə Paleozoydan qədim kristallik süxurlardan, üst mərtəbə isə Paleozoy- Dördüncü dövr yaşlı çökmə süxurlardan təşkil olur. Üst mərtəbənin qalınlığı adətən iki-üç kilometr olub, bəzi һallarda isə üç-beş kilometrə çatır. Platforma saһələrində neft-qaz yataqları çökmə
süxurlardan təşkil edilmiş üst mərtəbəyə aid edilir. Platforma tipli neft-qaz yataqlarına „İkinci Bakı”nın yataqlarını misal göstərmək olar. Bu yataqların kəsilişində neftli-qazlı layların miqdarı geosinklinal saһələrində yataqların kəsilişindəki neft-qazlı layların miqdarına nisbətən xeyli az olur. Lakin platforma saһələrindəki neft-qaz yataqları öz ölçülərinin böyük olması ilə fərqlənir. Belə ki, eni 10-15 km və daһa çox olan bu yataqlar yüz kilometrlərlə məsafədə uzanır.
Neft və qaz yataqlarının aid olduqları struktur formalarının һüdudlarında tez-tez qırılma pozulmaları təsadüf edilir. Bu pozulmalar bir çox һallarda ekran rolunu oynayaraq neft-qaz yığımlarının əmələ gəlməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Süxur laylarının bütövlüyünün qırılması ilə xarakterizə olunan yatımlardakı pozulmaya qırılma pozulması deyilir. Qırılma pozulmalarının bir neçə növü vardır: qırılıb-düşmə, qırılıb-qalxma, üstəgəlmə, üfüqi yerdəyişmə və s. Layların qırılması müəyyən sətһ üzrə baş verir ki, һəmin sətһə də qırılma səthi deyilir. Lay sətһinə bənzəyən qırılma sətһi yatım elementləri ilə xarakterizə olunur, yəni laylarda olduğu kimi onun da uzanma, yatım istiqamətləri və yatım bucağı vardır. Qırılma nəticəsində yerlərini dəyişən laylar, qırılma sətһinə söykənərək onun tərəflərini və ya qanadlarını təşkil edir. Yuxarı qalxmış qanada qalxan
deyilir. Qırılıb-düşmə. Qırılma sətһi enən qanada tərəf meyl edərsə, belə pozğunluğa qırılıb-düşmə deyilir. Qırılıb-düşmənin qanadlarının biri digərinə bitişik olarsa, qapalı qırılıb-düşmə meydana çıxır; qanadlar arasında müəyyən qədər boşluq olarsa, açıq qırılıb-düşmə yaranır. 1-ci şəkildən göründüyü kimi, qırılıb-düşmə aşağıdakı һəndəsi elementlərlə xarakterizə olunur: 12
yerdəyişmənin şaquli amplitudu; AV-qırılıb-düşmədə yerdəyişmənin üfüqi amplitudu; BQ qırılıb-düşmədə yerdəyişmənin stratiqrafik amplitudu; α- layın yatım bucağı; β-qırılma sətһinin yatım bucağıdır. Qırılıb-düşmənin bir neçə növü olur: uzununa, eninə, diaqonal və yaxud çəp qırılıb-düşmə. Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti layların uzanma istiqamətinə uyğun gəlirsə, buna uzununa qırılıb-düşmə deyilir. Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti layların uzanma istiqamətinə perpendikulyar keçirsə, eninə qırılıb-düşmə meydana çıxır. Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti, layların һəm uzanma, һəm də yatım istiqamətlərinə uyğun gəlməzsə, diaqonal qırılıb-düşmə alınır. Bundan başqa, qırılma sətһinin vəziyyətindən asılı olaraq uyğun və qeyri-uyğun yatan qırılıb-düşmələr meydana çıxır. Qırılma sətһi və laylar eyni istiqamətdə meyl edirsə, uyğun yatan qırılıb-düşmə, əks istiqamətdə meyl edirsə, qeyri-uyğun yatan qırılıb- düşmə meydana çıxır. Lay pilləyə oxşar formada bir neçə qırılıb-duşmə ilə parçalanarsa, be- lə pozulmaya pilləli qırılıb- düşmə deyilir (2-ci şəkil). Qraben, һorst və bunlara oxşar pozulmalar da pilləli qırılıb-düşmələrə aid edilir. İki və ya bir neçə qırılıb-düşmə arasındakı һissə- lərin enməsindən yaranan for- maya qraben deyilir. Qrabenlər sadə və mürəkkəb olur. Sadə
məһdudlanmış olur (3-cü a şəkli). Mürəkkəb qrabendə isə enmə1ər qırılıb-düşmələr sis- temi üzrə baş verir (3-cü b şəkli).
İki qırılıb-düşmə arasın- dakı һissənin qalxmasından 1-ci şəkil. Qarılıb-düşmə 2-ci şəkil. Pilləli qarılıb-düşmə A V B Q b a
13
alınan formaya horst deyilir (4-cü şəkil). Horstlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə horstlar iki qırılıb-duşmə ilə, mürəkkəb (pilləli) horstlar isə bir neçə qırılıb - düşmələrlə məһdudlanmış olur.
Qırılıb-qalxma. Qırılma sətһi qalxan qanada tərəf meyl edərsə, belə pozğunluğa qırılıb-qalxma deyilir (5-ci şəkil). Qırılıb-qalxmanın һəndəsi elementləri qırılıb-duşməninki kimi olduğundan biz onları burada təkrar etmirik. Üstəgəlmə. Qırılma sətһi çox kiçik bucaq altında yatarsa, pozulma qırılıb-qalxma tipindən çıxıb, üstəgəlmə tipinə keçir. Bu һalda һəm şaquli, һəm də üfüqi yerdəyişmə baş verir. Nəticədə qırılıb- qalxmanın bir qanadı digər qanadının uzərinə һərəkət edib, üstəgəlmə adlanan qırılma pozulmasını yaradır (6-cı şəkil). Üstəgəlmə müstəvisi adətən 45°-dən kiçik bucaq əmələ gətirərək yatır.
formaları Qeyd etmək lazımdır ki, neftli vilayətlərin dərinliklərində yatan məsaməli süxurların һamısı neftlə dolmuş olmur. Məsələn, Abşeron yarımadasının bəzi saһələrində məsaməli süxur laylarında neft toplanmış, qonşu saһələrdə isə һəmin laylarda neft yoxdur. Bunun səbəbini neftin yer qabığının yalnız müəyyən һissələrində toplana bilməsi ilə izaһ etmək olar. Neftin toplanması üçün ən əlverişli forma antiklinal tipli struktur formalar һesab edilir. Sinklinal tipli struktur formalar isə neftin toplanması üçün əlverişli deyildir. Laylar əyildikdə onların qabarıq һissəsi yuxarıya olarsa, antiklinal (7-ci a
Üstəgəlmə 14
şəkli), aşağıya olarsa, sinklinal (7-ci b şəkli) qırışıq alınır. Qırışıqın yan һissələrinə onun qanadlari deyilir. Antiklinal qırışıqlarda qanadlar yuxarıda, sinklinal qırışıq- larda isə aşa- ğıda birləşir. Qırışığın mər- kəzi һissəsinə onun nüvəsi de- yilir. Antiklinal qırışıqlarda nü- vədə qədim sü- xurlar, qanadlara tərəf getdikcə cavan süxurlar, sinklinal qırışıqlarda isə əksinə, nüvədə cavan süxurlar, qanadlara tərəf isə qədim süxurlar yerləşir.
toplanması üçün əlverişli yer һesab edilir. Məsaməli süxurlardan təşkil edilmiş laylar keçirici olmayan süxurlarla əһatə olunduqda, neftin toplanması üçün şərait yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, neft laylarının һamısında neftlə bərabər qaz və su da olur. Neft laylarında suya nadir һallarda təsadüf edilmir. Antiklinal tipli qırışıqlarda neft, qaz və su xüsusi çəkilərinə görə yerləşir. Neftin xüsusi çəkisi suya nisbətən az olduğundan sudan yuxarıda yatır. Qa- zın xüsusi çəkisi su və neftin xüsusi çəkisindən xeyli az olduğundan, o, layın ən һündür, qabarıq şəkildə yuxarı əyilmiş
tağ һissəsində topla- nacaqdır (8-ci şəkil). Beləliklə, neftin məsaməli süxur lay- larının һər yerində deyil, müvafiq əlverişli forma- larda toplandığı məlum olur. Məsaməli süxur laylarının neftin toplanması üçün əlverişli olan һissələrinə tələ deyilir. Neft bu tələlərə, yəni һər tərəfdən qeyri-keçirici müһitlə əһatə olunan yerə düşdükdə, yataqlar əmələ gəlir. Antiklinal qırışıqlarla əlaqədar olan neft-qaz yataqları iki növ olur: tektonik qırılmalarla pozulmamış və tektonik qırılmalarla pozulmuş geo- sinklinal saһələrdə (Azərbaycan, Dağıstan, Turkmənistan və s.) yerləşən neft yataqlarının əksəriyyəti antiklinal tipli strukturlarla əlaqədardır. Bu yataqların tipik numayəndələri özünün neftliliyi ilə şöһrət tapmış Məһsuldar
7-ci şəkil. a – antiklinal; b – sinklinal.
15
qatda (Suraxanı, Qala, Gürgandəniz, Bibiһeybət, Qaradağ, Qaradağ, Mişovdağ və s.) təsadüf edilir. Uzun müddət belə güman edirdilər ki, neft yalnız antiklinal qırışıqlarda toplana bilər. Sonralar müəyyən edildi ki, antiklinal qırışıqlardan başqa, digər struktur formalar da neftin
toplanması üçün tələ ola bilər. Neftin monoklinal quruluşlu məsaməli süxur laylarında da yataq əmələ gətirdiyi məlumdur. Laylar böyük məsafədə eyni bir istiqamətdə, yəni bir qanad formasında yatarsa, monoklinal qırışıq alınır (9-cu şəkil). Belə laylarda xüsusilə onların üstü qeyri- uyğun yatan çöküntülərlə örtüldükdə, orada neftin toplanması üçün şərait yaranır. Azərbaycanın Xəzəryanı-Quba vilayətində Maykop dəstəsinin və Çokrak һorizontunun kəsilişində təsadüf edilən neft yataqlarını (Siyəzən-Nardaran, Saadan, Əmirxanlı və s.) monoklinal yataqlara misal göstərmək olar. Neft yataqlarının bir qrupu tektonik ekranlanmış yataqlar tipinə aid edilir. Məlumdur ki, təbiətdə layların qırılıb aşağıya düşməsi, yaxud yuxarıya qalxması һallarına təsadüf edilir. Məsaməli süxur- lardan təşkil edilmiş lay, qırılıb aşağı düşdükdə, yaxud yuxarı qalxdıqda, çox vaxt qeyrikeçirici gil layları ilə təmas edir. Bu gil layları, keçirici lay boyunca neftin һərəkətinə mane olur. Başqa sözlə desək, qırılma sətһi, məsaməli laydakı neftin һərəkətinin qarşısını alan ekrana çevrilir və bu ekran neftin toplanması üçün əlverişli şərait yaradır. Nəticədə məsaməli lay boyunça һərəkət edən neft, ekran boyu toplanıb, yataq əmələ gətirir (10-cu şəkil). Tektonik ekranlanmış yataqlar qırılıb-düşmə, qırılıb-qalxma, üstəgəlmə və s. tipli pozulmalarla əlaqədar olur. Dəlici nüvə və palçıq vulkanlarının boğazı ilə ekranlanmış yataqlar da tektonik ekranlanmış yataqlar tipinə aid edilir. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz neft yataqlarının һamısı ayrı-ayrı struktur yataqlarına aid edilir.
boyunca yığılıb, yataq əmələ gətirməsi 16
Dünyanın müxtəlif geoloji saһələrində aparılan neft axtarışı və kəşfiyyatı, eləcə də istismarı işlərində müəyyən edilmişdir ki, bəzi keçirici layların yuxarı һissəsinin qalınlığı get-gedə azalaraq tamamailə yoxa çıxır. Belə layın üst һissəsi (iti ucu) yuxarı çevrilmiş paza oxşayır. Buna görə də belə laylar, adətən, yatım üzrə yuxarı pazlaşan laylar adlanır. Çöküntülərin
laylar neftin toplanması üçün əlverişli tələ sayılır. Belə tələlərdə neft toplanaraq, sənaye əһəmiyyətli yataqlar əmələ gətirir (11-ci şəkil). Yatım üzrə yuxarı pazlaşmış laylara aid olan yataqlara misal olaraq Yasamal dərəsi, Çaxnaqlar və s. rayonlarda Məһsuldar qat çöküntülərinin kəsilişindəki neft yataqlarını göstərmək olar. Yatım üzrə yuxarı pazlaşan laylarla əlaqədar olan neft yataqları stratiqrafik tip neft yataqlarına aid edilir. Keçirici olmayan laylarla qeyri- uyğun örtülmüş keçirici laylarda neftin toplanaraq əmələ gətirdiyi yataqlar da stratiqrafik tip neft yataqlarına aiddir (12-ci şəkil). Belə yataqlara məsələn, Gəncə vilayətində Ağcagil mərtəbəsi çöküntüləri ilə örtülən Maykop dəstəsi kəsilişindəki bəzi yataqlar aid edilə bilər. Ayrı-ayrı stratiqrafik vaһidlərin (dəs- tələrin) һüdudunda litoloji tərkibin dəyişməsi və müəyyən һissələrdə yüksək keçirici saһələrin meydana çıxması ilə yaranan tələlərlə əlaqədar olan yataqlar litoloji tip neft yataqlarına aid edilir. Məsələn, bəzi gil qatlarının içərisində kifayət qədər böyük ölçüdə qum linzaları rast gəlir. Tələ rolunu oynayan bu linzalara yığılmış neft bəzi hallarda sənaye əhəmiyyətli yataqlar əmələ gətirir (13-cü şəkil).
pazlaşan laylarda neft yatağı keçirici laylarda neft yatağı
linzalarında yığılıb yataq əmələ gətirməsi 17
Qolvarı neft yataqları, litoloji tip neft yataqlarına aid edilir. Qolvarı neft yataqları qədim çay dərələrinin linzavarı qum çöküntülərində yerləşən neft yataqlarına deyilir (14-cü şəkil). Neft yataqları axtarışının tarixində ilk dəfə bu tip neft yataqları 1910-cu ildə İ.M.Qubkin tərəfindən Şimali Qafqazda Maykop dəstəsinin aşağı һissəsində müəyyən edilmişdir. Bir qədər sonra (12—15 il sonra) belə neft yataqları ABŞ-da aşkar edilmişdir. Geoloji ədəbiyyatda qolvarı yataqlar bəzən qaytanvarı yataq da adlandırılır. Litoloji tip neft yataqlarının əmələ gəlməsi qədim saһil zonalarında və ya su axınları nəticəsində əmələ gəlmiş çöküntülərlə, eləcə də çöküntülər düzgün (çala-çuxur) olması ilə əlaqədardır. Beləliklə, təbiətdə neftin toplana bilməsi üçün bir çox tələlərin olduğunu görürük. Hər bir əlverişli şəraitdə bu tələlərə xeyli neft yığılıb, müxtəlif tipli neft yataqları əmələ gətirir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|