Albaniya və Atropatena dövləti
Yüklə 201,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Albaniya və Atropatena dövləti Atropatena e.ə. IV əsrin son rübündə Cənubi Azərbaycan, İran Kürdüstanı və Şimali Azərbaycanın müəyyən hissəsində meydana gəlmiş çarlığın yunanca adıdır. Atropatena zəngin və qüdrətli bir dövlət olmuşdur. Atropatena yüksək mədəniyyəti, inkişaf etmiş əkinçilik və maldarlıq, sənətkarlıq və ticarəti, iri şəhərləri olan zəngin ölkə idi. E.ə IV əsrin 50-ci illərin əvvəllərində Əhəmənilərin İran dövləti tənəzzülə doğru gedirdi. E.ə. 334-cü ilin yazında Makedoniyalı İskəndər Kiçik Asiyaya soxuldu. E.ə. 334-cü ilin mayında Qranik çayı sahilində birinci döyüş olur. İskəndərin İran ordusu ilə ikinci döyüşü e.ə. 333-cü ildə İss şəhəri yaxınlığında oldu. Farslar məğlub olurlar və III Dara döyüş meydanından qaçdı. Kiçik Asiya İskəndərin hakimiyyəti altına keçdi. 3-cü vuruşma e.ə. 331- ci il oktyabrın 1-də Qavqamel kəndi yaxınlığında baş verdi. III Daranın ordusu darmadağın edildi. Ancaq III Dara məğlub olmaq istəmirdi. O, Midiyaya qaçdı və orada ordu toplamağa başladı. Midiyanın satratı Atropat idi və o, Qavqamel döyüşündə iştirak etmişdi. İskəndər Atropatı satraplıqdan azad edir (III Daranı müdafiə etdiyinə görə) və Midiyaya yeni satrap təyin edir. Ancaq tezliklə vəziyyət dəyişir. Aydın olur ki, Atropatın müttəfiqləri olan kadusilər və skiflər III Daranı müdafiə etmirlər. Belə şəraitdə Atropat da III Daranı müdafiə etmir. Buna görə də III Dara Həmədana qaçır və orada ölür. Atropat da öz siyasətini dəyişir və İskəndərin tərəfinə keçir. Buna görə də o, e.ə. 328-ci ildə öz əvvəlki (Midiya satrapı) vəzifəsinə bərpa edilir. III Daranın ölümündən sonra İskəndər Asiyanın çarı olur. Əhəmənilər imperiyası süquta uğrayır. Əhəmənilər imperiyası Zaqafqaziya xalqlarının həyatında mühüm rol oynadı. Atropatın adı tarixi mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 331-ci ildə baş verən Qavqamel döyüşündə çəkilir. O, bu döyüşdə atlı kəşfiyyat dəstəsinə rəhbərlik etmişdir. Əhəmənilər imperiyasının zəiflədiyi dövrdə Atropat Bütün Cənubi Azərbaycan ərazisinin, həmçinin Şimali Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsini özünə tabə etmişdi. İskəndər başqa torpaqları işğal etməklə məşğul olan zaman Atropat öz hakimiyyətini möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, İskəndər Atropatın idarə etdiyi əraziyə daxil olmamışdır. Atropat makedoniyalılarla qohum olur. O öz qızını İskəndərin yaxın sərkərdələrdən birinə Perdikaya verir. Ümumiyyətlə İskəndər yerli İran aristokratiyası ilə qohumluğa əhəmiyyət verirdi. İskəndər özü 2 İran şahzadə qızına evlənmiş, 2 onun ənənəsini özünün 80 dostu davam etdirmişdi. Həmçinin Suz təntənələrində 10 min döyüşçü Asiyalı qadınlarla evlənmişdi. E.ə. 324-cü il yayın sonunda Midiyada vəziyyət kəskinləşir. Bariaks adlı bir nəfər özünü İran və Midiyanın çarı elan edərək Makedoniya işğalçılarına qarşı mübarizəyə qalxır. Atropat öz qüvvəsi ilə üsyanı yatırır və Bariaksı tutaraq makedoniyalılara verir və onlar da onu edam edirlər. Bundan sonra Atropatın makedoniyalılarla münasibəti daha da yaxşılaşır. E.ə. 323-cü ilin iyununda İskəndər ölür. İskəndərdən sonra onun varisi Atropatın yeznəsi Perdika olur. E.ə. 321-ci ildə Perdikanın ölümündən sonra satraplıqlar ikinci dəfə bölüşdürülür. Atropatın satraplığı bu bölgüyə daxil olmur. Görünür bu dövrdən kiçik Midiya müstəqil dövlət olur. Kiçik Midiya Şərqdə makedoniya əsarətindən azad olan ilk müstəqil dövlət oldu. Strabon özünün “Coğrafiya” əsərində yazırdı – Midiya 2 hissəyə bölünür bir hissə Böyük Midiya adlanır. İkinci Atropat Midiyasıdır. O, bu ölkənin Böyük Midiya kimi makedoniyalılara tabe olmasına imkan vermədi. Strabonun məlumatına görə Atropatena 10 min süvari və 40 min piyada qoşun çıxara bilərdi. Qədim Alban dövləti indiki Azərbaycan Respublikasını , Gürcüstan Respublikasının Lori və Alazan çayları vadisini , Dağıstan Respublikasının cənub ərazilərini əhatə edirdi. Bu ərazi qədim yunan mənbələrində Ağvan ,fars və ərəb mənbələrində Arran , gürcü mənbələrində isə Rani adlandırılmışdır.Mənbələrdə Albaniyanın sərhədləri barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur.Məsələn , yunan tarixçisi Strabon albanların iberlərlə Kaspi arasında yaşadıqlarını göstərir.Antik romalı alim Böyük Pilini də qeyd edir ki, albanlar dənizlə iberlər arasında yaşayırlar.Ptolomey Albaniyanın şimaldan Sarmatiya , qərbdən İberiya , cənubdan Ermənistan ilə sərhəd olduğunu göstərir.Azərbaycan torpaqlarının işğalına haqq qazandırmağa çalışan erməni tarixçiləri ənənəvi saxtakarlıqlarını davam etdirərək iddia edirlər ki, Albaniya torpaqları yalnız Kürün sol sahilini əhatə etmişdir. Kürün sağ sahilində yerləşən Uti,Arsax, Paytakaran erməni torpaqlarıdır.Lakin onlar unudurlar ki, qədim ermənilərin friq tayfalarının bir qolu kimi Frakiyadan gəlmələri, Van gölü ətrafında Armeniya adlanan ərazidə məskunlaşmaları və həmin ərazinin adı ilə erməni adlandırılmaları elmə çoxdan məlumdur.Ermənilərin Cənubi Qafqaza gəlmə olduqları qeydsiz və şərtsizdir.Başqa bir misal;Alban tayfa ittifaqına daxil olan udilər son vaxta qədər erməni yox, alban olduqlarını xatırlayırlarə. Onlar I Pyotra göndərdikləri məktubda yazırdılar ; “ Biz Aqvanıq (albanıq ) və milliyətcə utilərik “. Arxeoloji materiallar göstərir ki, e.ə.IV əsrdə albanlar arasında bərabərsizlik dərinləşmiş , icma münasibətləri dağılmış, quldarlıq mqnasibətləri yaranmışdır.E.ə. IV əsrin sonu – e.ə. III əsrin əvvəllərində müstəqil Alban dövləti yaranmışdır.Bunu Albaniya ərazisində öyrənilən qəbir abidələri və möhür- üzüklər subut edir.Əmlak bərabərsizliyi əhalini varlı və yoxsul təbəqələrə ayırdı.Albaniyada hər bir tayfanın ayrıca hakimi olsa da bütün tayfalar vahid Alban hökmüdarı tərəfindən idarə olunurdu.Albaniyada padşahdan sonra ikinci hörmətli şəxs Ay allahı məbədinin kahini idi.Albaniya quldar dövlət olsa da, burada quldarlıq münasibətləri Şərqdə olduğu qədər inkişaf etməmişdi.Buna baxmayaraq kənd təsərrüfatının və sənətkarlığın müxtəlif sahələrində müəyyən qədər qul əməyindən istifadə olunurdu. Təsərrüfat əsasən azad adamların əməyinə əsaslanırdı. E.ə.II əsrdə Roma dövləti Aralıq dənizi sahillərinə hökmüran olandan sonra Şərq ölkələrinə qarşı fəal hərbi əməliyyatlara başladı.Bu istiqamətdə o,Pont çarlığı və onun müttəfiqi Armeniya çarlığı ilə toqquşmalı oldu.Roma sərkərdəsi Luklul Pont çarı VI Mitridatı ağır məğlubiyyətə uğradaraq Armeniyaya doğru hərəkət edib paytaxt şəhər olan Tiqranakerti mühasirəyə aldılar.Lakin Luklulun ləng hərəkəti Roma senatını təmin etmədiyindən onu sərkərdə Qney Pompey ilə əvəz etdilər.Pompey II Tiqranı məğlub edərək Tiqranakert şəhərini tutdu.Sonra o, VI Mitridatı təqib edərək Cənubi Qafqazın içərilərinə doğru irəlilədi.Alban hökmüdarı Oroyz Pompeyin Albaniya ərazisindən keçib getməyinə icazə verdi.Lakin Pompeyin Albaniyanı işğal etmək məqsədini başa düşdükdə o, fikrindən imtina etdi.Albaniyanın sərhədlərinə yaxınlaşan Pompey qoşunlarını üç yerə bölərək Kür çayı sahilində möhkəm müdafə mövqeyı yaratdı.Alban hökmüdarı Oroyz romalılara qəfil zərbə endirmək qərarına gəldi.O,e.ə.66 cı ilin dekabrında 40 minlik qoşunla romalıların düşərgələrinə eyni vaxtda zərbə endirdi. I əsrin 80- ci illərində romalılar Xəzər dənizimə qədər irəliləmişdilər.1948 ci ildə Qobustanda qaya üzərində həkk oiunmuş latın yazılı daş kitabə bunu sübut edir.Kitabədən məlum olur ki,e.ə.84 cü ildə imperator Dominisianın ( 81 -96 cı illər ) XII İldrım sürətli legionu Qobustanda olmuşdur. Bizim eranın 114- cü ilində Cənubi Qafqaz uğrunda Roma ilə Parfiya arasında yenidən müharibə başlamışdır.Roma imperatoru Trayan Ermənistanı tutub onu Romanın əyalətinə çevirmişdi.Nəticədə iberlər, kolxlar və başqa öalqlar Romaya tabe etdirilmişdi.İmperator Adrianın ( 117-138 ) dövründə Roma ilə Cənubi Qafqaz xalqları arasında dostluq münasibətləri var idi Eramızın I – III əsrlərində sarmat – massaget – alan tayfaları Dərbənd və Dəryal keçidləri vasitəsi ilə Cənubi Qafqaz və Ön Asiyaya hücüm etdilər.Onların hücumları talançılıq və qarətçilik xarakteri daşıyırdı.Alanların Azərbaycana ən böyük basqınları 72 – 74 cü illərdə olmuşdur. Mingəçevir və Qəbələdə I III əsrlərə aid tapılan katakomba qəbirlərin alanlara aid olduğu güman edilir. Alban tayfalarının dünyagörüşlərində din əhəmiyyətli yer tutmuşdur.Qədim Albaniyada çoxallahlılıq mövcud idi.Onlar səma cismlərinə sitayiş edirdilər.Strabon qeyd edirdi ki, albanlar Zevs ( Göy ), Selen ( Ay ) , Helios ( Günəş) allahlarına sitayiş edirdilər.Onlar qocalara hörmət edir, ölmüş şəxsin əmlakını meyitlə birlikdə qəbrə qoyurdular.Bu , onların axirət dünyasına olan inamla bağlı idi. Yüklə 201,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|