Asosiy adabiyotlar

1. 
   Tema : Kirisiw.``Veterenariya virusologiyasi``fanining mazmuni predmeti va metodi.
   

Joba :

1. Veterinariya virusologiyasi pániniń áhmiyeti.

2. Virusologiyaning qısqasha rawajlanıw tariyxı.

3. Virusologiyani pániniń jetiskenlikleri.

4. Biosferada viruslardıń tutqan ornı hám tábiyaatda olardıń tarqalıwı.

ASOSIY ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Viriodlar, viruslardıń ekologiyası, onkogen, medicina, tripsinizatsiya, fibroblast, sitopatogen tásir, adsorbsiya, Broun háreketi, deproteinizatsiya, replikatsiya, assambelirovanie, nukleokapsid, latent, sozılmalı, DI-bóleksheler, defektli virus, psevdoviruslar.

Viruslar - nuklein kislotadan, yaǵnıy RNK yamasa DNKdan ibarat bolıp, bul nuklein kislota tek tiri kletkalarda kóbeyiwi hám kletkadan virustı, virionni kerekli bólimlerin sintezlashga májbúr etedi. Sol usılda payda bolǵan jańa virus keleshekte ózinden násil qaldırıw ózgeshelikine iye boladı.

Virusologiya - viruslar hám viruslı kesellikler haqqındaǵı táliymat.

Viruslar - hár qıylı juqpalı keselliklerdi keltirip shıǵarıwshı kletkalar ishinde reproduksiyalanadigan kishi mikroparazitlar bolıp tabıladı.

Virus kesellikleri - virus qozǵatatuǵın kesellikler toparı, olardıń gripp, qızılsha, shın sheshek gúl, botkin keselligi, qutırıw, ornitoz sıyaqlılar jaqsı úyrenip shıǵılǵan.

Epizootologik hám virusologik kózqarastan adamlarda gripp keselligin qozǵawtıwshı viruslar haywanlar hám qusda migratsiya ete basladı. Gripp keselligi tarqalǵan waqıtta A2 virusın cho'chqalardan, atlardan, qaramallardan, qus hám ıytlardan ajıratıp alınǵan.

Gripp virustıń túrler arasında migratsiyasi jáne onıń antigen «Íǵıwi» hám shabıw (shift) ulıwma anıqlanǵan fakt bolıp, hesh qanday mushohodaga iye emes.

Sol sebepli meditsina mashqalası - meditsina hám veterinariya mashqalasına aylanıp barıp atır.

Zamanagóy virusologiyaning áhmiyetli wazıypalardan bolıp hár túrlı zıyanlı isiklerdiń payda bolıwı menen dúnyada hár jılı 5 mln. den artıq kisi rak keselligi menen kesellenip dunyadan o'tmoqda.

Viruslardan tısqarı arnawlı formaǵa iye bolǵan hám ósimliklerden ajıratılǵan viroidlar tabılǵan, olar óz quramında RNK saqlaydı hám sırtqı qabıǵı bolmaydı. Kóplegen virus keselliklerine házirgi kungacha meditsina, veterinariya meditsina páni biologiyalıq preparatlar islep chiqa almayapti bular SPID, qustan adamlarǵa ótetuǵın gripp hám basqalar. Ximiyalıq emlew jumıslarına endigine qádem taslanıp atır.

Mısal jol menende bir ǵana belok keselligi keltiretuǵın záleldi, kuydirgi saramas hám basqa bacterial infeksiyalardı barlıǵın qosqanda da záleli belok keselliklerin úyreniw ushın ketken zálelshe emes.

Awıl xojalıǵı daǵı islohatlar haywanlardı bas sanın hám jemisdorligini asırıw ushın veterinariya xızmetin jáne de jetilistiriw talap etiledi. Veterinariya pánleri ishinde virusologiya zárúrli orındı iyeleydi.

Zamanagóy veterinariya vrachi kesellikti tek klinika sini-patologoanatomik belgilerin bilipgine qalmay bálki viruslar haqqında anıq túsinikke ıyelewi hám viruslardıń ózgesheligi, laboratoriyada diagnoz qoyıw, kesellenip dúzelgen haywanlarda immunitet hám de vaksinatsiyadan sońǵı immunitet tuwrısında túsinik ıyelewi kerek.

Viruslardı ashılıw orıs botanigi Dmitriy Iosifovich Ivanovskiy (1864-1920 ) menen baylanıslı.

Temekinde mozaika keselligin eki xildagi qozǵawtıwshı birinshisi ryabuxa, zamarıq, ekinshisin bolsa belgisiz qozǵawtıwshı dep aytıp ótken. Ivanovskiy kesellengen temeki bargini jaqsılap ezib, suwın, oǵırı mayda tesikli shını filtrden ótkergen, filtrden ótken suyıqlıq baribir óziniń juqpalılıq ózgeshelikin saqlap qalǵan, lekin jasalma azıq ortalıqlarǵa egiw hesh qanday nátiyje bermegen.

Ivanovskiy temeki bargi kletkalarında tóplanǵan kristallar, bul kletkada mozaika virustıń kristallari ekenligin tastıyıqladı.

Alımdıń tekseriwleri nátiyjesi «tamakining eki keselligi» (1892) hám «tamakining mozaika keselligi (1902) degen ilimiy jumıslarında tolıǵıncha jazılǵan».

Ivanovskiy I. D. den 6 jıl keyin nemis alımı Leffler belok keselin qozǵawtıwshısı virus ekenligin tastıyıqladı.

Keyininen (Nikol hám Tik-Bey) tárepinen iri shaqlı haywanlardıń oba keseli, ıytlardıń oba keseli (Karre, 1905), cho'chqalarning oba keseli (Shveynits hám Dorse, Raus sálem xattıń baslaması 1911), qoyning sheshek gúl (Barrel, 1903), eshkilerdiń sheshek gúl (Barrel, Negri hám Kozagrandi 1902) hám basqalar anıqlaganlar. Qızılsha, poliomielit, gripp, ensefalitlar tuwrısda kópshilik maǵlıwmatlar payda bolǵan. Joqarıdaǵı jańalıqlardan keyin viruslar tuwrısında arqayi’nlik bolıp bul arqayi’nlik tap viruslardı ósiriw, ajıratıp alıw, parıqlaw usılları payda bolaman degenge shekem dawam etken.

1940 jılda viruslardı ósip atırǵan tawıq homilalarida o'stirilishi náwbettegi aldınǵa jılısıw boldı. Bul usılda qızılsha, gripp tawıqlardıń juqpalı laringotraxeit, juqpalı bronxit, tawıq chechagi, nyukasla kesellikleriniń virusları o'stirila baslandı. Viruslar tuwrısındaǵı maǵlıwmat úlken tabıs qazanıp ayrıqsha ǵárezsiz biologiya páni - Virusologiya qáliplesti. Biziń mámleketimizde 80-jıl dawamında virusologiya bólek profilleytuǵın pán retinde, veterinariya institutlarında, yaǵnıy veterinariya vrachini tayarlawda zárúrli áhmiyet jańalıq ashıp kelip atır.

Viruslar álemin tekseriw maydanıdanyangi usıllar qollanila basladı, olardıń kelip shıǵıwı bayqaǵısh kletkalar menen baylanısı, belgili bir sistemada o'rnashib kóbeyiwi hám organizmden ajralıp shıǵıwı, viruslarǵa tán immunitettiń ózgesheligi, birpara viruslardıń ekologiyası hám olardıń onkogen processler degi roli hám evolyutsiyaları adam hám haywanlar organizminde úyrenila basladı.

Ne ushın virusologiya páni 25-30 jıl dawamında profilleytuǵın pán retinde medicinada, biologiyada hám virusologiyada úlken-tabıstı qolǵa kirgizdi.

Birinshiden, bakteriyalardıń eń ápiwayı haywanlardıń zamarıqlardıń roli adamlar hám haywanlar patologiyasida keselleniw menen cho'chqa saramasi, pasterellyoz, óli et, kuydirgi hám basqa keselliklerdiń dús keliwi, bul keselliklerdi emlew hám profilaktikası ushın meditsina hám de veterinariyada isenimli biologiyalıq hám kimiyoviy preparatlar ámeldegi bolıp. Viruslardıń sol qatarda tutqan ornı asıp ketedi.

Kópshilik virus keselliklerine veterinariya hám meditsinada biopreparatlar, dári dármanlar islep shıǵarıw birinshi qádem bolıp esaplanadı.

Bir ǵana awıl xojalıq ushın haywanlarında belok keselligi oǵırı úlken ekonomikalıq zálel etkazadi. Bul zálel bolsa barlıq bakterial infeksiyalar shaqırǵan kesellikti barlıǵın qosqanda da, bir ǵana belok kaslligi alıp kelgen zálel menen teńlesa almaydı.

Sol sebepli gripp, belok keselligin aldın alıw ushın xalıq aralıq kólemdegi sol kesellikti koordinatsiyalap gúresip turıwshı shólkemler, arnawlı virusologik institutlar islengen.

Ekinshiden - bir dawıstan viruslar - hesh nársege baylanısı bolmaǵan kategoriya bolıp turmıstıń eń tómengi tekshesı bolıp tabıladı.

Viruslardıń ápiwayı dúzilgenligi munasábeti menen onı biologiyalıq model retinde, molekulyar biologiyada, genetikalıqada, gen injeneriyasida, bioximiyada, immunologiyada hám basqa tarawda kóp isletiledi.

1956 -1960 jıllarda virusologiya eki tamonlama úyrenila baslandı.

Birinshiden - adam hám haywanlarda, ósimliklerde kesellik shaqırıwshı juqpalı agent dep qaralsa.

Ekinshiden - virusologiya pán retinde bir neshe biologiyalıq pánlerdi rawajlanıwına (genetikalıqa, molekulyar biologiya, onkologiya, immunologiya) sebep boldı.

Bunnan 12 jıl aldın molekulyar biologiyaning payda bolıwı DNK-strukturasın shifrın úyreniwine jáne onıń replikatsiyasi, RNK belok sintezidagi roli, qullası genetikalıq kodtı anıqlaw imkaniyatın beredi. Keyingi jıllardaǵı tekseriwler individual strukturalı genlerdiń hám spetsifik beloklardıń rolin anıqlawǵa alıp keledi.

Gen injinerligining tabısı sebepli molekulyar biologiyaning jańa usılların meditsina, agronomiyada hám basqa biologiya ilmida qollanıwdı aldınan aytıp beraoladi.

Basqa bir tárepden biofizika usılı, molekulyar biologiya hám genetikalıqa viruslardıń kelip shıǵıwı hám tábiyaatı tuwrısında dúńyaǵa kózqarastı tereńlestiredi. Keyingi waqıttaǵı diskussiyali tortushuvlar onsha tabıslı bo'lmadi, kópshilik sorawlasqan tárepler aqırǵı payıtlarda fizikaning, ximiyanıń, bioximiyanıń, elektron mikroskoptıń jańa usıllarına hám faktlariga tiykarlandilar.

Sol sebepli aqırǵı 6 -8 jılda biziń aldımızda jańa processler sonday eken DNK hám RNK saqlawshı viruslardıń reproduksiyasi, tiykarǵı ro'lni o'ynovchi nuklein kislotanıń replikativ forması hám replikativ joldasları zárúrli ro'l oynaydı.

Miksoviruslarning RNKsi fragmentleniwshi ekenligi anıqlanǵan. Ayırım viruslarda belok sintezini basqarıwshı spetsifik mexanizmler transkriptsiya hám translyatsiya, «ertangi» hám «kechki» beloklar sintezi, genetikalıq informatsiyani tártibi kórilgen.

Viruslar genetikalıqasida shártli letal mutantlarlarning isletiliwi viruslardıń birinshi audativ genetikalıq kartasın polimielit virusı hám sonday tekseriwler adam hám haywan virusların (sheshek gúl, gripp, belok ) birinshi ret genetikalıq kartasın ashıwǵa baslawshı boldı.

Viruslardıń molekulyar biologiyada joqarıda sanap ótilgen jańa jumıslar jámi ilimiy jańalıqlar aqırǵı jıllarda tóplanǵan barlıq jańalıqlar jıyındısı bolıp tabıladı.

Ruminiyalıq virusolog alım professor S. Nikolay waqıtında qızıqlı bir pikirdi aytqan.

Atom fizikasi klassik fizika ushın qanday áhmiyetine iye bolsa, virusologiya da biologiya ushın tap sonday áhmiyetke iye esaplanadı degen edi.

Bul anıq uqsatıwlıq atap aytqanda molekulyar biologiyaga tiyisli bolıp turmıs ushın zárúr bolǵan molekulalardıń funksiyasın, strukturasın tekseriwge tiykarlanǵan.

Nuklein kislota hám belokdıń dúzilisi aralıǵinda genetikalıq funksiyanı

Genetikalıqa pániniń keyingi jigirma jıl ishinde kúshli rawajlanıwdı virusologiyasiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Genetika hám ózgeriwshenlik mexanizminiń molekulyar modelin tolıǵısha túsintirip beredi.

Molekulyar genetikalıqaning payda bolıwı hám rawajlanıwda pnevmokokklarning, bakteriofaglarning, haywan hám ósimlik viruslarınıń úyreniliwi menen baylanıslı bolıp, bulardıń jetiskenligi zálellegen kletkalarda tez rawajlanıwı bolıp tabıladı.

Birpara RNK saqlawshı viruslar genomining ápiwayı dúzilgenligi sebepli, bul viruslardı isletiw nátiyjesinde mutatsiyalanish xarakteri hám genomi sayız jershi ximiyalıq ózgerisler, sintezlangan beloklardıń quramı hám virustıń fenotipini úyreniwge múmkinshilik jaratıldı.

Úshinshiden - keyingi jıllarda sanaat tipidagi islep shıǵarıw túrindegi xojalıqlarda, jas baspaqlar arasında ótkir respirator hám as qazan ishek kesellikleri keń tarqalıwı nátiyjesinde ko'pdan kóp haywanlardıń bas sanı kamaymoqda. Olardıń etiologiyasini tereńrek úyreniw nátiyjesinde kóplegen viruslar, agentler pnevmoenterit, dispepsiya keselliklerin shaqırıwı belgili boladı. Virus keselliklerin payda bolıwında viruslardıń bir biri menen qosılıp tásir kórsetiwi hám stress faktorlar birge, boldı. Juqpalı agentler kesellik shaqırıw processinde jalǵız tártipte shaqırmay birpara shártli patogen bakteriyalar, xlamidiyalar da qatnasadı.

Bunday aralas tiykarda tek ǵana professional bilimge iye bolǵan laboratoriya, diagnoz qo'yuvchi jıynaqlardı qollap, epizootik analiz hám waqıtında profilaktika ilaj ilajların qóllawı múmkin.

Laboratoriya usıllarınıń rawajlanıwlashuvchi nátiyjesinde virus kesellikleriniń ekonomikalıq hám sotsial áhmiyeti adam hám haywanlardıń juqpalı patologiyasida ayqınlashmoqda.

Tórtinshiden - ayırım patologikalıq processler (tug'ma kemshilikler, ósiw degi etiwmovchilik hám basqalar ) de viruslardıń ro'li gúmansiralgan bolıp lekin viruslardıń úlesi bar ekenligi tastıyıqlandi.

Viruslar meditsina ámeliyatında xomiladagi bolatuǵın birdan bir patologikalıq processtiń baslawshısı bolıp tabıladı.

Krasnuxa virusı tug'ma etiwmovchilik keltirip shıǵarıp xomilani óltirmegen túrde de onı shólkemlerin kemshilik menen qáliplesiwine baslawshı boladı. 1964 jıldan Krasnuxa epidemiyası Aqshta kópshilik homila bolıp tabıladı hayallardıń keselleniwi menen keship, sol kesellik sebepli AQSHda 40000 balanıń ólik yamasa anomalli kemshilik menen tuwılıwı dizimge alınǵan. Sol sebepli bul kesellikten profilaktika etip aldın alıw pútkil jaxon den sawlıqtı saqlaw shólkeminiń eń áhmiyetli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı.

Haywanlardıń buwazlıq waqtında viruslardıń patologikalıq process shaqırıwı oǵırı kem úyrenilgen soha bolıp tabıladı.

Viruslardıń teratogen tásiri haywanlardıń juqpalı patologiyasida da ushraydı. Cho'chqalarning oba keseli virusı xomilaning ólik tuwılıwı hám uslanıp qalıwına. Iri shaqlı xayvonlarning diareya virusı, jańa tuwǵan baspaqlardıń miyasini gipoplaziyasiga; juqpalı bronxit virusı -máyektiń patologikalıq formasına ; SMEDI virusı ólik tuwılıw, mumlanish, násilsizlikke; YURT virusı etiwmovchilikka, soqırlıqqa hám basqalarǵa baslawshı boladı.

Bul máseleler veterinariya virusologiyasi salasın dıqqat itibarın házirshe tortgani joq jáne bul jóneliste ilimiy tekseriw jumısları alıp barılǵanınsha joq. Kópshilik viruslar, atap aytqanda jasırın kesellikti qozǵawtıwshı, sozılmalı hám az-azdan kóbeytiliwshi infeksiyalar tuwrısındaǵı dúnyaǵa kóz qarası unamlı tárepke ózgertirdi.

Sońǵı 20 jıl ishinde bo'g'imoyoqlilar arqalı uzatılatuǵın arboviruslar tuwrısındaǵı táliymat rawajlandi. Jıllar dawamında bul viruslar toparına kiretuǵın viruslar toparı tuwrısındaǵı jańalıqlar menen boyib bardı.

1971 jıldıń basına kelip úyrenilgen arboviruslar shaqıratuǵın keselliklerdiń sanı 180 nen arttı.

Házirgi waqıtta kóship juretuǵın (migratsiya) qus tárepinen tarqatiletuǵın hám ekologiyalıq tárepinen baylanıslı bolǵan tekseriwler ámelge asırılıp atır. Mejvedomstvenniy kordinatsionniy keńes bul mashqalanı úyreniw boyınsha aktivlik kórsetip islep atır. Sońǵı jıllarda bul tarawda kóplegen qızıqlı maǵlıwmatlar toplandi.

2. MAVZU:VIRUS VIRIONLARININ FIZIKALIQ DUZILISI HAM XIMIYALIQ QURAMI .

Joba :

1. Tábiyaatda viruslardıń bar ekenligi.

2. Virionlarni payda bolıw prinspi.

3. Kapsid, nukleoid, superkapsid hám mikoid qabıq.

4. Virionlarning forması hám úlkenligi.

5. Viruslardıń nuklein kislotaları hám olardıń funktsiyası

TIYKARGI ADEBIYATLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Replikatsiya, lepressor genler, ikosaedr, ekzonukleaza, onkogen, plazmida, kapsid, virion, vegetativ, nukleokapsid, evolyutsiya superkapsid, mikoid qabıq, kapsomer.

Viruslardıń payda bolıwı. Bir gruppa ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda viruslar áyyemgi kletka formasına iye bolmaǵan tiri parazit sistemasınıń gruppası bolıp, iskerligi boyınsha xojayın kletkası menen baylanıslı, biraq ǵárezsiz halda rawajlanıwshı hám násillik tárepten xojayın kletkasınan bólek bolǵan organizm bolıp tabıladı. Olarda hár qıylı nuklein kislotalarınıń bolıwı, joq bolıp ketken kletkalarǵa shekem bolǵan bir ipli RNK dıń eki ipli DNK ga aylanıwı evolyutsiyası bolıp tabıladı.

Ekinshi gruppa tárepdarları viruslar evolyutsiya processinde belok sintez etiwshi sistemanı joǵatǵan hám haqıyqıy kletka ishindegi parazitga aylanıp qalǵan degen pikirdeler.

Úshinshi gruppa ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, viruslar kletka elementlerinen payda bolıp, avtonom sistemaǵa aylanıp qalǵan. Bul gipotezaga kóre viruslardıń násillik materialı xilma - qıylı, bunnan tısqarı kletka quramındaǵı kóplegen strukturalar bolıp, olar virus komponentlerine aǵayin bolıwı múmkin. Mısalı : DNK, RNK, plazmidalar hám basqalar.

Házirgi túsinikke muwapıq viruslar dúzilisi, ximiyalıq quramı, násillik apparatına kóre prokoriot hám eukariotlardan parıq etedi. Biraq barlıq tiri sistema sıyaqlı olar óz - ózinden payda bolıw, ózgeriwshenlik, násillik materiallardı ótkeriw, xojayın kletkası menen óz-ara munasábetiniń ayriqshalıǵı, jasaw ortalıǵına iykemlesiwi, xojayındı ózgertirip, tábiyaatda aylanıp júriw ózgeshelikine iye.

Viruslar xojayın kletkasına kirguncha iri molekula formasında bolıp, kletkaǵa kirgach tiri sistemaǵa aylanadı, ko'payadi hám óz qásiyetlerin naslden - naslge beredi. Viruslar tábiyaatda eki qıylı: 1) kletkadan sırtda virion hám 2) kletka ishinde vegetativ (ko'payadigan) formada boladı.

Viruslar morfologiyası hám dúzilisi. Virus (latınsha Virus - uwlı zat bolıp esaplanadı ) kletka dúzilisine iye bolmaǵan júdá kishi bólekshe bolıp tabıladı. Bul at L. Paster tárepinen kóplegen juqpalı kesellik qozǵawtıwshıları berilgen edi. Keyinirek viruslar tábiyaatı menen tolıq tanıwgach, olardı bakterial filtirdan oǵada alıwı anıqlandi, sol sebepli olardı filtirdan ótetuǵın viruslar dep ataladı. Viruslardıń forması túrlishe: sharsimon, (gripp virusı, tepki, qizarmiq, tawıqlar hám tıshqanlar daǵı leykoz virusları ) tayaqchasimon (temeki hám kartoshkada kesellik qozǵawtıwshı viruslar ), kubsimon (chinchechak hám papilloma virusları ), adenoviruslar (Enterovirus, reovirus hám basqalar ) Spermatazoid formasındaǵı viruslar (bakterial viruslar, faklar) hám basqalar.

1975-jılda juldızsimon viruslar (astroviruslar, grekshe astron juldız ) jańalıq ashıldı. Olar adam hám haywanlarda gastroentirit keselligin qozǵatadı. Tolıq qáliplesken virus bólekshesi virion dep ataladı. Ol nuklein kislota hám belok qabıq (kapsid) den ibarat. Sonısı dıqqatqa iyeki, viruslarda nuklein kislotalardan tek birewi: DNK yamasa RNK boladı. Kapsid virus bóleksin hár qanday tásirinlerden qorǵaw etedi hám de virus adam yamasa haywan organizmi kletkalarına adsorbsiya etiliwi (birigiwi) ni támiyinleydi. Kapsid óz gezeginde qatar belok molekulaları subbirliklaridan, yaǵnıy kapsomerlardan dúzilgen bolıp, elektron mikroskopda kórinedi hár qanday virus kapsidida kapsomerlar sanı turaqlı boladı. Mısalı, láń virusında 60 dane, adenoviruslarda 252 kapsomer bar hám t.b nuklein kislotanı qorshap turıwshı struktura nukleokapsid dep ataladı. Ayırım virionlarda bir nukleokapsid boladı - bular ápiwayı viruslar bolıp tabıladı. Birpara virionlardagi nukleokapsid lipid hám belok zatlar kóp sırtqı qabıq menen oralǵan bolıp, olar qabıqta tikenek kórinisinde jaylasadı. Viruslar kapsomerlar belgili tártipte jaylasqan hám áne sol kapsomerlar sistemasına qaray viruslar spiral, kubsimon hám kambinatsiyalangan túrlerge bólinedi. Viruslardıń úlkenligi 20 dan 350 nm ge shekem boladı. Olardı filtrlew, ultratsentrafugalash, diffuziya qılıw (shimdirish), elektron mikroskopda kórip ta'svirni súwretke túsiriw jolı menen anıqlanadı. Láń, oqsim, sarı ısıtpa viruslarınıń úlkenligi 25 nm ge shekem boladı hám olar mayda viruslar toparına kiredi.

Viruslar morfologiyası elektron mikroskop járdeminde 50. 000-300. 000 ret úlkenlashtirilib uyreniledi. Iri viruslardı arnawlı usılda bo'yab 1000 retge shekem úlkenlashtirilib ápiwayı mikroskop járdeminde kóriw múmkin.

Viruslar suniy azıq ortalıqlarda o'smaydi. Sebebi olarda basqa mikroorganizmlar sıyaqlı túrli zatlardı bóleklay alatuǵın ferment islep shıǵarıw ózgesheligi joq.

Spiral simmetriya tipiga iye bolǵan viruslar nukleokapsidi naycha formasında bolıp, nuklein kislotadan tashkil tapqan hám qattı jabıwǵan kapsomerlar oralǵan (temeki bargida kesellik qozǵawtıwshı virus ). RNK saqlawshı viruslar virion sferik formasındaǵı nukleokapsidga iye.

Kubsimon simmetriyada viruslar kapsidi ikosaedr formasında (20 kirrali ) bolıp ishinde nuklein kislota (pikornoviruslar) yamasa nukleoproteidlar (adeno - gerpes viruslar ) bar.

Pikorno-, reo-, adeno-hám paramiksoviruslarda bir nukleokapsid, Togo -hám gerpesviruslarda ekinshi sırtqı qabıq - superkapsid boladı.

Aralas tip dúzılıw daǵı viruslar (leykoz, sálem xattıń baslaması, chinchechak vaksinası virusları hám ayırım faglar ) kubsimon simmetriyaǵa iye, olardıń nukleoproteidi spiral formasında oralǵan boladı.

Viruslardıń ximiyalıq quramı

Viruslarda nuklein kislotalarınan biri bir ipli eki ipli DNK yamasa RNK boladı. Bul bóliniw salıstırmalı bolıp barlıq DNK saqlawshı viruslar virus -arnawlı (komplementar) RNK hám kerisinshe RNK-genomli viruslar (retroviruslar) - komplementar DNK payda etiw ózgeshelikine iye.

Virus DNK si. Hár túrlı viruslar DNK sining molekulyar salmaǵı hár túrlı (1 x106—1 x108). Viruslar genomida bir neshe genler bar. DNK bir ipli yamasa eki ipli tuwrı yamasa halqasımon kóriniste boladı. DNK dagi nukleotid ketma ketlikler tuwrı hám 1800 ge aylantırılǵan qaytarıwlarǵa iye. Bul qaytarıwlar virus DNK sini kletka DNK sidan parıqlap alıwda hám halqa kórinisin payda qılıwda áhmiyetke iye. Sebebi halqa dúzilisindegi DNK olardıń ekzonukleazalarga shıdamlılıǵın támiyinleydi. Bunnan tısqarı bul formada DNK transkripsiya hám replikatsiyasini baqlaw hám kletka genomiga birigiwi ańsat boladı.

Virus RNK si. násillik informaciyanı RNK de saqlaw boyınsha viruslar kem ushraytuǵın barodlar esaplanadı. Viruslar bir yamasa eki ipli RNK bar tuwrı yamasa halqasımon kóriniste boladı.

Bir ipli RNK lar wazıypaları boyınsha eki gruppaǵa bólinedi. Birinshi gruppa daǵı viruslar genomi informaciya RNK si bolıp olar uzlaridagi informaciyanı tuwrınan - tuwrı kletka ribosomalariga uzata aladı, sol sebepli olardı oń ipli genom dep ataladı (pikornoviruslar, togaviruslar, retroviruslar). Ekinshi gruppa daǵı RNK lar bolsa a- RNK si wazıypasın atqara almaydı. Olar tek informaciya alıw ushın matritsa wazıypasın atqaradı. Onıń ushın viruslar arnawlı transkriptazalar bolıwı zárúr. Bunday fermentler kletkalar bolmaydı. Bir ipli RNK saqlawshı viruslar genomi keri ipli dep ataladı (ortomiksoviruslar, paramiksoviruslar, rabdoviruslar).

Nuklein kislotalarınıń viriondagi basqa komponentleri 1% den (gripp virusında ) 40% ge shekem (E. coli) faglarini quraydı.

Viruslar belokı 20 ta L - aminokislotalardan tuzulgan. Aminokislotalar izbe-iz jaylasqan bolıp, óziniń S - hám N-aminoguruhi menen birikkan, beloklar xili, muǵdarı hár bir virustıń ayriqsha boladı.

Viruslarda dúziwshi hám mekeme etiwshi genler (operator genler, aktivlestiriwshi genler, lepressor genler ) bar. RNK hám mayda polioma virusında 3 ta poliomielit virusında 5 gen bar.

RNK hám mayda DNK genomli viruslardan tuzulgan organizmlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw jup genler joq, biraq olarda qaytarılıwshı oligonukleotit izbe-izliginde onıń qaldıqları tabılǵan. Viruslarda genetikalıq struktura shizonlar (grekshe shizo -bóleklamoq) bolıp. Olar polipeptidlar (shizomerlarni) qadaǵalaw etedi. Ayırım bakteriya virusları (faglar) de bir gen eki beloktı kodlaydı. Bun'yavirus, reovirus, miksoviruslarda bir neshe bólimlerden shólkemlesken genler anıqlanǵan.

Virus polipeptid shınjırındaǵı aminokislotalardıń C hám N gruppaları tuyıq boladı, sol sebepli kóbeyiw sıyaqlında ajraladi`ǵan proteaza fermenti virusqa tásir eta almaydı. Bul bolsa virustı qorǵaw etetuǵın qural bolıp evolyutsiya processinde haqıyqıy kletka ishinde jasaytuǵınlıq parazitga aylanıp qalǵan.

Ayırım viruslarda bolsa ferment bar ekenligi anıqlanǵan onıń járdeminde viruslar haywan kletkalarınıń ishinde qayta ko'payadi. Mısalı gripp A virusında neyrominidaza hám transkriptaza, epidemiyalıq parotit, paragripp viruslarında gemolizin faglarda lizotsim hám fosfataza RNK saqlawshı onkogen viruslarında qayta transkriptaza proteinkinaza, DNK saqlawshı viruslarda ligaza boladı.

Kórgezbeli qurallar :

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sholanlar, matraslar, sterilizatorlarga, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglaz panelleri, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı mikroskoplar, azıq ortalıqlar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi natriy, lizol, kesteler, slaydlar kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Viruslardıń quramı neden ibarat?

2. Virustıń dúzilisi forması qanday?

3. Superkapsid qabıq qay jerde sintezlanadi?

4. Virus yamasa virion deyilishiga sebep ne?

3. Tema : Viruslardı klassifikaciyalaw

Joba :

1. Viruslardıń zamanagóy klassifikaciyalanıwı.

2. Shańaraq, genje shańaraq, gruppalar, kriptogramma

3. DNK hám RNK - saqlawshı viruslardıń klassifikaciyalanıwı

ASOSIY ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANCH IBORALAR

Reproduksiya, morfologiya, simmetriya, kapsomer, filogenetik, lipogroteid.

Viruslar klassifikaciyası, morfologiyası hám dúzilisi

Viruslar barlıq organizm kletkalarında ko'payadigan, jeke genomga iye bolıp, kletkalardan sırtda yashay almaydı. Olar adam, haywan, shıbın-shirkey, o 'simlik, zamarıq hám bakteriyalardıń obligat kletka ishinde jasawshı parazitlari bolıp, beloktı sintezlash, ferment hám energiya payda etiw ózgeshelikine iye emes.

Viruslar taksonomiyasi menen shuǵıllanatuǵın Xalıq aralıq komitet klassifikaciyaında (1982-y.) viruslar ximiyalıq quramına kóre, tiykarınan, eki gruppaǵa bólinedi: 1) DNK saqlawshı viruslar ; 2) RNK saqlawshı viruslar. DNK saqlawshı viruslardıń 17 DNK-genomli hám RNK saqlawshı viruslardıń 42 RNK-genomli shańaraǵı belgili. Olardan 6 DNK-genomli hám 13 RNK-genomli shańaraq, medicina hám veterinariyada áhmiyetke iye.

Viruslar klassifikaciyaında olardaǵı nuklein kislotanıń túri jáne onıń viriondagi procent muǵdarı kapsomerlar sanı, salıstırmalı molekular salmaǵı, viruslardıń dúzılıw qásiyetleri, reproduksiyasi hám basqa maǵlıwmatlar esapqa alınadı.

Viruslar klassifikaciyası. Viruslardıń zamanagóy klassifikaciyası omırtqalılar, omırtqasızlar, ósimlikler hám mikroorganizmlar virusları ushın ulıwma esaplanadı.

Bul klassifikaciyaǵa tómendegi kriteryalar kiritilgen:

1) Nuklein kislotanıń xili (RNK yamasa DNK), onıń dúzilisi (sabaqlar sanı );

2) Lipoproteid qabıǵınıń bar ekenligi;

3) Virus genomining reproduksiya qılıw usılı ;

4) Virionning kólemi hám morfologiyası, simmetriya túri, kapsomerlar muǵdarı.

5) Násillik tásirlashuvlarning kórinisi;

6 ) Virusqa tásirli xojayınlardıń túrleri;

7) Patogenligi, kletkaǵa tásir kórsetiwi hám kletka ishi kiritpeleriniń payda bolıwı ;

8) Geografiyalıq tarqalǵanlıǵı ;

9 ) Juǵıwyo'llari;

10 ) Antigen ózgeshelikleri.

Sanap ótilgen belgiler tiykarında viruslar shańaraq, gruppa, tur hám tiplarga bólinedi. Shańaraqlarǵa bóliniwi 1 hám 2 kriteryalarǵa tiykarlanǵan bolsa, gruppa hám tiplarga qalǵan belgileri boyınsha ajratıladı.

Tek omırtqalılarda ushraytuǵın viruslarǵa gerpes, adenoviruslar, ortomiksoviruslar, arenoviruslar, koronaviraslar kiredi. Bir qatar viruslar filogenetik tosqınlıqlardı jeńip ótip, de omırtqalılar, da omırtqasızlar organizminde (kanalar, shıbınlar, iskaptoparlar) ko'paya alıw ózgeshelikine iye. Bularǵa bunyaviruslar, togaviruslar, rabdoviruslar hám reoviruslarning belgili bir gruppaların kiritse boladı. Bul viruslar ushın bo'g'imoyoqlilar da tábiy xojayın, da tasıwshı wazıypasın atqaradı. Bunday viruslar arboviruslar dep ataladı.

Haywanlar virusların klassifikaciyalaw boyınsha dáslepki urınıslar tiykarınan olar tárepinen shaqıriletuǵın keselliklerdiń simptomlarına qaray, keyininen viruslardıń tropizmi (jaylasqan jayına ) qaray dúzilgen edi. Sonday etip neyrotrop, epiteliotrop, pnevmotrop, enterotrop hám basqa viruslar ajıratılǵan.

Epizootologlar klassifikatsiyaning tiykarına keselliktiń uzatıw usılı, (jolı ) ni qolıb sol jol menen vuruslarni: respirator, ishek (entero viruslar ), bo'g'im ayaqlılar arqalı uzatatuǵın (arbovirus) viruslar gruppalarına birlestiradi.

Gibbs hám basqalar 1966 jılda viruslardıń belgili bir qásiyetlerin kodlanǵan jazıwın kriptogramma kórinisinde kirgiziwdi usınıs etdi.

Kriptogramma virustı yamasa ayrıqsha gruppa viruslardı úyreniwdi ańsatlashtiradi hám tómendegi 4 jup belgilerden ibarat.

1) Nuklein kislotanıń tipi spirallar sanı. RNK - R DNK - D shınjır -1 qos spiral- 2

2) Nuklein kislotanıń molekulyar massası onıń virionga salıstırǵanda % i. Million daltonda olshenedi. Eger nuklein kislota fragmentlerge bólingen sonda damasi qosılıp E (summası ) kórsetiledi. Bardı da nuklein kislota túrli bólimlerde jaylasqan bolsa ol jaǵdayda quramı molekulyar salmaǵı xar biri bólek esaplanadı.

3) Virionning sırtqı kórinisi nukleo kapsidning kórinisi. Virion hám nukleokapsidning forması tómendegi belgilerde ańlatpalanadı. S - sferik E - uzunchoq, tárepleri parallel uchi dıǵırıqǵan, Ol - uzunchoq, tárepleri parallel, uchi qayırılǵan, X - kompleks strukturalı.

Xo'jayn tasıwshı. Onıń ushın qo'yidagi belgiler isletiledi.

A aktinomitsetlar, V - bakteriya, F - zamarıqlar, S - umirtqasizlar,

V- omırtqalılar, Ac- kanalar, Di - shıbın hám shıbınlar, Si - búrgeler,

Ve - tasıwshısı no'malum, *- ózgesheligi no'malum.

2. Tiykarǵı DNK saqlawshı viruslardıń qısqasha tariypi

I. Papovaviruslar shańaraǵı (D/2: 3-5/7: S/S: V/0 Di Ac. Si) Papillomavirus hám Poliomavirus áwladların óz ishine aladı. Papoxaviruslar kapsid qabıǵı ikosaedr strukturaǵa iye.

Kapsid 45-55 nm diametrge iye bolıp, 72 kapsomerdan ibarat

1) Adamlarda shúyel (qaramal, ıyt, qoyanlarda da )

2) Adamlarda oshaqlı mikroensefalopatiya, tıshqanlarda polioma shaqıradı virionlar sırtqı qabıqǵa iye emes yadroda ko'payadi.

II. Adenoviruslar shańaraǵı (D/2: 20 -30/12-17 S/S: V/0) kapsidning diametri 70 nm átirapında, 250 ta kapsomerdan ibarat ikosaedr formasında, sırtqı qabıǵı joq onkogen, respirator infeksiyalar 3 qıylı shaqıradı : neytrallaytuǵın, gemaglyutinatsiyalovchi hám komplementni baylaw antigenlari bar.

III. Gerpesviruslar shańaraǵı. (D/2: (99±5) /10 : S/S: V/0) bul shańaraqqa iri DNK - saqlawshı viruslar kirip olar 150-170 nm diametrge iye lipoproteid qabıqǵa iye ikosaedr formasındaǵı kapsid 100 nm diametrge iye. Atlar rinopnevmoniyasi, qaramallar rinotraxeiti, qustıń juqpalı laringotraxeit hám mareka keselligi, Aueski keselligi (cho'chqalarda) hám basqalardı shaqıradı.

IV. Poksviruslar shańaraǵı (D/2: 160 -200/5-7: X/*: V/0 Di Ac. Si) eń iri viruslar esaplanıp quramalı strukturaǵa iye 390 x250 nm ólshemge iye, qabıǵı bar. Sitopizmada ko'payadi. Kiritpe denesheler (sitoplazmada) payda etedi. Kópshilik tur haywanlar hám adamlarda sheshek gúl keselligin shaqıradı.

V. Parvoviruslar shańaraǵı (D/1: 15-2/19 -25: S/S: V/0) 1 spiralli DNK den dúzilgen qaramal, cho'chqa hám qusda parvovirus keselliklerin shaqıradı (pnemoenteritlari hám abortlar ).

3. Tiykarǵı RNK saqlawshı virus gruppalarınıń qısqasha tariypi

I. Pikornaviruslar shańaraǵı (R/1: 2, 3-2, 8/30 : S/S: V/0) Barlıǵı ikosaedrik kapsidi diametri 25-40 nm, lipoproteid qabıǵı joq, 32 kapsomerdan dúzilgen. Poliomielit, cho'chqalarda Teshen keselligi, qaramallar rinopnevmoniyasi, belok hám basqa kóplegen pnevmo enteritlar kiredi.

II. Togoviruslar shańaraǵı (R/1: 4/4-6 : S/S: V;1/0 Di Ac) 200 xildan artıq viruslardı óz ishine aladı. Bularda onsha úlken bolmaǵan nukleokapsid kub forma daǵı simmetriyaǵa iye bolıp lipoprateid qabıqǵa iye ekenligi hám de virus RNK - sining infeksiya formasında ajıratıw xos bolıp tabıladı. Qızılsha, cho'chqa oba keselii, qaramallar viruslı diareyasi.

III. Myxcoviridae shańaraǵı ortomiksovirus hám paramiksoviruslar áwladın óz ishine aladı ortomiksoviruslar (R/1: E 5/1: S/E: V/0) adam, cho'chqa, at, qus grippini shaqıradı. RNK - fragmentleri lipoproteid qobig'ga oralǵan bolıp ol jaǵdayda peplomerlar bo'rtib shıǵıp turadı (antigenlari).

Paramiksoviruslar (R/1: 6 -8/1: S/E: V/0) Nyukasl keselligi, paragripp, qızılsha góshxo'rlar oba keselii, qaramallar oba keselii hám basqa keselliklerdi shaqıradı.

IV. Koronaviruslar shańaraǵı, áwladı (R:1: */*: S/E: V/0) qustıń infeksion bronxit, cho'chqalarning transmissiv gastroenterit keselliklerin shaqıradı.

V. Rabdoviruslar shańaraǵı (R/1: 4/2: 4/E: V, 1/0 Di Ac.) Vezikulyar stomatit hám qutırıw keselliklerin shaqıradı.

TEKSERIW UCHUN SAVOLLAR:

1. Viruslardı klassifikaciyalaw degende ne túsinesiz

2. DNK saqlawshı virus shańaraqları

3. RNK saqlawshı virus shańaraqları

4. Tema : VIRUS VIRIONLARNIN FIZIKALIQ HAM XIMIYALIQ TASIRLERGE TA`SIRI

REJA:

1. Viruslarǵa fermentlerdiń bólme temperaturasınıń haywan dene temperaturasınıń, qızdırıw hám qaynatıwdıń tásiri.

2. Kem ortasha, tereń muzlatıw, ultrafioletoviy nur, fotodinamik effikt

3. Viruslarǵa kislota, sıltı spirt dezinfektantlar, oksidlovchilar, tiklovchilar, yog'ni erituvchilar, antibiotiklarning tásiri

4. Viruslardı turmıslıqchanligini joytıw hám konservatsiyalash usılları

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

Tayansh sóz dizbegiler

Sublimatsiya, liofilizatsiya, fotodinamik effekt, konservatsiya, muzlatıw.

FERMENTRLAR. Kópshilik halda virion ribonukuleaz, dezoksiribonukleaz hám proteazlarga oǵırı shıdamlı.

Virionning nuklein kislotaları belok qabıq menen oralǵan sol sebepli olarǵa nukleazlar tásir etpeydi.

Aktivlestirilgen papain kartoshkanıń X virusın hám basqa ósimliklerdiń virusın aktivligin pasaytiradi, lekin poliomielit, virusın, bakteriofagni aktivligin kemeytira almaydı.

Antitelolar menen neytrallanǵan fagni ayırım halda papain menen aktivligin kemeytiw múmkin. Beloktı denaturasiyaga ushıratıwshı kóplegen faktor hám agentler ámeldegi bular :

1) Jasalma detergentlar mısalı : Lauril natriy sulfat

Mochevina hám guanidin, vodorod baǵların úziwde qatnasadı.

2) Vodorod iondıń joqarı yamasa tómen bolıwı.

Hár qaysı virus detergentlarga hár túrlı bayqaǵısh, bulardan óziniń qabıǵında lipidlarni saqlawshı miksoviruslar, arboviruslar, gerpes gruppası deteregentlar menen ańsatǵana aktivligin azaytadı. Sonıń menen birge lipidlarni erituvchi efir yamasa xloroform bolıp tabıladı.

Temperatura - kópshilik viruslar 56 -60 o de 5-30 minuta ishinde óz aktivligin joǵatadı. Gepatit virusı qan zardobida 30 minuta ishinde 80 o óz ózgeshelikin joǵatmaydı. Ishekte rawajlanatuǵın viruslar qızdırıwǵa shıdamlı sol orında adenoviruslar, gerpesviruslari, ospa-vaksina virusları óz aktivligin joǵatadı.

Kópshilik viruslar - 70 odan tómen temperaturada jaqsı saqlanadı. Muzlatıw dárejesi qansha tómen bolsa sonsha virus kem nobud boladı. Sawıpılıwı qansha aste bolsa sonsha kóp virus óz ózgeshelikin joǵatadı.

Tezlik menen - 196 o sovitilsa virus óziniń juqpalılıq ózgeshelikin joǵatmaydı ayırım viruslar - 20 odan tómen dárejede bir-neshe aydan tap bir jılǵa shekem turmıslıq chanligini saqlap turadı.

Viruslardıń juqpalı titri mazlatılǵannan keyin bır jola azayadı, uzaq mudatga saqlaydirgan bolsaq uyań aste juqpalılıq titri azayıp baradı.

Mazlatılǵan waqıtta virus óz aktivligin joǵatmasligi ushın virusqa tawıq máyekiniń sarig'i yamasa belokı, qan zardobi, pepton saxoroza yamasa glyukoza qosıladı.

Bardı da, xojalıqta kesellik anıqlańudek bolsa, ol táǵdirde veterinariya nizamlıqına muwapıq bul alaǵada territoriya (ferma xojalıq ) de karantindeb daǵaza etilip, ondan haywanlardı shıǵarıw hám alıp kiriwlerdi veterinariya vrachi qadaǵalawısız qadaǵan etiledi.

Sharba buyımların alaǵada jay arqalı haydab ótiw, hám de alaǵada atlarda sharba buyımların hár qanday qayta gruppalarǵa ajıratıw toqtatıladı.

Dúzelbeytuǵın, sonıń dek, emlew usılı bolmaǵan (m:qutırıw keseli sıyaqlı ) bólek abırjı keselge jolıqqan jonivorlar arnawlı úskenelestirilgen maydanshalarda óltiriledi, óliklerdi bolsa kuydiriladi.

Shártli saw haywanlardı kesellikke qarsı emlab saqlap qalınadı.

Juqpalı keselliklerdiń tarqalıwın aldın alıw haram ólgen hám óltirilgen haywanlardıń óliklerin utilizaciya etetuǵın veterinariya-sanitariya punktlerinde qayta isleydiler. Bul orında olardı joqarı basımlı qazanlarda temperaturanı 100 odan joqarı dárejede kóterilip qaynatiladi. Profilaktika maqsetinde, sonıń menen birge kesellik payda bolǵanında sharbachiik ımaratları dezinfeksiya etiledi. Dezinfeksiyani nátiyjeli ótkeriw ushın malxananı tezekten, nishxurdlardan hám basqa pataslıqlardan tazalaw zárúr. Infeksiyanıń shań menen birge to'zib ketiwine jol qoymaw ushın daslep malxananıń ishkerisine suw sepiladi hám sonnan keyin az-azdan pataslıqlar, arnawlı ajaratilgan uchastkaǵa shiǵarıladı.

Sungra diywallar, pol, tosıqları hám ásbaplar ıssı suw menen juwıladı hám dezinfeksiya etiledi.

Bınanı tazalawda isletilingen panshaha, bel, tırma hám basqa buyımlardı juǵımsızlantirish ushın dezinfeksiyalaydigan eritpege 3-5 kún batırıp qóyıladı.

Bınanı dezinfeksiyalashda isletiletuǵın barlıq eritpeler hár 1 m2 maydanǵa 1 l. esabınan sarplanadı. Daslep polga purkaladi, keyininen diywallar, sonnan keyin bolsa taǵı polga sepiladi. Dezinfeksiyalanadigan bınanı jawıp 2-3 saat dimlanadi, keyininen samallatiladi, diywal hám oxurchalar suw menen juwıladı.

Kesel haywanlar tekkan yamasa tezagi menen pataslanǵan malxana territoriyasining átirapı hám barlıq zatlar da bir yo'la juǵımsızlantirish kerek. Keyininen tezekti ko'ydirib jiberiledi yamasa juǵımsızlantiriladi.

Dezinfeksiyalashda so'ndirilmagan hák, karbol kislota hám de taǵı basqa qurallardan paydalanıladı. So'ndirilmagan hák 10 -20% li hák suti retinde isletiledi.

Viruslardı tazalaw, filtrlerden ótkeriw arqalı (bunda túrli sintetik talshıqlar hám polimer materiallar qollanıladı ) sonıń menen birge, ultratsentrifugalash centrifugalaw jolı menen ámelge asıriladı. Bul usıllar sonıń menen birge virustıń ayırım komponentleri (fragmentleri) ni ajıratıp alıw imkaniyatın beredi.

Viruslardıń sırtqı ortalıq faktorları hám hár túrlı fizikalıq faktorlar hám de ximiyalıq zatlar tásirinlerine shıdamlılıǵı túrlishe.

Shıdamlılıq dárejesi virustıń uzatılıw mexanizmine uyqas boladı. Alimentar jol menen uzatılatuǵın viruslar (cho'chqalarni klassik oba keselii) yamasa sırtqı qatlamlar arqalı uzatılatuǵın viruslar (qoy hám eshkilerdiń kontagioz pustulyoz dermatiti) ásirese joqarı shıdamlıqǵa iye. Hawa tamshı (respirator) jol bila, transmissiv jol menen yuqadigan viruslar shıdamlılıǵı tómenlew boladı.

Ekenin aytıw kerek viruslardıń eki qıylı forması bar.

Vegetativ formada virus kletka ishinde hám ol menen tereń baylanısqan hám de onıń saqlanıwı tolıq kletka menen baylanıslı. Bul process tolıq úyrenilmagan. Virionlarning shıdamlılıǵı jaqsı úyrenilgen. Sırtqı ortalıq faktorlarınan qorǵawlanıwında belok qabıǵı kapsid tiykarǵı ro'lni atqaradı. Hár túrlı viruslarda bul qabıq túrlishe dúzilgenligi sebepli olardıń shıdamlılıǵı da túrlishe. Mısalı kapsid qabıǵında lipidlar bolǵan viruslar jawını erituvchi zatlar tásirinde tez inaktivatsiyalanadi. Eger lipidlarni saqlamasa bunday zatlarǵa seziwsheń bolmaydı. Viruslardıń shıdamlılıǵı kútá úlken ámeliy áhmiyetke iye. Viruslardıń bir faktorlar tásirinde nobud bolıwı hám basqa bir faktorlar tásirinde bolsa saqlanıwı inaktivatsiyalangan vaksinalar tayarlaw hám vaksinalardı konservatsiyalashda keń qollanıladı. Virus keselliklerde haywan organizminde viruslardı intensiv kóbeyiwi júz beredi. Kesellik processinde viruslardıń bir bólegi organizmde o'ladi. Bir bólegi bolsa sırtqı ortalıqqa ajraladi` hám onda saqlanıwı hám de infeksiya deregi bolıp qaladı.

Túrli shańaraqlarǵa kiretuǵın viruslar sırtqı ortalıqta birdeyde shıdamlılıqqa iye emes. Qabıqǵa iye bolmaǵan hám virioni iziometrik morfologiyaǵa iye bolǵan virionlar ásirese joqarı shıdamlıqqa iye boladı. Bularǵa adeno -, reo -, pikornavirlar kiredi. Qaysıki bir neshe kún dawamında óziniń infeksion aktivligin saqlaydı. Qabıqǵa iye polimorf formaǵa iye viruslar bolsa (orto -, paramikso viruslar sıyaqlılar ) yuzada bir neshe saatta inaktivatsiyalanadi. Biraq, kerisinshe jaǵdaylar da ushraydı. Mısalı qabıqǵa iye bolǵan sheshek gúl virusları keptiriw tásirine shıdamlı hám qan zardobida qısqa múddetli qaynatilganda da aktivligin saqlaydı.

Temperatura. Kópshilik viruslar 50-600 C de 5-30 minutada óz aktivligin joǵatadı. Ishekte rawajlanatuǵın viruslar qızdırıwǵa shıdamlı. Adenoviruslar, gerpesviruslar, ospa - vaksina virusı óz aktivligin joǵatadı. Kópshilik viruslar 700 C den tómen temperaturada jaqsı saqlanadı. Muzlatıw dárejesi qansha tómen bolsa virus sonsha kem nobud boladı. Temperaturanı tómenletiw procesi qansha aste bolsa virus sonsha kóp óz ózgeshelikin joǵatadı. Demde - 1960 C temperaturada mazlatılǵanda virus óziniń juqpalı ózgeshelikin joǵatmaydı. Ayırım viruslarda -200 C den tómen temperaturadan bir neshe aydan tap bir jılǵa shekem ómirsheńligini saqlaydı. Viruslardı juqpalılıq titri mazlatılǵanda birdan azayadı. Uzaq waqıt saqlanganda taǵı tómenlep baradı.

Keptiriw. Viruslardı uzaq múddet saqlaw ushın olar aldın muzlatiladi, keyininen vakum sharayatında quritiladi (liofilizatsiya). Virustıń uzaq saqlanıwı, onıń túrine, qurǵatıw rejimine hám saqlaw sharayatına baylanıslı boladı.

Viruslardı keptiriw hám saqlawda hawa temperaturası, gaz ortalıǵınıń quramı hám ızǵarlıq zárúrli orın tutadı. Vakum sharayatında virustı ap-alıs múddet saqlaw múmkin. Kislorod virusqa jaman tásir etip, 0, 5% i bir neshe qıylı viruslardı ólimine sebep boladı. +4:-20 :-400 C de keptiriw viruslardı uzaq waqıt saqlaw imkaniyatın beredi. Bólme temperaturasında yamasa 370 C de virus demde o'ladi.

Ultrafioletoviy nurlar - Bakteriyalarǵa salıstırǵanda viruslar UBN shıdamlı. Hár túrlı viruslarǵa nurlantirish waqıtı birdey emes. Uzın tolqın daǵı 2250 - 2537 Ao úlken aktivlikke iye. Tazalanbaǵan virus suspenziyasini kúshin kemeytiw ushın 200 den 1000 ER g/mm2 bir neshe sekund dawamında tásir etdirilib turıladı. Allantois suyıqlıǵıdaǵı gripp virusın aktivligin joytıw ushın 200 Erg/mm2 talap etiledi. Zálellengen kletkaǵa jaqtılıq nurı tásirinde viruslar qaytatdan aktivlesiwi múmkin hám juqpalılıq ózgeshelikin tiklaydi. Jaqtılıq tásirinen juǵımlıq ózgeshelikiniń tikleniwi kletkadan sırtda bolǵan viruslarda kechmaydi. Viruslar ionlasqan radiatsiyaǵa oǵırı shıdamlı. Jetkilikli dárejede virustıń aktivligin ultradawıstı 200 mıń silkinıwında bir sekunddan kóbirek waqıt ishinde joytıwı múmkin. Viruslardıń sıltına, kislotaǵa shıdamlılıǵı hár túrlı bolıp, hár bir virus ayriqsha xarakterli shıdamlılıqqa iye hám sol orında virion óziniń ómiriychanligini saqlap turadı. Viruslarǵa 5% lizol eritpesi júdá kúshli tásir etip 1-5 minuta ishinde barlıq viruslardı óltiredi. Viruslardı eń jaqsı konservasiyaovchi 50% glitserin esaplanıp +2 o virustıń ómirchanligini bir neshe ayǵasha saqlaydı. Antibiotiklar viruslarǵa tásir etpeydi. Lekin rikketsiyalar menen viruslar aralıǵinda bolǵan yamasa haqıyqıy virus esaplanbaytuǵın Limfagranuleyoma, ornitoz hám traxomalarga penitsellinni, biomitsinni tetratsiklin qatarına kiretuǵın antibiotiklar tásir etiwi anıqlanǵan

Viruslardıń hár qıylı daǵı nurlanıwlar (ultrafioletoviy, rentgen) onıń genomining ólshemine baylanıslı. Eń iri genom (125 ten 383 kv - kilovaz) ga iye bolǵan poks - asfa -, irido - gerpesviruslarning inaktivatsiyalash ushın 5*104 biykarlaw rentgen nurlanıw kerek bolsa, papillomavirus (genomi 7 kv) ushın 5*104 biykarlaw jetkilikli boladı.

Ulıwma viruslar bakteriyalarǵa salıstırǵanda UB nur tásirine shıdamlı. Hár túrlı viruslar ushın nurlantirish waqıtı birdey bolmaydı. Uzın tolqınlı (2250-2537 A0) nurlar úlken aktivlikke iye. Tazalanǵan virus suspenziyasining aktivligin kemeytiwi ushın 200-1000 ER g/mm2 bir neshe sekunda dawamında tásiri jetkilikli boladı.

Allontois suyıqlıǵında gripp virusın aktivligin joytıw ushın 200 ER g/mm2 kerek boladı.

Jaqtılıq nurı tásirinde viruslar aktivlashuvi hám juqpalılıq ózgeshelikin qayta tiklewi múmkin. Tek kletka ishindegi viruslar bunday ózgeshelikke iye.

Ultradawıs menen 200000 silkinıw bir neshe sekundada virus aktivligin joytıwı múmkin.

3. Viruslardı erituvchilar. Efir, atseton, xloroform, formaldegid hám basqa ximiyalıq zatlar tásirine shıdamlılıǵı bir qatar qásiyetleri superkapsid qabıǵı bar joq ekenligine, kapsid ishindegi nuklein kislotanıń bar ekenligine, genomining ólshemine baylanıslı boladı.

Sıltı hám kislotalar tásirine hár túrlı viruslar túrlishe shıdamlıqǵa iye. 5 % li lizol eritpesi barlıq viruslardı 1-5 minuta ishinde óltiredi.

Viruslardıń zárúrli qásiyetlerinen biri ortalıqtıń pH iga shıdamlılıǵı bolıp tabıladı.

Evalyutsiya processinde viruslarda xojayın organizminde bólek sıltıiy - kislotalı koefficientte arnawlı reproduksiyalanish ózgesheligi qáliplesken. Mısalı xojayın organizmine alimentar jol menen túsetuǵın hám ishek sekretsiyalerin shaqırıwshı reo -, karona -, pikornaviruslar pH 2, 2-3, 0 ge teń bolǵanda da shıdamlı. Biraq kópshilik viruslar sıltıiy yamasa kislotalı ortalıqta nobud boladı.

Viruslardı konservatsiyalash ushın 50% li glitserin eritpesi qolay esaplanıp +20 C de bir neshe ayǵasha tiri saqlaw imkaniyatın beredi. (Qutırıw keseli mısalında túsindiriw kerek).

Kórgezbeli qurallar :

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, vidioproyektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlarga, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglar panelleri, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı miktroskoplar, azıq ortalıqar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi natriy lizol, kesteler, slaydlar kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

5. Tema :VIRUS VIRIONLARININ REPRODUKSIYALANIWI.

REJA:

1. Kletka genomi hám normal kletkada genetikalıq informatsiyani ámelge asıwı.

2. Virionlarni kletka maydanına adsorbsiyalanishi, receptorlardı ionlıq úshlerdiń áhmiyeti.

3. Deproteinlash hám kirisiw.

4. Virus nuklein kislotalarınıń replikatsiyasi.

5. Virionlarini toplanıwı.

6. Superkapsidni payda bolıwı.

ASOSIY ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Tripsinizatsiya, fibroblast, sitopatogen tásir, adsorbsiya, Broun háreketi, deproteinizatsiya, replikatsiya, assambelirovanie, nukleokapsid, latent, sozılmalı, DI-bóleksheler, defektli virus, psevdoviruslar.

Viruslar reproduksiyasi (kóbeytiw)

Viruslar qatań kletka ishinde jasawshı parazitlar bolıp, organizmden sırtda toqıma elementleri bolmaǵan jasalma azıq ortalıqlarda o'smaydi (Karrel toqıma kulturalari, Meydlan Tirode zardobli toqıma bólekleri, Sinsser Tirode zardobli agari hám basqalar ).

Viruslardıń xojayın kletkası menen tásirlashuvi kóp basqıshlı quramalı process esaplanadı. Bul tásirlashuv nátiyjesinde produktiv, abortiv, integrativ process rawajlanadı. Produktiv formada virus reproduksiyasi gúzetiledi, abortiv kóbeyiw procesi ámelge aspay, virus shıǵarıp jiberiliwi múmkin, integrativ jabıwasning nuklein kislotası kletka genomiga biriktiriladi.

Viruslardıń kóbeyiwi bakteriyalardıń kóbeyiwinen tupten parıq etedi. Olardıń kóbeyiwi disyunktiv (latınsha disjunctus - bólek bóleklengen halda ) tipda ámelge asadı. O'nlab virionlar kletka ishinde jaylasqan.

Bunda virustıń strukturalıq bólimleri (nuklein kislota, virus belokı hám basqalar ) kletkada, virus nuklein kislotasında kodlanǵan informaciyaǵa qaray bólek-bólek sintez etiledi hám keyin virion jıynaladı.

Virus reproduksiyasini shártli túrde eki fazaǵa bolıw múmkin. Birinshi fazada virustıń kletkaǵa adsorbsiyasi jáne onıń ishine kiriwi, nuklein kislotasınıń beloklardan qutılıwı hám infeksiya qozǵawı ushın modifikatsiya etiliwi jatadı. Sonlıqtan, bul faza 3 basqıshdan shólkemlesken: 1) virustıń kletkaǵa adsorbsiya etiliwi; 2) kletka ishine kiriwi; 3) virustıń kletkada «yechinishi». Bul basqıshlar virustıń oǵan beyim kletkaǵa kiriwi jáne onıń ishki komponentiniń qorǵaw qabıqlarınan qutılıwına qaratılǵan. Birinshi faza tamam bolıwı menen reproduksiyaning ekinshi fazası baslanadı. Bul fazada tómendegi basqıshlar ámeldegi: 1) transkripsiya; 2) a-RNK dıń uzatılıwı ; 3) genom replikatsiyasi; 4) virus komponentleriniń jıynalısı (1-súwret).

Reproduksiyaning aqırǵı basqıshında virus kletkadan shıǵadı.

Birinshi basqısh - adsorbsiya. Virionlar kletka membranasındaǵı neyramin kislotanı tutatuǵın glikoprotein tábiyaatlı receptorlarǵa birikadi. Bunday receptorlar organizmdegi kóplegen kletkalarda ámeldegi, eritrotsitlar sol gápke kiredi. Sial kislotasın tutatuǵın (gangliozitlar) orto-hám paramikroviruslar ushın, kletka membranasındaǵı belok glikolipidlar hám lipidlar bolsa basqalar ushın arnawlı receptorlar esaplanadı.

Kapsid hám superkapsidlar quramındaǵı beloklar viruslardıń receptorları retinde xızmet etedi. Olar (adenoviruslarning Kiprikchalari) yamasa tikenek (orto — hám paramikso —, rabdo —, areno — hám bunya viruslardıń sırtqı qabıǵı daǵı glikoproteinlar) kórinisinde boladı.

Adsorbsiyaning birinshi basqıshı molekulalar ortasındaǵı tartılıw kúshleri esabına, ekinshisi virusqa beyim kletkalar receptorlarınıń dúzilisindegi gomologiya (uqsawlıq ) yamasa komplementarlik esabına ámelge asadı.

Ekinshi basqısh - virustıń kletka ishine kiriwi. Bul process receptorlı endositoz (viropeksis) hám membranalardıń qosılıwı nátiyjesinde júz beredi. Viropeksisda plazmatik membraning receptor tutatuǵın invaginatsiya etilgen bólegine virus birikadi. Keyin virus átirapında. vakuola payda boladı hám odan virus ózegi sitoplazmaga shıǵadı. Bunday jol adenovirus, gripp virusı hám basqalarǵa tán. 1-súwret. Papavirus infekciyasınıń kletka ishinde rawajlanıwı.

Ekinshi basqıshda virus qabıǵı hám kletka membranası qosıladı, nátiyjede virion ózegi sitoplazma ishine; eger yadro membrana menen qosılsa, kletka yadrosına kiredi.

Úshinshi basqısh - virionlarning «yechinishi». Bunda virustıń nuklein kislotası superkapsid hám kapsiddan qutılıwı kerek. Virionning «yechinishi» onıń kletka receptorlarına birikkanidan baslanıp, lizosomalardagi proteolitik fermentler hám yadro membranasına qosılıp atırǵan dáwirlerine shekem ámelge asadı.

Tórtinshi basqısh virus genomining transkripsiya hám replikatsiyasi ámelge asadı. Eki ipli DNK saqlawshı viruslarda transkripsiya kletka genomidagi mexanizm boyınsha keshedi: DNK—>a-RNK—> belok. Bunda tek DNK-baylanıslı RNK-polimerazani kelip shıǵıwı boyınsha parıq etedi. Mısalı, xojayın kletkanıń citoplazmasında transkripsiya ámelge asıratuǵın viruslarda (sheshek gúl virusı ) óziniń virus arnawlı RNK-polimerazasi boladı. Genomlarini kletka yadrosında transkripsiya etetuǵın viruslar (adenoviruslar, gerpes virusları ) bul processda kletkanıń RNK-polimerazasini isletedi.

RNK saqlawshı viruslar genomining transkripsiyasi bir neshe usılda ámelge asadı.

1. Keri-ipli genom tutatuǵın viruslar (orto-, paramikso- hám

rabdoviruslar) óz quramında virus arnawlı RNK-polimeraza yamasa

transkriptaza tutadı. Olar a-RNK ni, genom RNKsi matritsasida sintez

etedi. Bunday ferment virus menen zálellengen kletkalarda sintez etiledi,

biraq ol normal kletkalarda bolmaydı.

2. Oń genomli (oń ipli) viruslarda (pikorno-, Togoviruslar hám

basqalar ) a-RNK wazıypası genomini ózi atqaradı hám informaciyanı xojayın

kletkasında translyatsiya etedi.

RNK - saqlawshı retroviruslar quramında qayta transkriptaza yamasa revertaza ámeldegi bolıp, bul ferment informaciyanı RNK den DNK ga uzatadı. Bul process qayta transkripsiya dep atalǵan. Transkripsiya kletka hám virustıń arnawlı mexanizmleri járdeminde qadaǵalaw etiledi. Bunda informaciya birinshi «erta», keyin «kechki» genlerden oqıladı. Birinshi genlerde transkripsiya hám replikatsiyada qatnasuvshı virus arnawlı fermentler tuwrısındaǵı informaciya jaylasqan bolsa, ekinshilerinde kapsid beloklarınıń sintezi tuwrısındaǵı informaciyanı tutadı.

Virus arnawlı informaciya xojayın kletkası ribosomalariga uzatıladı hám virus arnawlı polisomalarda jıynaladı.

Besinshi basqısh - virionning jıynalısı. Bul processda birinshi bolıp nukleokapsid jıynaladı. Virustıń nuklein kislota hám belokları kletkanıń hár túrlı jaylarında sintez etilgeni ushın olar virus jıynalatuǵın jayǵa jetkeziliwi kerek. Virustıń belok hám nuklein kislotaları bir-birin teńiydi hám óz-ózinen bir-birine birikadi. Viruslar, tiykarınan, endoplazmatik retikulum hám Golji apparatı membranalarında jıynaladı.

Altınshı basqısh - virus bóleksheleriniń kletkadan shıǵıwı. Bul process eki qıylı usılda ámelge asıriladı. Superkapsidi joq ápiwayı viruslar, mısalı, pikorno-, adenoviraslar hám basqalar kletkanı bóleklab (orıs. distraksiya) tısqarına túsedi. Olar lipoproteid tábiyaatlı sırtqı qabıqqa iye. Viruslar bolsa urıqlanıw jolı menen kletkadan shıǵadı. Bul processda virus urıqlanıw jayındaǵı kletka membranası komponentlerin ózine sırtqı qabıq dúziwde isletedi, sol sebepli bunday viruslar haywan organizminde uzaq waqıtqa shekem saqlanıp qaladı. Bir virus bólekshesinde bir siklda 102, 3 sikldan keyin 106 virionlar payda boladı.

Virionlarni kóbeytiw ushın tripsin menen ishlov berip tayarlanǵan jalan qatlı kulturalar keń qollanıladı. Tripsin kletkalar arasındaǵı biriktiruvchi toqımalarǵa tásir etip, kletkalardı bir-birinen ajratadı. Kletka kulturalari klinikalıq letallik jaǵdayı daǵı haywandıń normal toqımasınan hám abort etilgen embrion kletkalarınan, haywanlardıń ishki aǵzalarınan, hár túrlı qáwipli o'sma toqımalarınan (Hela, Hep-1, Hep-2, KB hám basqalar ) tayarlanadı. Mısalı, Hela kletka kulturasi (jatır raki kletkaları ) 1950-jıldan beri o'stirib kelinedi jáne bul házirge shekem dúnya daǵı virusologik laboratoriyalarda isletiledi.

Kletkalardıń turmıs iskerligin saqlap turıw ushın quramında kletkanıń haywan organizminen sırtda jasawı ushın kerek bolǵan zatlar kompleksi, aminokislota, uglevod, vitamin hám basqalar hám de belgili bir duzlar tutatuǵın hám pH ga iye bolǵan azıq ortalıqlardan (199, igla hám basqa ortalıqlar ) paydalanıladı. Kletka kulturalarini kúshli qadaǵalaw astında, standart azıq ortalıqlar hám taza biologiyalıq zatlardan paydalanıp o'stiriladi (2-súwret).

2-súwret.

Kletka

kulturasida

undirilgan virus

pilakchalari

Juqtırılǵan kletka kulturasida viruslardıń reproduksiyasini olardıń kletkaǵa sitopatogen tásir (SPT) etiwi boyınsha anıqlaw múmkin. Virustıń kletkaǵa patogen tásiri nátiyjesinde morfologiyası keskin o 'zgaradi, yaǵnıy yadrolarda piknoz júzege kelip, (iri, ko 'p yadrolı kletkalar ) hám kiritpeler payda boladı (3-

súwret).

Qızıl neytral boyaw qosılǵan kulturada viruslardıń SPT ni pilakchalar payda bolishidan biliw múmkin. Viruslar kóbeygen orında degeneratsiyaga dus kelgen kletkalar payda etgen pilakchalar qızıl fonda jıltır, daq formasında kórinip turadı. Bunnan tısqarı, viruslar juqtırılǵan kletka kulturasida gemadsorbsiya etiw ózgesheligi (GATR), yaǵnıy bul kletkalardıń óziniń ústine- eritrotsitlarni biriktiriwi hám gemagglutinatsiya etiwi asadı.

Infeksiyanıń surankali latent formalarınan virustı ajıratıp alıw ushın : 1) birge ósiriw usılı, bunda kesel haywannan yamasa ólikten alınǵan toqıma biopsiyasiga tripsin qosıladı hám jaqsılap silkitiladi. Payda bolǵan kletka qospası virusqa beyim undiriluvchi kletkanıń jalan qatlı kulturasida o'stiriladi; 2) ziyanlanǵan aǵzalardıń toqımasın ósiriw usılı, onıń ushın olardan baslanǵısh kletka kulturasi tayarlanadı. Nátiyjede kóbeygen virus kultural suyıqlıqqa ajralıp shıǵadı.

Patologikalıq ózgerislerdi anıqlaw ushın ziyanlanǵan aǵzalardan kesmalar tayarlanıp gistologik tekseriwler ótkeriledi. Viruslardı tawıq embrionında kóbeytiw keń tarqalǵan usıllardan esaplanadı. Onıń ushın virus tutatuǵın materialdı amnionga, allantois boslig'iga, máyek sarig'i qapshıqsına jiberiledi (4-súwret).

3-súwret. Macacus rhusus atlı

meshin búyrek kletkalarına III

tip poliomelit virusı juqtırılǵannan

sońǵı jaǵday. Kletkalar

bóleklenip ketken Tawıq embrionıń virus juqtırıw jollıq.

1-allantois bo 'shlig 'i; 2-hawaqopchasi;

3-máyek po 'sti;4-xorionallantois qobig'; 5-amniotikbo 'shliq;

6 -belok ; 7-máyek sarig. a-amnionda; b-allantois bo 'shlig 'ida;

v-máyek sarig 'idan ibarat qapshıqta

Tawıq homilalaridagi arnawlı ózgeris oshaqlı zaqım aliw, qabıqtıń diffuz xiralashishi, kóplegen jaralar menen birge isik, nekroz bolǵan jaylar, qan quyilishi, pustule hám kóbiksheler kórinisinde kórinetuǵın boladı. Tawıq homilalaridagi viruslar reproduksiyasini gemagglutinatsiya reaksiyası járdeminde anıqlanadı.

Viruslardı olarǵa beyim bolǵan laboratoriya haywanlarınıń organizminde de kóbeytiw múmkin, bunda olarǵa kletka kulturalarida hám tawıq homilasida kóbeymeytuǵın viruslar juqtıriladi. Kóbeytiw usılı virustıń túrine qaray saylanadı. Ajıratıp alınǵan viruslar ulıwma qabıl etilgen usıllar menen identifikaciya etiledi (túrlerge ajratıladı ).

Virionning kletka maydanında yutilishi adsorbsiyalanishi:

Juqpalı processtiń birinshi basqıshı virus bólekshesiniń kletka maydanına jabısıp alıwınan ibarat bolıp, bul jaǵday virus kletkanıń sırtında bir neshe márte broun háreketi nátiyjesinde júzege keledi.

Yutilish tiykarında eki process.

Birinshisi spetsifik bolmaǵan elektrostatik óz-ara tásir sonday eken belok, fosfat gruppası, kletka tısqarısına jaylasıp keri zaryadqa iye esaplanadı.

Ekinshisi spetsifik, virus menen kletka yaǵnıy komplementlar kletka hám virustıń receptorları menen baylanıslı. Sol orında viruslı poproteid (arbo viruslar sıpalıwı ) hám mukoproteid (mikso viruslar hám adenoviruslar) receptorlarınan ibarat.

Viruslarǵa kletkalardıń bayqaǵıshlıǵı mine sol receptorlardıń bar ekenligi menen baylanıslı bolıp tabıladı. Viruslarǵa qarsı spetsifik antitelalar viruslardı kletkaǵa sıpalıwı ushın qarsılıq kórsetedi.

Adsorbsiya, yutilish procesi eki dáwirden ibarat : qaytatuǵın hám qaytpaytuǵın.

Qaytatuǵın dáwirde virustıń kletkaǵa yutilishi desorbsiya yutilmay qalıwı múmkin.

Qaytpaytuǵın dáwir virus kletka menen uzaq waqıt qosıwda vujudga kelip, qaytpaytuǵın sıpalıw procesi júzege keledi.

Mısalı : belok virusın cho'chqa buyragidan tayarlab kletkada ósiriw ushın 2-4 saat hám 37 dáreje talap etiledi. Biraq tómen dárejede viruslar kletkaǵa sıpalmaydi hám kletkanı tısqarısına o'stirib qalǵan virustı Versen eritpesi menen qayta islew nátiyjesinde sıpalıw procesin keyin basıp qaytarıw múmkin.

Virustı kletka ishkerisine kiriwi:

Viruslardı kletka ishkerisine kiriwi 2 jol menen, yaǵnıy birinshisi - viropeksis (pinocitoz ) kletkanıń átirap -ortalıqtan suyıqlıqtı shilib alıw nátiyjesinde virus hám kletka qabıǵınıń erip ketiwi sebepli ekinshi jol - adsorbsiyadan keyin ámelge asadı.

Kópshilik viruslar kletka ishkerisine viropeksisi jolı menen, ayırım viruslar virus hám kletka qabıǵınıń erip ketiwi nátiyjesinde kletka ishkerisine kirip infeksiyanıń baslanıwına virion ishindegi nuklein kislota baylanıslı bolmay, bálki, nukleoprotsid baylanıslı bolıp tabıladı.

Deproteinizatsiya procesi:

Kletkada aldınan bar bolǵan kletka fermentleri tásirinde ámelge asadı. Sonıń menen birge ospavaksina virusınıń deproteinizatsiya procesi quramalı keshedi. DNK-dıń deproteinizatsiya procesi arnawlı «echintiruvchi» fermentler tásirinde bolıp, bul fermentlerdiń tásiri infeksion processtiń baslanıwıdanoq ámelge asıp baradı.

Virus belokınıń sintezlanishi:

Kletkaǵa virustıń adsorbsiyalanishidan tap kletka tereńligin kirip hám jańa násildi payda etkenshe ketetuǵın waqtın jasırın dáwir dep atab, bul dáwirden keyin jańa voyaga etken virustıń sırtqı ortalıqqa shıǵıwı gúzetiledi.

Jasırın dáwir kesheip atırǵan bir waqıtta virustı zálellengen kletka ishinde ushıratmaslik Eklips faza dep júritiledi.

DNK saqlawshı viruslardıń rawajlanıwı ushın 24 saat jetkilikli. Qaysı múddet ishinde kópshilik viruslardıń kóbeyiwi de anıq úyrenilmagan. Zálellangandan keyin kletka ishkerisinde hár túrlı múddet ishinde 20 erte sintezlangan belok, 16 kesh sintezlangan belok hám de 14 formallantiruvchi beloklardı ushıratıw múmkin.

Sol orında erte sintezlanuvchi beloklar 2-gruppaǵa bólinedi:1-sintezlanadigan, 2-DNK virusı genomining replikatsiyasi baslanǵannan keyin.

Ayırım formallantiruvchi beloklardıń sintezi transkripsiya jolı menen basqarilib RNK hám basqa beloklar qatnasıwında boladı.

Virus komponentiniń sintezi:

Nuklein kislotalardıń túri, forması hár túrlı bolıp tabıladı. DNK, RNK, eki shınjırlı, bir shınjırlı, tuwrı sızıqlı hám domalaq sheńber forma daǵı molekulalardan ibarat bolıp replikatsiyalanishi da hár túrlı bolıp tabıladı. Túrli shańaraqqa tiyisli viruslar ózlerine tán genetikalıq informatsiya hám replikatsiyalanish ózgeshelikine iye.

Virus membranasınıń tashkil tabıwı :

Virustıń tiykarınan sitoplazmatik eki qabatlı lipiddan ibarat forma quraydı. Virus membranası glikoproteidlar HN hám F hám ishki belok qabatı M beloktan ibarat.

Voyaga etiwgen virus bólekshesiniń kletka ishkerisidan shıǵıwı :

Bul process eń aqırǵısı bolıp, bunda etiwgen virionlarning sırtqı ortalıqqa tarqalıwı gúzetiledi. Mısalı : gripp virusı 30 saat dawamında kletka ishinen shıǵıp ulguradi. Ayırım viruslar kletkadan tısqarına chiqmasdan da kletkadan -kletkaǵa ótiwi gúzetilgen. Bul túrde kletka aralıǵinda turǵan ekstratsellyular antitelolar virusqa tásir eta almaydı.

Transduksiya - násillik maǵlıwmattı bir kletkadan ekinshi kletkaǵa ótiw mexanizmi.

Transformaciya -ózgeris, ózgertiw, forma yamasa dúzılıwdıń ózgeriwi.

Transkripsiya - belok sintezi ushın ribosomalarga sintez programması, yaǵnıy DNKda bolǵan hám saqlanatuǵın belok strukturasında informaciya jiberiliwi kerek. Belok sintezi ushın ribosomalarga bul informaciyanıń anıq nusqa (kóshirme) lari jiberiledi. DNK sintezlanadigan jáne onıń strukturasınan anıq nusqa kóshiretuǵın RNK informaciya jiberiwge járdem beredi. RNK nukleotidlarining izbe-iz jaylasıw rejimin anıq tákirarlaydı. Sonday etip, sol gen strukturası daǵı informaciya go'yoga kóshirip beriledi. Bul protsess transkripsiya dep ataladı. Latınsha. «Transkripsio» kóshirip alıw degen mánisti ańlatadı.

Hár bir gennen RNKning qálegenshe nusqasın kóshirip alıw múmkin. Beloklar quramı haqqındaǵı informaciyanı jetkizip beretuǵın RNK - informatsion (i-RNK) dep ataladı.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:

1. Viruslardıń reproduksiyalanishining tiykarǵı basqıshı?

2. Viruslardı qaysı sistemalarda ósiriw múmkin?

3. DNK - saqlawshı viruslar kletkanıń qaysı bóleginde jaylasıp ko'payadi?

4. RNK - saqlawshı viruslar kletkanıń qaysı bóleginde jaylasıp ko'payadi?

5. Eklips faza ne?

6. Tema : VIRUSLARDIN GENETIKASI

REJA:

1. Viruslar genomining dúzilisi.

2. Viruslardıń mutasiyalari.

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

Tayansh sóz dizbegiler: xromosomlar kompleksi, diploid, gaploid xromosomlar, gendiń dúzilisi, rekombinasiya, mutasiya, fenotip, genotip, viruslardıń ózgeriwshenligi, genetika, transformasiya, transduksiya.

Virus geniniń dúzilisi hám funksiyası. Hár bir biologiyalıq turning somatik kletkasında anıq ajıratılǵan xromosom kompleksi boladı. Hár bir xromosom juftli boladı. Ekili xromosom kompleksi (diploid), jetilgen jınıslıq kletkalarda bolsa jalǵız (gaploid). Mitozda xromosomlar ekige ajraladi` hám kletka birdeyde bólistiriledi.

Viruslarda nuklein kislotasın sabaǵı (DNK yamasa RNK) xromosoma wazıypasın atqaradı, geyparalarında ol pútkil, basqalarında (gripp, reo -, arenaviruslar) fragmetlashgan boladı. Nuklein kislotalardıń bólek bólekari belgili belokdıń sinteziga juwapker (determinant), olar genler dep ataladı. Belgili ápiwayı viruslarda úshewden besewge shekem genleri bar (mısalı, DNK saqlavchi polioma virusı ; pikornaviruslarda 6 -8 genler bar). Lekin quramalı viruslarda (mısalı iri bakteriofag T4) 30 dan artıq genler qabıq belokinung sintezini qadaǵalaw etedi hám 15 tasi - nukleotid bildirgichilarini sintez etedi; bul fagning kóbeyiwi ushın shama menen júzlegen genler qatnasıwı kerek.

Gen bólindis emes. Onıń jáne de kishi bólekchalari bar (mutonlar, rekonlar), olar belgili funksiyalardı sáwlelengenlestirgen bolıp, biymálel úyreniw múmkin. Gendiń dúzilisi T4 bekteriofagda jaqsı úyrenilgen. Ekenin aytıw kerek, gen bir waqıtta ush ózgeshelikke iye: organizmdiń ol yamasa bul belgisin qadaǵalaw etedi (funksiya ), chatishishda almasinadi (rekombinasiya) hám ózgeredi (mutatsiya). Sistron túsinigi gen túsinigine muwapıq keledi - funksiya berilgen yaǵnıy bir belok haqqındaǵı informasiyaga tuwrı keledi.

Viruslar fementining sintezi genlerde kodlastırılgan, yaǵnıy DNK yamasa RNK dıń belgili bólimlerinde. Barlıq ferment (belok ) tek nuklein kislotada berilgen fermenttiń sintezini kodlastırıwshı tiyisli gen bolsaǵana sintezlanishi múmkin.

Virus genomi degende bul virustıń barlıq genleri jıyındısı túsiniledi. Ayırım viruslarda genom bir molekula nuklein kislotasınan ibarat (DNK yamasa RNK), geyparalarında - bir neshe molekulalardan (gripp virusı, reo - hám arenaviruslar ) ibarat.

Fenotip - berilgen virus funksiyası hám barlıq sırtqı hám ishki belgileriniń jıyındısı bolıp tabıladı. Viruslardıń fenotip qásiyetlerin morfologiyalıq hám serologik usıllarda anıqlaw múmkin. Genotip bolsa tek násillik material quramı menen - DNK yamasa RNK anıqlanadı, yaǵnıy olar molekulasındaǵı nukleotidlarning tártibi yamasa belok sintezi kodı menen anıqlanadı. Virustıń fenotipi onıń turaqlı ózgesheligi bolıp qalmaydı, ol onıń rawajlanıw processinde de, sırtqı ortalıq tásirinde de ózgeriwi múmkin. Genotip - virustıń turaqlı ózgesheligi bolıp ol genomda keshetuǵın mutatsiya nátiyjesinde ózgeris múmkin. Virus genomidagi mutatsion ózgerisler óz gezeginde, onıń fenotipini ózgeriwine alıp keledi.

Viruslı genom polisistron dúzılıwǵa iye. Zamanagóy genetikalıqa ideyası boyınsha “bir ferment (belok ) - bir gen” haywanlar virusı mısalında da tastıyıqlanǵan. Virus genomlarining polisistronligi miksoviruslarda anıq úyrenilgen. Olardı bir neshe sutka dawamında 370 C temperatura tásir ettiriw jolı menen kúshsizlantirilsa, aldın olardıń juqpalılıq ózgesheligi joǵaladı, keyin neyrominidaza, jáne de keshlew gemagglyutininlar joǵaladı. Sonday eken, miksoviruslarning belgili sistronlari buz'ladı.

Viruslardıń mutatsiyasi.

Viruslar óz qásiyetlerin kóbeyiwdiń tábiy sharayatlarında da, tájiriybede de ózgertiredi. Virus qásiyetlerin násillik ózgeriwshenligi tiykarında eki process jatadı : 1. Mutatsiya, yaǵnıy virus genomining belgili bóleginde nukleotidlar izbe-izliginiń ózgeriwi qásiyetleriniń fenotip ózgeriwin kórsetip beredi.

2. Rekombinatsiya - bir birine jaqın lekin násillik xuusiyatlari menen parıq etetuǵın viruslardıń genetikalıq materialın almasınıwı.

Mutatsiya - genlerdiń ózgeriwi menen baylanıslı ózgeriwshenlik.

Viruslardıń barlıq mutatsiyalari eki gruppaǵa bólinedi: spontan hám indusirlangan, dovomiyligi boyınsha olar eki gruppaǵa bólinedi: noqatımon hám aberrasion (genomning kóplegen bólegin ózgeriwi). Noqatımon mutatsiya bir nukleotidning (RNK - saqlawshı viruslar ushın ) yamasa bir jup komplementar nukleotidlar (DNK - saqlavchi viruslar ushın ) almasınıwı menen ańlatpalanadı.

Faglarda oberrasiya nukleotidlarning hár túrlı sanı túsip qalıwı menen ańlatpalanadı. Spontan mutasiya, indusirlangan mutasiya da tuwrı hám teris (reverse yalar) mutasiyalarga bólinedi.

Morfologiyalıq yamasa stukturali mutatsiyalar virionning ólshemine virus beloklarınıń baslanǵısh quramı viruslar reproduksiyasini támiyinleytuǵın ertangi yamasa keshki arnawlı virus fermentlerin determentlovchi genlerdiń ózgeriwine tásir etedi.

Spontan (tábiy) mutatsiya. Tiri tábiyaatda mutatsiyalar júdá kem hám tábiy halda yaǵnıy hár bir bólek jaǵdaydı anıqlanıwı qıyın bolǵan sebepar tásirinde payda boladı. Viruslardıń spontan mutatsiyasi populyasiyada eksprementatorning jasalma aralushivisiz payda boladı. Bunda adsolyut birdey populyasiya bolıwı múmkin emes. Birdeyligi salıstırmalı bolǵanı ushın viruslar populyatsiyasida onıń rawajlanıw processinde spontan mutantlar belgili itimal menen payda boladı.

Bir belginiń mutatsiyasi shtammga baylanıslı túrde hár túrlı bolıwı múmkin. Mısalı, W-Fox polimiyelit shtammning ret 400 belgisi boyınsha mutatsiyaning tákirarlanıw dárejesi 2, 4-10 -5 ni tashkil etse Sh-AT shtammida bolsa bir shekem tómenlew 2, 4-10 -6 ni quraydı. Populyatsiyasida payda bolatuǵın genetikalıq taza liniya bolıp qalmaydı, geyde tez rawajlanıp, pútkil populyatsiyani qamtıp alıwı múmkin. Viruslardıń mutatsiya chastotası virus populyatsiyasi rawajlanıp atırǵan kletka sistemasına da baylanıslı. Kletka sisteması bir waqtıniń uzida seleksiya faktorı da (variantı tańlaw ) bolıwı múmkin.

Spontan mutatsiyaning payda bolıwı sebepleri hám mexanizimi neden ibarat? Uotson hám Kriklar (1953) pikrine qaraǵanda spontan mutatsiyalar DNK quramına kiretuǵın tiykarlardıń tautamer almasınıwı nátiyjesinde payda bolıwı múmkin. Mısalı, adenin vodorod atomning tautomer silijishi onıń replikatsiyada timin menen emes, guanin menen baylanısıwına alıp keledi. Bunday qáte replikatsiyalar AT hám GS juplıqlardıń almasinuviga alıp keledi.

Bir gende payda bolatuǵın spontan mutasiyalar, onıń uzınlıǵı boyınsha birdeyde tarqalmaydı. Gendiń birpara bólimleri tez -tez mutatsiya etedi, ayırım qisimlari júdá kem mutatsiyalanadi. Sol sebepli tiykarlardıń juftlanishida qáteler múmkinshiligı gendiń hár túrlı bólekte túrlishe boladı. Ol nuklein kislotasınıń belgili konformatsiyasiga baylanıslı bolıwı múmkin hám ayırım nukleotidlar basqalarına salıstırǵanda kóbirek tautomer almasınıwına múmkin. Bunnan tısqarı spontan mutatsiyalar replikatsiya waqtında DNK -yamasa RNK-polimeraza fermentler jumısınıń hatosidan da bolıwı múmkin.

Viruslardıń mutatsion ózgeriwshenligin mutatlarning fizika - ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin anıqlawdan ibarat. Bunda mutantlar genetikalıq belgileriniń kovariyatsiyasini yamasa mutant fenotipining tábiyaatı anıqlanadı.

Kovariyatsiya - degende belgili belginiń ózgeriwi menen (markerdiń) virustıń virulentlikka, reaktogenlik, immunnogenlik hám basqa qásiyetleri ortasındaǵı baylanıslılıq túsiniledi. Mutantli fenotip tómendegi belgilerden ibarat, yamasa bul sistemada reproduksiyalanish ózgesheligi, termorezistenlik, gemagglyutinatsiyalovchi, gemolizlovchi hám basqa ayrıqshalıqlardan ibarat.

Viruslarda mutatsiyalar olardıń birpara biologiyalıq sistemalarǵa adaptaciyası nátiyjesinde ın Vitro (kletka kulturasi) hám ın Vivo (haywanlar, tawıq homlasi) payda bolıwı múmkin.

Viruslardıń haywanlardan haywanlarǵa ótken degi mutatsiyasi.

Laboratoriya haywanları, tábiy beyim yamasa beyim bolmaǵan haywanlarda uzaq adabtatsiya qılıw usılında turaqlı immonogen joqarı virus shtammlarini alıwǵa kóp mısal keltiriw múmkin. Mısalı, qutırıwdıń (virus fixe) vaksina shtammi, iri shaqlı haywan oba keselii virusı (shtamm L), at oba keselii, belok virusı shtammlaridan vaksinalar tayarlawǵa muvoffaq bolıwǵa.

Tawıq homlasida viruslardıń mutatsiyasi.

Viruslardıń násillik ózgeriwshenligi olardı tawıq homlasida o'stirganda da gúzetilgen. Buǵan tiri virusqa qarsı vaksinalar alıwdıń ózgergen variantları mısalı, qus juqpalı bronxitke, juqpalı laringotraxeitga qarsı, ıytlar oba keselii qoyning Kataral ısıtpası, iri shaqlı haywanlar oba keselii, Nyukasl keselligine qarsı vaksinalar mısal boladı.

Kletka kulturasida viruslar mutatsiyasi. Kletka hám toqıma kulturalarida kóplegen viruslar jaqsı ósedi hám attenuirlanadi. Mısalı sarı ısıtpa virusı tawıq homilasi toqımasında uzaq o'stirilganda neyrotrop hám visserotrop qásiyetlerin joǵatıp, immunogenligini saqlap qaladı. Sol usılda alınǵan 17 D shtammi házirge shekem tiri vaksina retinde isletilip atır. Meshin buyragi kletkasına egilgen poliomielit virusınıń (úsh tipi) qatar attenuirlangan shtammlarini alıwǵa muvaffaq bolǵanlar. Bul shtammlardan tayarlanǵan vaksina adamlar ushın zıyansiz quwatı kúshli, uzaq dawam etetuǵın immunitet payda etedi.

Adaptaciya processinde mutatsiyaning payda bolıw sebepleri. Qayta egiw processlerinde virus qásiyetleriniń ózgeriwi basqıshma - basqısh keshedi. Birinshi ekmalarda tiykarınan qandayda bir genetikalıq belgisi ózgergen virionlar boladı ; egiw sanı artqanı tárepke populyatsiya eki hám odan kóp belgileri ózgergen virionlar payda boladı ; qayta egiw tez - tez bolıwı menen bunday bóleksheler muǵdarı mudami artıp baradı hám keyinirek kópshilik virus bólekchalarida kóplegen genetikalıq belgilerdiń ózgeriwi gúzetiledi. Bul bolsa, virus populyatsiyasining násillik ózgeriwshenligi mexanizmi tiykarında eki process jatıwdıń guwası bolıp tabıladı: mutatsiya hám seleksiya, sonday eken eki processda da bir waqtıniń ózinde de mutatsiya induktori, da selektiv faktor esaplanǵan sırtqı ortalıq zárúrli rol oynaydı (Yu. Z. Gendon, 1964).

Indusirlangan mutatsiyalar viruslarǵa (onıń vegetativ yamasa tınısh forması ) hár túrlı ximiyalıq hám fizikaviy mutagenlarni tásir ettirganda, sonıń menen birge noodatiy biologiyalıq sistemalarına (iykemlesiw, ózgeriwshenlik) iykemlesiw processlerinde payda boladı. Suniy mutagenlarni qóllawdıń eki abzallıǵı bar. Birinshiden, olar tábiy faktorlar, salıstırǵanda on, júz ret kóbirek mutatsiya payda etedi, ekinshiden birpara jasalma mutagenlar tásiri belgili yunalishga iye hám aldınan nuklein kislotasınıń qaysı elementine, ol yamasa bul mutagen qanday tásir etedi hám olarda qanday ózgerisler payda etiwin biliw múmkin. Ximiyalıq mutagenlar, joqarı temperatura, ultrafioletoviy nurlarınıń mutagen tásirinleri úyrenilgen.

Mutagenezning baǵdarı hám natiyjeliligine tásir etiwshi faktorlar. Bunday faktorlar 8: 1) mutagen quramı ; 2) virustıń arnawlı qásiyetleri; 3) virus menen kletkanıń óz-ara tásir dáwiri; 4) mutagen tásirinen keyin virustıń replikatsiyalari sanı ; 5) mutagenning virus geni menen óz-ara tásirin tańlawı ; 6 ) qayta islew sharayatı (pH ortalıq, quramı, temperatura ); 7) kletka sistemasınıń tipi; 8) ósiriw sharayatı.

Birdey tájiriybe sharayatında bir mutagen hár túrlı viruslar hátte bir virustıń hár túrlı shtammlar mutatsiyasini birdeyde indusirlamaydi. Hár túrlı belgilerdiń mutabelligi birdey mutagen tásirde bir shtamm arasında da keskin parıq etedi.

Mutagenlarning viruslardıń tınısh hám vegetativ formalarına mutagen tásirinen de mutatsiyalar payda bolıwı múmkin. Ekinshi halda mutagen tásir tek mutagenning kletkaǵa kiriwine baylanıslı emes, bálki virus genomining replikatsiyasi menen de bekkem baylanıslı.

Mutagenlar tásiriniń natiyjeliligi mutagenning konsentatsiyasi, pH hám qatar basqa faktorlarǵa baylanıslı. Kópshilik mutagenlar ushın mutagenez intensivligi menen mutagen dozasining baylanıslılıǵı anıqlanǵan. Sonday eken, dozaning artpaqtası menen, mutagen natiyjeliligi artpaqtası menen bir qatarda virustıń jasaǵıshlıǵı arasında matematikalıq baylanıslılıq bar.

Indusirlangan mutagenez sonıń menen birge virus - kletka sisteması ámeldegi azıq ortalıq quramına awa baylanıslı. Mutagenlar tásirinde payda bolatuǵın mutatsiyalarning hámmesi de birdeyde stabil bo'lavermaydi. Joqarı temperatura, kislotalı ortalıq, ultrafioletoviy nurlar hám ultradawıs tolqınlar tásirinde alınǵan mutantlar 20% ge shekem reversiya bergen, proflavin tásirinde bolsa barlıq mutantlar tolıq stabil ekenligi anıqlanǵan. Stabillikdagi bunday parq isletilingen mutagenlar tásirin molekulyar mexanizmin birdey emesligi menen baylanıslı. Joqarı temperatura, kislotalı ortalıq, ultabinafsha nurları tiykarınan virus nuklein bólek tiykarlardıń almasınıwına alıp keledi. Ol bolsa óz gezeginde bólek tiykarlardıń almasınıwına alıp keledi. Proflavinning sonıń menen birge bólekan azot kislotasınıń mutagen tásirinde mutatsiya sebebi tiykarlardıń túsip qalıwı yamasa qosılıwı bolıp tabıladı. Vaksina virus shtammlari viruslarǵa mutagen tásir ettiriw jolı menen alınǵanda genetikalıq kodtı tereńrek ózgertiretuǵın mutagenlarni isletiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sebebi bunday mutagenlar násillik ayrıqshalıqlardı stabillashtirish ózgeshelikine iye.

Qadaǵalaw ushın sorawlar :

1. Genom ne?

2. Virus geniniń dúzilisi hám funksiyasın aytıń?

3. Fenotiv, genotiv ózgeriwshenlik ne?

4. Viruslardıń mutatsiyasini aytıń?

7. Tema : VIRUSLARDIN EKOLOGIYASI

JOBA

1. Tábiyaatda viruslardıń, bakteriyalardıń aylanıw jollıq hám formaları

2. Adam hám haywanlarda kesellik shaqırıwshı mikroorganizmlar hám viruslardıń óz-ara baylanısı

3. Qozǵawtıwshınıń patogenlik spektori

4. Kesellik qozǵawtıwshıların attenuatsiyalash

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Sublimatsiya, liofilizatsiya, fotodinamikeffekt, konservatsiya, muzlatıw.

Viruslardıń ekologiyası - viruslardıń sırtqı ortalıq menen baylanısı.

FERMENTRLAR. Kópshilik halda virion ribonkuleaz, dezoksiribonukleaz hám proteazlarga oǵırı shıdamlı.

Virionning nuklein kislotaları belok qabıq menen oralǵan sol sebepli olar nukleazlar tásir etpeydi.

Aktivlestirilgen papain kartoshkanıń X virusın hám basqa ósimliklerdiń virusın aktivligin pasaytiradi, lekin poliomielit, virusın, bakteriofagni aktivligin kemeytira almaydı.

Antitelolar menen neytrallanǵan fagni ayırım halda papain menen aktivligin kemeytiw múmkin. Beloktı denaturatsiyaga ushıratıwshı kóplegen faktor hám agentler ámeldegi bular :

3) Jasalma detergentlar mısalı : Lauril natriy sulfat

Mochevina hám guanidin, vodorod baǵların úziwde qatnasadı.

4) Vodorod iondıń joqarı yamasa tómen bolıwı.

Hár qaysı viru detergentlarga hár túrlı bayqaǵısh, bulardan óziniń qabıǵında lipidlarni saqlawshı miksoviruslar, arboviruslar, gerpes gruppası deteregentlar menen ańsatǵana aktivligin azaytadı. Sonıń menen birge lipidlarni erituvchi efir yamasa xloroform bolıp tabıladı.

Temperatura - kópshilik viruslar 56 -60 o de 5-30 minuta ishinde óz aktivligin joǵatadı. Gepatit virusı qan zardobida 30 minuta ishinde 80 o óz ózgeshelikin joǵatmaydı. Ishekte rawajlanatuǵın viruslar qızdırıwǵa shıdamlı sol orında adenoviruslar, gerpesviruslari, ospa-vaksina virusları óz aktivligin joǵatadı.

Kópshilik viruslar - 70 odan tómen temperaturada jaqsı saqlanadı. Muzlatıw dárejesi qansha tómen bolsa sonsha virus kem nobud boladı. Sawıpılıwı qansha aste bolsa sonsha kóp virus óz ózgeshelikin joǵata veradi.

Tezlik menen - 196 o sovitilsa virus óziniń juqpalılıq ózgeshelikin joǵatmaydı ayırım viruslar - 20 odan tómen dárejede bir-neshe aydan tap bir jılǵa shekem turmıslıq chanligini saqlap turadı.

Viruslardıń juqpalı titri mazlatılǵannan keyin bır jola azayadı, uzaq múddetke saqlaytuǵın bolsaq uyań aste juqpalılıq titri azayıp baradı.

Mazlatılǵan waqıtta virus óz aktivligin joǵatmasligi ushın virusqa tawıq máyekiniń sarig'i yamasa belokı, qan zardobi, pepton saxoroza yamasa glyukoza qushiladi.

VIRUSLARG’A FIZIK HAM XIMIYALIQ FAKTORLAR TA'SIRI.

Bardı da, xojalıqta kesellik anıqlańudek bolsa, ol táǵdirde veterinariya nizamlıqına muwapıq bul alaǵada territoriya (ferma xojalıq ) de karantin dep daǵaza etilip, ondan haywanlardı shıǵarıw hám alıp kiriwlerdi veterinariya vrachi qadaǵalawsız qadaǵan etiledi.

Sharba buyımların alaǵada jay arqalı haydab ótiw hám de alaǵada atlarda sharba buyımların hár qanday qayta gruppalarǵa ajıratıw toqtatıladı.

Dúzelbeytuǵın, sonıń menen birge, emlew usılı bolmaǵan (m:qutırıw keseli sıyaqlı ) bólek abırjı keselge jolıqqan jonivorlar arnawlı úskenelestirilgen maydanshalarda óltiriledi, óliklerdi bolsa kuydiriladi.

Shártli saw haywanlardı kesellikke qarsı emlab saqlap qalınadı.

Juqpalı keselliklerdiń tarqalıwın aldın alıw haram ólgen hám óltirilgen haywanlardıń óliklerin utilizaciya etetuǵın veterinariya-sanitariya punktlerinde qayta isleydiler. Bul orında olardı joqarı basımlı qazanlarda temperaturanı 100 odan joqarı dárejede kutarilib qaynatiladi. Profilaktika maqsetinde, sonıń menen birge kesellik payda bolǵanında sharbachiik ımaratları dezinfeksiya etiledi. Dezinfeksiyani nátiyjeli ótkeriw ushın malxananı tezekten, nishxurdlardan hám basqa pataslıqlardan tazalaw zárúr. Infeksiyanıń shań menen birge to'zib ketiwine jol qoymaw ushın daslep malxananıń ishkerisine suw sepiladi hám sonnan keyin az-azdan pataslıqlar, arnawlı ajaratilgan uchastkaǵa shiǵarıladı.

Sungra diywallar, pol, tosıqları hám ásbaplar ıssı suw menen juwıladı hám dezinfeksiya etiledi.

Bınanı tazalawda isletilingen panshaha, bel, tırma hám basqa buyımlardı juǵımsızlantirish ushın dezinfeksiyalaydigan eritpege 3-5 kún salıp qóyıladı.

Bınanı dezinfeksiyalashda isletiletuǵın barlıq eritpeler hár 1 m2 maydanǵa 1 l esabınan sarplanadı. Daslep polga purkaladi, keyininen diywallar, sonnan keyin bolsa taǵı polga sepiladi. Dezinfeksiyalanadigan bınanı jawıp (22) 2-3 saat dimlanadi, keyininen samallatiladi, diywal hám oxurchalar suw menen juwıladı.

Kesel haywanlar tekkan yamasa tezagi menen pataslanǵan qo'yxonalar territoriyasining átirapı hám barlıq zatlar da bir yo'la juǵımsızlantirish kerek. Keyininen tezekti ko'ydirib jiberiledi yamasa juǵımsızlantiriladi.

Dezinfeksiyalashda so'ndirilmagan oxak, karbol kislota hám de taǵı basqa qurallardan paydalanıladı. So'ndirilmagan oxak 10 -20% li oxak suti retinde isletiledi.

Keptiriw -Virustı uzaq múddetke saqlaw kerek bolsa ol muzlatilib, keyininen vakumda quritiladi. Virustıń uzaq saqlanıwı onıń túrine, qurǵatıw rejimine hám saqlaw sharayatına baylanıslı boladı.

Virustı qaqlawında hám saqlanıwında hawa temperaturası, gaz ortalıqınıń quramı hám ızǵarlıq zárúrli rol oynaydı. Vakum sharayatında virustı ap-alıs múddetke saqlaw múmkin. Kislorod virusqa jaman tásir etip 0, 5 protsent birtalay virustı ólimine baslawshı boladı. +4,-20 -40 oda qurıtılǵan viruslar uzaq múddetke saqlanadı. Bólme temperaturasında 37 oda viruslar demde o'ladi.

Ultrafioletoviy nurlar - Bakteriyalarǵa salıstırǵanda viruslar UBN shıdamlı. Hár túrlı viruslarǵa nurlantirish waqıtı birdey emes. Uzın tolqın daǵı 2250 - 2537 Ao úlken aktivlikke iye. Tazalanbaǵan virus suspenziyasini kúshin kemeytiw ushın 2 odan 1000 ER g/mm2 bir neshe sekund dawamında tásir etdirilib turıladı. Allantois suyıqlıǵıdaǵı gripp virusın aktivligin joytıw ushın 200 Erg/mm2 talap etiledi. Zálellengen kletkaǵa jaqtılıq nurı tásirinde viruslar qaytaldan aktivlesiwi múmkin hám juqpalılıq ózgeshelikin tiklaydi. Jaqtılıq tásirinen juǵımlıq ózgeshelikiniń tikleniwi kletkadan sırtda bolǵan viruslarda kechmaydi. Viruslar ionlasqan radiatsiyaǵa oǵırı shıdamlı. Jetkilikli dárejede virustıń aktivligin ultrotovushni 200 mıń silkinıwında bir sekundda kóbirek waqıt ishinde joytıwı múmkin. Viruslardıń sıltıına, kislotaǵa shıdamlılıǵın hár túrlı bolıp. Hár bir virus ayriqsha xarakterli shıdamlılıqqa iye hám sol urında virion óziniń turmıslıqchanligini saqlap turadı. Viruslarǵa 5 protsentli lizol eritpesi júdá kúshli tásir etip 1-5 minuta ishinde barlıq viruslardı óltiredi. Viruslardı eń jaqsı konservatsiyalovchi 50 protsentlik glitserin esaplanıp +2 o virustıń ómirchanligini bir neshe ayǵasha saqlaydı. Antibiotiklar viruslarǵa tásir etpeydi. Lekin rikketsiyalar menen viruslar aralıǵinda bolǵan yamasa haqıyqıy virus esaplanbaytuǵın Limfagranulema, ornitoz hám traxomalarga penitsellinni, biomitsinni tetratsiklin qatarına kiretuǵın antibiotiklar tásir etiwi anıqlanǵan.

SABAQTIN MAZMUNI

Viruslardıń klassifikatsiyasi olar shaqıratuǵın keselligi hám tropizmiga tiykarlanilgan edi. Keyininen neytrotrop, epiteliotrop, pnevmotrop, enterotrop hám basqa viruslar payda bóle basladı.

Epizootologlar viruslardı klassifikatsiyalashda olardı uzatılıw usılların birlestirib viruslardı tómendegi gruppalarǵa boladı. Bular Respirator, virus Enterovirus, hám de Arboviruslar bolıp tabıladı. Viruslardıń tiykarǵı qásiyetlerin kórinetuǵın etiw ushın shańaraq, jinsi kórsetilgen halda kriptogramma dúzilgen.

Viruslardı sistematikasini dúziwde tómendegi processga ámel etiledi.

1. Virionning kiymiyoviy, fizikokimiyoviy, strukturası boyınsha xarakteristikası.

2. Replikatsiyasi

3. Genetikalıq birlesuvi

4. Aralıq hujayini

5. Patogenligi

6. Geografiyalıq tarqalıwı

7. Uzatılıw jollıq

8. Antigen ózgesheligi

1966 jılda Gibss hám basqalar kriptogrammalarni usınıs etdilar. Viruslardı ózgeshelikin anıqlawda 4 jup simvol isletiliwin ayttı.

1) Nuklein kislotanıń tóri hám spirallar sanı bul belgilerdi jazıw ushın RNK-R, DNK-D; bir shınjırlı - 1, eki shınjırlı - 2.

2) Nuklein kislotanıń molekulyar salmaǵı hám virionda protsent koefficientte bolıwı. Ulıwma molekulyar salmaǵı massasın E menen belgilew.

3) Virionning sırtqı kurinishi yamasa nukleokapsidning forması. Virionning hám nukleokapsidning formasın qo'yidagi belig menen belgilenedi:

S - sferik, E -uzunchoq parallel tárepleri menen aqırı bolsa domalaqlasqan ; Ol - uzunchoq; X - quramalı kompleks struktura.

4) Uzatıwshı hujayini. Hujayinni belgilew ushın qo'yidagi simvollar isletiledi

A - aktinomitsentlar

V - bakteriyalar

F - zamarıqlar

J - omırtqasızlar

V - umurtqiilklar

As - kanalar (Shıǵarmasına, Arachinida)

Di - shıbın hám shıbınlar (Diptera, Jnsecta);

Ar - tli shırınja tamponida islep shıǵaratuǵın shira.

Si - búrgeler

Ve - uzatıwshısı no'malum

O - uzatıwshısız tarqaladı

J - ózgesheligi no'malum

Sonday etip Rhabdovirus áwladınıń kriptogrammasi sonday oqıladı : R/ 1: 4/2 i U/Ol: V, I, S/O As, Ar, Di:

Bir shınjırlı RNK saqlawshı virus molekulyar salmaǵı 4. 106 D, 2 protsent virionni salmaǵın quraydı. Virustıń hám nukleokapsidning dúzilisi uzunchoq hám aqırıǵı uchi domalaqlasqan.

Viruslardı sırtqı ortalıqta uzatıwshılar kanalar, shıbınlar, shıbınlar hám basqa qosqanotli xasharotlar bolıp tabıladı.

BEKKEMLEW UCHUN SAVOLLLAR

1. Viruslarǵa tásir etiwshi fizikalıq faktorlarni sanang.

2. Ximiyalıq zatlar viruslarǵa qanday tásir kórsetedi.

3. Haywanlar saqlanatuǵın jay qanday dezinfeksiyalanadi.

4. Dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya ne?

Kórgezbeli qurallar.

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglar panelleri, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinaları, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı mektroskoplar, azıq ortalıqlar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi, lizol, kesteler, slaydlar kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

8-Tema : HAYVONLARDA VIRUS KASALLIKLERININ PAYDA BO'LIWI

REJA:

1. Haywanlar organizmine viruslardı kirisiw jollıq hám jollar daǵı tosıqlar.

a) viruslardıń baslanǵısh aylanıwı

b) viruslardıń tropizmi jáne onıń óz-ara baylanısqanlıǵı

v) kletkaǵa jaralantıratuǵın tásir kórsetiw mexanizmi

2. Kesellik klinika sini payda bolıwı jáne onıń sebepleri.

a) jasırın dáwir

b) keselliktiń áqibeti

v) ólim áqibetiniń sebepleri

g) rekonvalessensiya, virustı ajıratıw hám virus tasıwshılıq.

3. Virustıń persistensiyasi.

4. Virustı ekilemshi aylanıwı.

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Obligat, sitopatik tásir, sitolitik transformaciyalaytuǵın, induktiv, lizis, kletka genomi, neyraminidaza, tinktorial, gialuronidaza, septinevrit, pantrop, tropizm, dermatrop, neyratrop, pnevmotrop.

HAYVONLARDA VIRUS KASALLIGININ PATOGENEZI

Viruslar organizmge hár túrlı jollar menen túsedi. Mısalı : Nyukasla, sheshek gúl, cho'chqalarning oba keseli, tawıqlardıń juqpalı bronxit, paragripp-3, respirator sinsitial infeksiya, iri shaqlı haywanlardıń juqpalı rinotraxeit virusları organizmge murın -tamaq boslig'i arqalı túsedi.

Poliomielit, cho'chqalarning enteroviruslari, koksaki, belok, cho'chqalarning vezikulyar ekzantema, nyukasla, tawıqlardıń gripp, tawıqlardıń adenoviruslari, iri shaqlı haywanlardıń diareya virusı organizmge awqat as sińiriw qılıw traktı arqalı túsedi.

Teri arqalı yuqadigan paravaksina virusı (sút, sog'uvchilar qolında ) venerik limfagranulema, tawıqlardıń sheshek gúl virusı, qoy hám eshkilerdiń sheshek gúl virusı, juqpalı kontagioz ektima virusları belgili.

Arboviruslarning úlken toparı awıl xojalıq haywanlarına búrge, kana hám shıbınlar arqalı uzatıladı.

Viruslardıń organizmde kóbeyiwi - virus organizmge túskennen keyin sol túsken jayınnan baslap ko'payadi keyininen belgili organlarda hám toqımalarda kóbeyip pútkil organizmge tarqaladı.

Organizmde viruslardıń tarqalıwı hár túrlı jollar menen bolıp tiykarınan qan hám limfa suyıqlıǵı arqalı tarqaladı.

Qutırıw virusın organizmge tarqalıwı nerv talshıqları arqalı bolıwın 1887 jılda Babesh tastıyıqladı. Virustıń oraylıq nerv sistemasına barıwı orayǵa intiluvchi háreket nátiyjesinde júz boladı. Virustıń genomi arqalı miyaga etip barǵanǵa shekem kletkalarda kóbeyiwi shárt bolmay olar hátte toqımalarda uwlı zat qanday tarqalǵan sıyaqlı yamasa inert zat sıpalgandek tez oraylıq nerv sistemasına jetip baradı.

Virustıń tishlangan jayǵa túsiw muǵdarı, so'lak quramındaǵı gialuronidaza fermentiniń aktivligine hám qan zardobi quramındaǵı gialuronidaza fermentiniń antogonistlari bar ekenligine baylanıslı. Arnawlı antirabik gamma -globullin qutırıw virusın neytrallaydı. Virustıń orayına intiluvchi háreketin Nikolay-septinevrit dep atadi, sebebi bakteriologiyada bakteriyalardı qan quramında dús keliwi sepsis túsiniledi.

Birpara neyrotrop viruslar gerpes, poliomielit, neyrovaksina, qutırıw virusların organizmge nápes jolı arqalı, teri astına, silekey perdelerge awız arqalı hám nerv arqalı jiberilganda virustı oraylıq nerv sisteması tárepke háreket baǵdarı gúzetiledi.

Virustı organizmden ajıratıp shıǵarıw - Hár túrlı jollar menen boladı. Pantrop viruslar shaqıratuǵın keselliklerde cho'chqalarning Evropa hám Afrika oba keselii, aueski keselligi, iri shaqlı haywanlardıń oba keseli keselligi, juqpalı anemiya keselliginde virus fekaliy, sidik, murın hám názerden ajıralıp atırǵan ekssudat, sút, so'lak arqalı ajralıp turadı.

Cho'chqalarning, atlardıń, iri shaqlı haywanlardıń gripp keselliginde juqpalı rinotraxeit keselliginde virus murın -tamaq boslıqları arqalı ajralıp turadı. Bul ajralıp turǵan suyıqlıqta virus bar ekenin anıqlaw ushın bayqaǵısh sistemalarǵa juqtırıw nátiyjesinde biliw múmkin. Enterovirus keselliginde (teshen keselligi, transmissiv gastroenterit, viruslı diareya, rotavirus infekciyasında tawıqlardıń ensefalomielit keselliginde) virus fekaliy arqalı ajırasıwı anıqlanǵan.

Teriniń jaralanıwı menen keshetuǵın keselliklerde belok, tawıqlardıń sheshek gúl, qoy hám eshkilerdiń sheshek gúl, paravaksina, kontagiozli ektima hám basqalarda zálellengen orından virus ajralıp turadı. Qutırıw keselinde virus so'lak arqalı ajralıp turadı. Sońǵı jıllarda viruslardı urıw arqalı bir haywannan ekinshi haywanǵa ótiwi gúzetilgen. Belok, leykoz, juqpalı rinotraxeit, diareya, efemer ısıtpa, paravaksina kesellikleri buǵan mısal bóle aladı. Aldınǵı waqıtta buǵan áhmiyet berilmay kelingen edi. Kópshilik halda urıwdı virus menen kontaminatsiyalanishi nátiyjesinde urıwdı otalantirish ózgesheligi talay tómenlep ketiwine baslawshı bolǵan. Virus keselligi yuqgan organizmde viruslardıń ornalasıwı. 1921 jılda fransuz virusologi, Byurrel birinshi bar viruslardıń tropizmni úyrengen. Íytlardıń oba keseli keselligi 4-qıylı klinikalıq formada ótiwin: nerv, pnevmoniya ókpede, visseral (enterit) hám teri formaları bar. Kópshilik túrde bul sırtqı kórinisler jalǵız túrde uchramay hámme forması bır jola bir organizmde dús keliwi múmkin.

Viruslardı qanǵa tásiri - Eritrotsit tropizm gerpes viruslarda, cho'chqalarning oba keseli

virusı eritrotsit hám granulotsitlarni islep shıǵarıw ózgeshelikine iye. Keselliktiń klinikalıq belgileri payda bulgunga shekem qan óndiriwshi sistemalardı strukturasın buzıwǵa, eritrotsitlarni yetilishiga kúshli tásir etedi aplaziya. Bir qansha sozılmalı keshetuǵın virus infeksiyalarda leykotsitlarning zıyanlanıwı keleshekte interferon sintezlashning tómenlep ketiwine baslawshı boladı. Infeksion

Noinfeksion

M axsus Nomaxsus

O rttirilgan Tabiiy Anatomofiziologik (tug’ma) himoya faktorlari

T abiiy Sun’iy

F aol Passiv Faol Passiv

Viruslardı kletkanıń genetikalıq apparatına tásiri. Bir qansha miksovirus infeksiyalarda (qızılsha, paratip, Senday hám basqalar shaqıradı ). Xromosomalarda buzılıwlar. Bul qal kesellikti ótkir kesheip atırǵan dáwirinde gúzetiledi.

Virustıń virulentligi - Virulentlik bul patogenlik dárejesi bolıp tabıladı. Bul virustıń shtammi hám saqlaw sharayatına, hám organizmge jiberiw usılına baylanıslı. Mısalı : birdey degi virustı hár túrlı virulentli dárejesi bolıwı múmkin. Nyukasla keselliginiń virusı velogenn (joqarı virulentli), lizogen (ortasha virulentli), lentogen, hám apatogen shtammlari bar. Bir sutkalıq kletkalarǵa patogen bolmaǵan hám virusologiya praktikasida kóp isletilineip atırǵan tiri vaksinalar (La-sota, BI, Bar/VTNKI/74, FR hám F - shtammlari bar).

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Infeksiyanı qozǵawtıwshı derek degende neni túsinesiz?

2. Kesel haywannan saw haywanlarǵa kesellik qozǵawtıwshısı qaysı jollar menen túsedi?

3. Jasırın dáwir qashannan baslanıp qay jerde tawsıladı?

4. Virustıń persistentsiyasi degende neni túsinesiz?

5. Rekonvalessent haywanlar tuwrısında túsinikńiz?

Kórgezbeli qurallar.

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglas, panelleri, petri likobchalari, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı mikroskoplar, azıq ortalıqlar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi natriy, lizol, kesteler, slaydlar, kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

9. Tema : VIRUS INFEKSIYANING PATOGENEZI

Joba :

1. Virusqa qarsı immunitettiń jańa faktorları

2. Túrge tiyisli tábiy rezistentlik

3. Kletkanıń spetsifik bolmaǵan hám ummunbiologik reaksiyaları

4. Spetsifik artırilgan immunitet

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Shıdamlılıqtıń payda bolıwı, immunitettiń túrleri, infeksion, noinfeksion immunitet, nomaxsus rezistentlik faktorlar, tábiy tosıqlar, gumoral kletka faktorları, fagositoz processleri, antigenlar, antitelolar, immunoglobulinlar, antigen hám antitelolardıń óz-ara munasábetleri, allergiya, anafilaksiya, idiosinkraziya.

Immunitet (latınsha immuniutas -azat bolıw, qutilish) Organizmdiń patogen virus yamasa uwlı zatlı zatsına shıdamlılıǵı immunitet dep ataladı. Immunitet bul organizmdiń qorǵaw quralları bolıp tabıladı. Immunitetti uyreniwshi pán immunologiya dep ataladı. Immunologiyaning rawajlanıw tariyxı meditsina virusologiyasining rawajlanıwı menen bekkem baylanıslı bolıp, veterinariya uzaq waqıt dawamında tiykarınan kópshilik virus hám mikroblar shaqıratuǵın keselliklerge qarsı gúresiw quralların jaratılıwma qaratılǵan edi.

L. Paster virusologiyaning tiykarlawshisi bolıw menen birge, immunologiyaning da tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Ol birinshi ret kuydirgi hám qutırıwǵa qarsı emlew usılların islep shıqtı hám 18 ásir aqırında E. Djenner tayarlaǵan sheshek gúlka qarsı vaksinanıń tásir qılıw mexanizmin túsintirdi.

P

Timus (ayrisimon bez)
eriferik limfoid organlar


Т-hujayra

Т-limfotsitlar

Makrofag

В- Limfotsitlar

В-hujayra

Suyak iligi

Stvol hujayralar

Antiganlar

Infeksion immunologiyada Fransiyada E. Ru, Germaniyada E. Berińni difteriya tayaqchasining júzimsinlarini neytrallaytuǵın antitoksinli zardob alıw boyınsha etken jumısları zárúrli áhmiyetke iye boldı.

Immunologiyaning rawajlanıwda gumoral hám kletka immuniteti baǵdarların tiykarlawshileri P. Erlix (1854-1915) hám I. I. Mechnikovlar (1845-1916 ) dıń da xızmetlerin úlken. Keyinirek 20 ásirdiń 60 -70 jıllarında gumoral hám kletka immunitetiniń óz-ara baylanıslılıǵı anıqlanıp, házirgi zaman immunologiyasining hasası bolǵan organizmdiń immun sisteması haqqındaǵı táliymat payda boldı. 1908 jılda immunologiya salasında etken ullı jumısları ushın I. I. Mechnikov hám P. Erlixlar Nobel sıylıqına iye bolǵanlar.

Infeksion keselliklerge shıdamlılıqtıń payda bolıwı infeksion immunitet bolıp tabıladı. Immunologiya nızamlarınıń haywan belokı hám kletkalarına nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi-noinfeksion immunitetti anıqladi. Bunday immunitet toqımalardıń qarama qarsılıgı (nesovmestimost) haqqındaǵı táliymattıń hasası boladı. Ol patogen mikroblar hám olardıń payda etgen ónimlerine qarsı gúres processlerinde iykemlesiw jolı menen payda boladı. Bul biologiyalıq processda fagositoz, organ hám toqımalardıń mikroblarǵa hám olardıń uwlı zatına qarsı gúresi kúshayadi. Infeksion immunitet haqqındaǵı táliymatqa ingliz vrachi E. Djennerning (1749 -1823) jumısları dúmpish boldı. Ol birinshi bolıp sheshek gúlka qarsı emlewdi usınıs etdi. Ol awılda islep yurib qaramallar chechagi menen kesellenip tawır bolǵan adamlar shın qara sheshek gúl menen kesellanmayotganlarini anıqlaǵan. E. Djenner 1796 jılda siyir chechagini balaǵa emladi, nátiyjede bala shın sheshek gúlka qarsı immunitetke iye boldı. Jasalma jol menen organizmde aktiv immunitet payda etiwge járdem bergen bul preparat vaksina (latınsha Vacca- siyir ), immunlaw usılın bolsa vaksinasiya dep ataw sol dáwirden baslanǵan. E. Djenner húrmetine bul termindi pánge L. Paster kirgizgen. 1881 jılǵa kelipgine L. Pasterning etken jumısları sebepli immunitet haqqındaǵı táliymat ilimiy tiykarlandi. Tawıq tırıspası, kuydirgi, qutirish qozǵawtıwshılardıń virulentligini kúshsizlentiriw usılları tapılıp, bul kulturalarni emlew maqsetinde isletiw ushın múmkinshilik jaratıldı.

N. N. Chistovich hám N. Bardelar 1898 jıl immunitet tek bakteriyalarǵa emes, bálki organizm kletkalarına da payda bolıwı múmkin ekenligin anıqlawdı. Bul bolsa noinfeksion immunitet máselelerin jáne de tereńrek úyreniwge hám sheshimlerin tabıwǵa tiykar salındı.

Organ hám toqımalardı kóshirip ótkeriw payda bolıwı menen noinfeksion immunitet zárúrli áhmiyetke iye bola basladı. Bul jaǵday ushın noinfeksion immunitet jaqsı emes hám hátte zıyanlı dep da esaplandı. Noinfeksion immunitetti, yaǵnıy qabıl etpeslikti jeńip, organizmdiń iykemlesiwi tuwrısında immunologik tolerantlik (shıdam ) degen jańa túsinik payda boldı. Bul haqqında F. Bernet waqıtında aytıp ótken. P. Medavar hám M. Gasheklar bolsa tájiriybede tastıyıqlasqan. 1953 jılda P. Medovar hám M. Gasheklar haywanlarǵa embrional rawajlanıw dáwirinde antigen jiberilganda olar úlken jasda bolǵanında sol antigenga juwapan reaksiya bermasligini anıqlawdı. Sonday eken olarda tolerantlik payda boladı.

Immunitettiń payda bolıwı (ásirese infeksion keselliklerge qarsı ), onıń kórinetuǵın bolıw dárejesi, organizmdiń jaǵdayına baylanıslı.

Aytıp ótilgeni sıyaqlı immunitet infeksion hám noinfeksion bolıwı múmkin. Infeksion immunitet óz gezeginde arnawlı hám nomaxsus immunitetlerge bólinedi. Nomaxsus immunitet ortalıq sharayatları menen birge hár túrlı : mexanik, fizikaviy, biologiyalıq faktorlarǵa qarsı organizmdiń tábiy, tug'ma shıdamlılıǵı bolıp tabıladı.

Arnawlı immunitet organizmge belgili belok denechasining (mikrob, júzimsin, toqıma ) kiriwi nátiyjesinde júzege kelip, olarǵa qarsı arnawlı qorǵaw quralları (antitela yamasa immunoglobulinlar) payda etedi.

Nomaxsus immunitet. Tábiy (tug'ma, genetikalıq ) immunitet haywandıń belgili túrine baylanıslı. Ol evolyusiya dawamında payda bolıp, biologiyalıq belgiler sıyaqlı naslden naslge ótedi. Bunda bir túrdegi haywanlar ekinshi bir túrdegi haywanlardıń juqpalı keselliklerine shıdamlı bolıwadı. Mısalı, atlarda iri shohli haywanlar oba keselii, cho'chqa oba keseliine tábiy, tug'ma túrge tán immuniteti bolǵanlıǵı sebepli olar bul keselliklerge shalınbaydilar. Iri shohli haywanlar bolsa cho'chqa oba keselii, manqa, atlardıń juqpalı anemiyasi hám t.b. lar menen kesellanmaydi. Sonday eken, beyim bolmaǵan organizmde bul kesellik qozǵawtıwshılarınıń jasawı, rawajlanıwı ushın qolay sharayatlar joq. Tábiy tug'ma immunitet konstitutsiyali immunitet de dep ataladı (Ol. Bayd, 1969, P. N. Búrgesov, S. N. Ruyansev, 1985 hám basqa ).

Tábiy tug'ma immunitet absolyut hám salıstırmalı bolıwı múmkin. Absolyut immunitette belgili bir túrdegi haywanda hár qanday sharayatta, zıyanlı materialdıń hár qanday dozalari túskende de kesellik payda bolmaydı. Atlarda iri shohli haywanlar oba keseliine absolyut immunitet bolǵanı ushın, olar hár qanday sharayatta qaramallar oba keselii menen kesellanmaydilar.

Salıstırmalı túrge tán immunitette sırtqı ortalıq sharayatınıń ózgeriwi yamasa qozǵawtıwshı dozasining joqarı bolıwı menen payda bolǵan immunitet úzilisi múmkin.

Fagositoz. Immunitet haqqındaǵı táliymatda fagositozning zárúrli ornı bar. Birinshi bolıp I. I. Mechnikov fagositoz jáne onıń áhmiyeti haqqında tolıq maǵlıwmat bergen. Mikroblardı eritib as sińiriw etiwshi kletkalardı I. I. Mechnikov fagositlar yaǵnıy jeb yemiruvchilar dep atadi. Organizmdiń ziyanlanǵan patas jayında iriń toplandı. Ol jaǵdayda júdá kóp mikroblar boladı, lekin leykositlar olardı tutıp aladı. Leykositlarning kóbisi bunday gúresde o'ladi. Yaradagi aq iriń bul ólgen leykositlar bolıp tabıladı. Makrofaglar hám organizmdiń basqa kletkaları da fagositar aktivlik ózgeshelikine iye. Fagositoz procesi tómendegi fazalardan ibarat :

a) fagositlarning mikroblarǵa jaqınlasıwı hám adgeziya (oń xemotaksis); b) mikrob yamasa onıń bólekshelerin jutıw ;

v) as sińiriw qılıw. Bunda mikrobdıń forması ózgeredi, olar isikip donachali bolıp qaladı, hám erip joq boladı.

Keyinirek fagositoz qanshalar aktiv bolsa, kesellik sonsha jeńil ótiwi hám kerisinshe bolıwı anıqlanǵan. Immun haywanlarda, noimmunlariga qaraǵanda fagositoz jaqsı kórinetuǵın boladı. Sonday eken, fagositar aktivlik dárejesine qaray organizmdiń immunologik jaǵdayı haqqında pikirlew múmkin.

Arnawlı immunitet tábiy yamasa jasalma arttırılǵan bolıwı múmkin.

Tábiy arttırılǵan immunitet adam yamasa haywandıń belgili bir infeksiyanı basınan keshirim nátiyjesinde payda boladı. Bunda organizm áyne kesellikti qo'zg'agan mikrobǵa qarsı immunitet payda etedi.

Jasalma arttırılǵan immunitet organizmge arnawlı biopreparatlar -vaksina (mikrob yamasa olardıń júzimsinlari) jiberilgandan keyin payda boladı.

Tábiy arttırılǵan immunitet uzaq múddet dawam etedi. Ayırım keselliklerden keyin ómirlik saqlanadı. Mısalı, atlar manqa, adamlar sheshek gúl, qızılsha, ıytlar oba keseli, keselligi menen bir ret keselllanib, tawır bolǵannan keyin, olarda immunitet omiriniń aqırıǵa shekem saqlanıp qaladı.

Arttırılǵan immunitet óz gezeginde aktiv hám passiv immunitetlerge bo'lanadi.

Aktiv immunitet juqpalı kesellik yamasa emlew nátiyjesinde payda bolıp, bunda organizm aktiv ishtrok etedi. Organizm qansha salmaqli kesellansa tábiy aktiv immunitet sonsha uzaq dawam etedi. Usınıń sebepinen de suniy aktiv immunitet (emlewden keyin payda bolǵan ) uzaq dawam etpeydi. Mısalı, salmonellyozga qarsı vaksina payda etgen immunitet dawam etiw waqti 6 ay, kuydirgiga qarsı vaksinaniki bolsa bir jıl. Aktiv immunitet 10 -14 (21) kúnde payda boladı.

Immunitet

Infeksion Noinfeksion

Arnawlı Nomaxsus

Arttırılǵan Tábiy Anatomofiziologik (tug'ma) qorǵaw faktorları

Tábiy Jasalma

Aktiv Passiv Aktiv Passiv

Steril Nosteril

Jasalma passiv immunitet organizmge tayın immun zatlar -antitelolardı jiberiw nátiyjesinde payda boladı. Antitelolar tábiy kesellenip tawır bolǵan yamasa emlangan haywanlar qan zardobida boladı. Biofabrikalarda kútá úlken muǵdarda giperimmun qan zardoblari tayarlanadı. Onıń ushın arnawlı tayarlanǵan haywanlarǵa sxema tiykarında aldın óltirilgen, keyin tiri virulentli mikroblar yamasa olardıń júzimsinlari kishi dozadan joqarı dozagacha ko'paytirib jiberip barıladı. Kóp márte immunlaw nátiyjesinde haywan qan zardobida áyne sol qozǵawtıwshına qarsı kóp muǵdarda arnawlı antitelolar (immunoglobulinlar) payda boladı. Giperimmunlash bir neshe hápteden, bir neshe ayǵasha dawam etiwi múmkin.

Passiv immunitet zardobni jibergennen keyin bir neshe saat ishinde payda bolıp, qısqa waqıt 7-15 kún, uzog'i menen 20 kún dawam etedi.

Tayın antitelolardı jiberip, patogen mikroblarǵa qarsı gúresde organizmge járdem beremiz, onıń qorǵawlanıw kúshin asıramız. Sol sebepli de zardobni kesel haywanlarǵa jiberiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Emlew qansha erte baslansa onıń natiyjeliligi sonsha joqarı boladı.

Tábiy passiv immunitet onadan balaǵa joldas arqalı yamasa uviz suti arqalı ótedi. Eger siyirlar tuwıwınan bir ay aldın salmonellyoz vaksinası menen emlansa tuwılǵan baspaq kesellikke shıdamlılaw boladı. Sonday eken, onadagi antitelolar baspaq organizmine ótedi.

Tábiy aktiv immunitet, steril hám nosteril immunitetlerge bólinedi.

Steril immunitet payda bolǵanda qozǵawtıwshı organizmden tolıq shıǵıp ketedi hám organizm ol menen qayta zálellanmaydi.

Nosteril immunitet organizmde qozǵawtıwshı bolǵandaǵana payda boladı, eger mikrob organizmden joǵalsa, sol waqıttan immunitet de joq boladı (tuberkulyoz, brusellyoz, manqa, keselliklerinde).

Immunitettiń payda bolıwında limfoid sisteması kletkaları hám organlardıń roli.

Limfoid sistemasınıń oraylıq hám maydan shólkemleri parq etiledi.

Periferik limfoid organlar

2-keste. Immun juwap sisteması (sxema )

Anafilaksiya (grekshe “ana” - qarsı, “filaksiya” qorǵaw bolıp esaplanadı ). Biygana beloktı (zardob, antibiotiklar) tákirar parenteral jiberiw nátiyjesinde organizmde oǵan salıstırǵanda hádden tıs seziwsheńlıqtıń artpaqtası anafilaksiya dep ataladı. Anafilaksiyaga baslawshı bolatuǵın zatlar anofiloktogenlar dep ataladı.

Anafilaksiya payda bolıwı ushın úsh shárt bar.

1. Sensibilizasiya - organizmge bir ret zardob jiberilganda, sol belok zatqa salıstırǵanda seziwsheńlıq payda bolıp qalıwı.

2. 10 -14 kún ótkennen keyin organizmge taǵı zardob jiberiliwi kerek. Áne sol 10 -14 kúnlik inkubasion dáwir topırdan hár kúni zardob jiberilse anafilaksiya bolmaydı.

3. Anafiloktogen (zardob) birdey tuqım haywanlardan alınıwı shárt.

Sensibilizasiya etilgen organizmge kishi dozalarda zardob jiberip anafiloktik shokning aldın alıwǵa desensibilizasiya dep ataladı. Se'kin keshetuǵın allergik reaksiyalar haywanlarda tuberkulyoz, brusellyoz hám basqa keselliklerde kuzatilib, 8-10 jılǵa shekem saqlanıp qaladı. Ol diagnostik maqsette isletiledi. Allergen teri ishine, teri astına jiberiledi yamasa kóz kon'yuktivasiga tomiziladi. Kesel haywanlarda allergen jiberilgen orında isik, awrıw payda boladı, dene temperaturası kóteriledi, kózdiń ishki múyeshinen iriń oqadi. Bul allergik reaksiyada T-limfositlar zárúrli áhmiyetke iye bolıp jiberilgen belgili allergenga seziwsheńligi joqarı boladı. Allergen jiberilgen orında sensibilizasiya etilgen T-kletkalar menen birikib, nátiyjede ximiyalıq zat (limfokinlar) payda boladı hám toqımalardı zálelleydi.

Idiosinkraziya - beloklı yamasa belok bolmaǵan tábiyaatlı hár túrlı zıyansiz zatlarǵa, gúl yamasa unsimon shań, ximiyalıq preparatlarning uwlı zatsız dozalarga (margimush, sınap, ximin), haywan hám ósimliklerden tayarlanǵan azıq-túlik ónimleri hám basqalarǵa salıstırǵanda organizm seziwsheńligidıń artpaqtası bolıp tabıladı. Idiosinkraziya dene temperaturasınıń eliriwi, kon'yunktivit, murın silekey perdesiniń isiwi, túshkiriw, teriniń qichishi, hár túrlı áspiler, qusıw, ish ketiw menen ańlatpalanadı.

Virus infekciyasınıń immunologiyasi sońǵı jıllarda úlken tabıslarǵa eristi. Mámleketimiz hám shet mámleket ilimpazları tárepinen joqarı nátiyjeli tiri (cho'chqalarning oba keseli, qaramallardıń oba keseli, bir tuyaqlı, haywanlardıń oba keseli, qustıń oba keseli, Aueski, góshxo'r haywanlardıń oba keseli, qustıń eń xaraktreli oba keselii, qaramallardıń juqpalı rinotraxeit hám basqa ) hám aktivligi joǵatılǵan (qoyning sheshek gúl, belok, cho'chqalarning oba keseli, Aueski keselligi qustıń gripp hám basqa ) vaksinalar islep shıǵıldı.

Immunologiyaning teoriyalıq bóleginde virusqa qarsı immunitettiń jańa faktor hám mexanizmi (bolǵan ingibitorlar, interferon, kletka immuniteti) ashılǵan.

1. Túrge tiyisli (tug'ma) immunitet.

Virusna qarsı immunitet tug'ma (túrge tiyisli, tábiy). Kesellenip dúzeliw yamasa aktiv immunlaw nátiyjesinde arttırılǵan bolıwı múmkin.

Buǵan tiyisli immunitetke mısal etip kóplegen túrdegi haywanlardıń, cho'chqalarning, oba keseli virusı, qaramalarning oba keseli virusına, bir tuyaqlı haywanlardıń. Afrika oba keselii virusına shıdamlılıǵı atlardıń qaramallardıń, quy hám eshkilerdiń adamlarda kesellik shaqırıwshı parotid (svinka) virusına adamlardıń tımawı nátiyjesinde payda bolatuǵın suw sheshek gúlga hám basqalarǵa bayqaǵısh emesligi mısal bóle aladı.

Túrge tiyisli immunitettiń hár túrlı dárejesi hám múddeti bar ekenligi-absolyut rezistentlikdan tap salıstırmalıqǵa shekem yaǵnıy hár túrlı kóp muǵdardaǵı, aldınan rentgen nurları menen nurlantirish, kartizon menen qayta islew, zálellentiriw usılın ózgertiw yamasa tolerant haywanlarǵa passaj qılıw hám basqa jollar menen ámelge asırıw múmkin.

Túrge tiyisli immunitet haywandıń jasına baylanıslı. Jańa tuwǵan haywanlar viruslarǵa úlken jasdagilarga salıstırǵanda kúshli bayqaǵısh hám beyim bolıp tabıladı.

Mısal ushın belok virusın jańa tuwǵan tıshqanlar organizminde tabıs menen ósiriw múmkin bolsa, úlken jas daǵı tıshqan hám qoyanlar ulıwma bul virusqa beyim emes.

Sút emuvchi tıshqanlardı Kaksaki virusı menen ańsatǵana zálellentiriw múmkin bolıp sol orında úlken jas daǵı tıshqanlar bul virusqa beyim emes. Adamlardan gripp keselligin shaqırıwshı virustı tawıq embrionında rawaj jol jaqsı boladı, shójeler organizminde virus reproduksiyalanish ózgeshelikine iye emes. Sol principke tıykarlanıp parandalarning jańa baǵdarı (yaǵnıy leykoz, Marek keselligine genetikalıq shıdamlı bolǵan ) shıǵarılıp atır.

Túrge tiyisli immunitettiń tiykarında virustı kóbeyiwi ushın bayqaǵısh kletkalardı joq ekenliginde dep esaplanıp atır. Bulardan biri virustıń sırtqı receptorların kletka qabıǵı ústinde bolmawi nátiyjesinde virus kletkanıń ishine kirey almaydı.

Birinshi náwbette túrge tiyisli immunitet shıdamlı haywanlar kletkasınıń ústinde virustıń deproteinizatsiyalanishi ushın sharayat bolmawi túsiniledi. Sol sebepli virustıń nuklein kislotası reproduksiyalana almaydı. Adamlar, qustıń oba keseli keselligi virusına shıdamlı lekin adam embrionınıń ókpesinen tayarlanǵan kletkada virustı tabıslı ósiriw múmkin.

Qoyan belok virusına shıdamlı biraq gójektiń buyragidan tayarlanǵan kletkada bul virus áp-áneydey reproduksiyalanadi. Soǵan uqsas maǵlıwmatlardı kóplegen mısal keltiriw múmkin.

Bulardıń hámmesi kletkanıń bayqaǵıshlıǵın eksplantatsiyalash nátiyjesinde ózgeriwinen dárek beredi.

Sonday eken rezistent haywanlardıń organizminde virus menen, kletka ortasındaǵı ósip atırǵan kletka menen virus ortasındaǵı basqa munasábetler tábiy immunitettiń faktorlarına tıykarlanıp ámelge asadı.

Arttırılǵan immunitet

Artırilgan immunitet bekkem spetsifik bolıp naslge uzatılmaydı. Biraq aktiv hám passiv immunitet dep bir-birinen parıq etedi.

Aktiv immunitet haywan kesel bolıp dúzelgach yamasa tiri óltirilgen vaksina menen emlangandan keyin payda boladı.

Passiv artırilgan immunitetti jasalma túrde organizmge immun zardoblarni gammaglobulinlarni, immunolakton yamasa platsenta arqalı ana organizminen máyek sarig'idan hám uviz sutin emiw nátiyjesinde payda etinishi múmkin. Immun zardoblarni gammaglobulinlarni jiberiw nátiyjesinde payda etińan immunitet 10 -15 kungacha etedi.

Uwız sutın emiw nátiyjesinde, immun ana organizminen alınǵan immunitet sút ıshıw dáwiri tawsılǵansha shekem dawam etedi. Máyekti sarig'i arqalı uzatılatuǵın rezistentlik máyek qo'yuvchi tawıq immunitetiniń kúshliligine baylanıslı.

R. V. Petrov (1976 ) jılda bul xolatni obrazlı etip sonday anıqlama berngen edi. «Bir ǵana antigen hár-qıylı organizimlarning genotiplarda hár-qıylı joqarılıqtaǵı juwap reaksiyasın shaqırıp noldan júdá joqarı shıńǵa shekem, hákis túrde birdey degi organizmler hár-qıylı joqarılıqta hár túrlı antigenga juwap reaksiyasın shaqıradi» sonday eken ulıwma immunologik aktivlik turaqlı bolmay - bul túsinik ózgertirilip immun juwaptıń konkretligi konkret antigen menen baylanıslı deyilishi múmkin.

Aktiv artırilgan immunitettiń múddeti keselleniw faktoriga, virustıń tábiyaatına, molning jasına da baylanıslı.

Qızılsha, sarı ısıtpa, qaramallardıń oba keseli, Nyukasla keselligi, adamlardıń sheshek gúl keselliklerinde ómirlik immunitet saqlanıp qaladı.

Basqa virus infekciyalarında, mısal ushın qustıń, atlardıń, cho'chqalarning gripp, tawıqlardıń juqpalı bronxit keselliklerinde immunitet bir neshe ayǵasha jetedi tek.

Viruslar - obligat kletka ishinde kóbeytiliwshi parazitlar bolıp, bayqaǵısh kletkalarda olardıń tiykarǵı turmıslıq funksiyası keshedi:

Depronitizatsiya; virus nuklein kislotasınıń induksiyalanishi nátiyjesinde fermentlerdiń sintezlanishi, virus komponentlerdiń birlesuvi hám zálellengen kletka daǵı jetiwgen virionlarning ajralıp shıǵıwı bolıp tabıladı.

Tábiyaatda viruslar 2 formada jasap - kletkadan sırtda tınısh turıp, kletka ishindegi (vegetativ) túrde boladı, organizmdiń qorǵaw reaksiyası bul eki formaǵa qaratılǵan bolıp tabıladı.

ANTIGENLAR - organizmge túsip, immunologik juwap reaksiyası payda etetuǵın hár qanday zatlar ayriqsha arnawlı antitelolar payda etiw menen ańlatpalanadı.

AUTOREPRODUKSIYA - organizm yamasa bóleklerdiń tákirar islep shıǵarıw qábiletine iye ekenligi, sonıń menen birge viruslardıń belgili ortalıqta dáslepkine uqsas strukturalar sintez ete alıwı.

VAKSINA - 1) Siyir chechagi 2) emlanadigan zatlar - mikroblar hám olardıń turmıs iskerliginde payda bolatuǵın ónimlerden alınatuǵın preparatlar. Adam hám haywanlar keselliginiń aldın alıw profilaktika yamasa emlew maqsetinde aktiv immunizatsiya ushın isletiledi.

VAKSINOTERAPIYA - vaksina menen emlew.

IMMUNIZATSIYA - adam hám haywanlar arasında juqpalı keselliklerdiń aldın alıw ilajları retinde olarda immunitet payda etiw usılı.

IMMUNITET - organizmdiń infeksiyanı yamasa qandayda bir bir infeksion zattı ózine juqtırmasligi.

IMMUNOLOGIYA - immunitet haqqındaǵı táliymat

IMMUNOTERAPIYA - juqpalı keselliklerdi biologiyalıq preparatlar (vaksinalar, immun zardoblar yamasa gama-globulinlar) menen emlew usılı.

INGREDIENT - qandayda bir quramalı birikpe yamasa qarıwmaning takribiy bólegi, komponent.

PINOTSITOZ - kletkanıń átirap ortalıqtan suyıqlıqtı shilib alıw.

EHTIYOTDAN EMLASH - organizmge vaksinalar, immun zardoblar yamasa gamma -globulinlar jiberip jasalma immunitet payda etiw arqalı adam hám haywanlardı juqpalı keselliklerden saqlaw usılı ;

REKONVALESSENSIYA - kesellikten tuzilib kiyatırǵan dáwiri bunda keselliktiń klinikalıq belgileri bolmasada, lekin organizmdiń dáslepki jaǵdayı tolıq tiklenmegen boladı.

SEROPROFILAKTIKA - immun zardoblar járdeminde adam hám haywanlar juqpalı keselliklerdiń aldın alıw usılı.

SEROTERAPIYA - kesellikler (tiykarınan juqpalı kesellikler) ni immun zardoblar járdeminde emlew usılı.

IMMUN ZARDOBLAR - viruslı hám virussız antigen menen immunlanǵan haywanlar qanınan alınatuǵın hám ishinde tiyisli spetsifik antiteloları bolǵan zardoblar.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Immunitet ne, immunitettiń túrlerin aytıń, mánisin túsintiriń.

2. Antigen hám antitelolar ne, anıqlama berb beriń.

3. Immunitettiń nomaxsus hám arnawlı faktorların túsintiriń.

4. Allergiya, anafilaksiya, idiosinkraziya, olardıń mánisi hám áhmiyetin aytıń.

5. Immunitet haqqındaǵı táliymatınıń ámeliyatda qollanıwın túsintiriń.

6. Túrge tiyisli immunitettiń ayırmashılıǵı nede?

7. Kletkanıń spetsifik bolmaǵan hám umumbiologik reaksiyaları ne?

8. Interferensiya hám interferonning wazıypaları hám isletiliwi?

Kórgezbeli qurallar.

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglas, panelleri, petri likobchalari, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler pH metr, ápiwayı mikroskoplar, azıq ortalıqlar, stilistik qóllanbalar.

10.-Tema : BIR NECHA TURDEGI HAYVONLARDA ULUMALIQ BO'LGAN VIRUSLAR.

Shańaraǵı : Rhabdoviridae

Áwladı : Lyssavirus R/I; 4/2; U/E: Y, I/0, Di, As.

JOBA

Hár qaysı kesellik qozǵawtıwshı virus boyınsha tómendegi sorawlar uyreniledi:

Virustıń atı hám klassifikaciya daǵı tutqan jayı

Virus virionlarini dúzilisi hám úlkenligi

Virus virionlarini shıdamlılıǵı

Virustı laboratoriyada ósiriw usılları

Virustı antigen ózgesheligi

Virustı haywanlarda shaqıratuǵın keselligi

Kesellikti klinikalıq belgii, patologoanatomik ózgerisleri

Virus shaqıratuǵın kesellikti epizootologik ózgesheligi

Virus shaqıratuǵın kesellikke diagnoz qoyıw usılı

Kesellikti spetsifik aldın alıw ilajları

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Rabies, Attenuatsiya, virus fiks, kóshe virusı, koliensefolit, parez, parFlich, basqınshı, depressiya Babesh-Negri, gamma -globulin, giperimmun zardob, gidrofobiya, aerofobiya subfebriya, galyutsinatsiya, anitraobik immunoglobulin

Qutırıw - ótkir keshetuǵın ıssı qanlı haywanlardıń juqpalı keselligi bolıp, oraylıq nerv sistemasınıń zıyanlanıwı menen tariyplanadi.

Tarqalıwı - Qutırıw keseli barlıq orında tarqalǵan. Íytlardan tısqarı, pıshıqlar, jabayı haywanlar kemiriwshiler, soqır shapalaklar tárepinen de uzatıladı. Xalıq aralıq epizootik byuro maǵlıwmatlarına kóre úy haywanlarınan zıyanlanıw 1972 jılǵa shekem kalamushdan-196 ret, itdan-100, pıshıqtan -80, otdan-44, eshkinen -6, cho'chqadan -5, qo'ydan-4; jabayı haywanlardan : túlkinen-113, qasqırdan -4 mártebeni shólkemlesken. Kópshilik halda qutırıw virusı menen túlkiler, shiye búriler, almaxonlar jarǵanatlar jabayı pıshıqlar zálellenedi. Qutırıw virusınıń tarqalıwı jabayı haywanlardıń jasaw ortalıǵı, jergilikli shtammlarning virulentligi hám epizootik processtiń xarakterine baylanıslı.

Klinikalıq belgileri patalogoanatomik ózgerisleri.

Jasırın dáwirdiń múddeti virustıń qay jerge hám tislew dárejesi, virustıń az yamasa kóp túskenligine, hám de tishlangan haywandıń rezistentligine baylanıslı. Eń qısqa jasırın dáwir 7-8 kún bolıp, kópshilik halda bir neshe hápteni quraydı. Ayırım waqıtlarda keselliktiń klinikalıq belgileri 3-6 hátte 12 ayǵasha tishlangandan keyin sozılıwı múmkin. Kesellik haywan tishlagan orında awrıw turıwı vaxima sezimi, besaramjonlik, qızbalıq payda bolıwı menen baslanadı. Virus perifirik nerv talshıqlarına túsip orayǵa intiluvchi háreket etip, nerv talshıqları arqalı pútkil organizmge yoyiladi. Kesellenip ólgen haywanlar ariqlagan bolıp kóbinese tishlangan jay kózge taslanıp turadı. Tómengi jaq astındaǵı jún so'lak menen pataslanǵan boladı. Joqarı nápes jollıq Kataral jalınlanǵan. Awız boslig'ida, tilde jaralar payda bolıp, ústki bólegi qatqan so'lak menen g'oplangan boladı. Gósh tutınıw g'iladigan haywanlar oshg'ozonida hár túrlı biygana predmetlerdi ushıratıw múmkin. Oshg'ozonning silekey perdeleri qizargan hám qan qoyılıwı hám erroziyanı ushıratıwl múmkin. Bas miyada jáne onıń qabıqloqlarida noqatlı qan quyilish hám tamırları keńeygen boladı.

VIRUS - Qutırıw keselin juqpalı ózgeshelikke iye ekenligi XIX ásirdiń baslarında belgili edi. Kesel ıytlardıń so'lagi juqpalı ózgeshelikke iye ekenligin birinshi bolıp, 1804 jılda Sinke anıqlaǵan. 1879 jılda Golte qoyanlardı tájiriybede zálellab kórsetdi. Joqarıdaǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan Paster adam hám haywanlardı emlew usılın islep shıqtı.

Forması hám ximiyalıq quramı - Virioni sterjendi eskertip bir tamoni domalaqlasqan, ekinshi tárepi bolsa kesip taslanǵanday. Virionning diametri 75-80 nm, uzınlıǵı 180 nm. Virion nukleokapsiddan, qorshap alınǵan membranadan, hám ústki bólekten o'simtalardan shólkemlesken.

Fizikaviy hám ximiyalıq faktorlarǵa shıdamlılıǵı.

Tómen temperaturada virus konservatsiyalanadi 230 temperatura virustı 28-53 kúnde, 500 -1 saat ishinde, 600 -5-10 minutada, 700- sol zamatiyoq óltiredi. Virus saqlawshı suspenziya 0, 1% li buǵa zardobining albuminida hám neytral pH bir neshe kún ishinde stabil ózgeshelikke 00 den 40 qa shekem iye hám juqpalı virustı qurǵatıwı virustı 10 -14 kún ishinde aktivligin joǵatadı. 5-60 quyashdıń jarıqlıǵı 5-7 kún ishinde virustı zıyansizlentiredi. Chiriyotgan material quramında virus 15 kún ishinen 8 ayǵasha óz aktivligin joǵatmaydı. Ultrafioletoviy nurlar virustı 5-10 minuta ishinde aktivligin pasaytiradi. 10% li virus saqlawshı suspenziyaga ultradawıs arqalı tasir ettiriladiganda virustıń titrini 100 márte tómenletip jiberedi. Bul bolsa ultradawıs kletkanı buzib kletkadan virustı ajralıp shıǵıwına baslawshı boladı. 1-5% formalın eritpesi virustı 5 minuta ishinde, 0, 1% li sulema 2-3 saat ishinde, 1% li kaliy permanganat virustı - 1 saat ishinde, 1% li fenol 2-3 haftada, 2% lisi 24 saat ishinde, 5% lisi 5-10 minuta ishinde, 3-5% xlorid kislotası 5-minuta ishinde, efir -80-120 saat ishinde, 10% li yad eritpesi 5 minuta ishinde virustıń aktivligin joytıwı anıqlanǵan. Virus yog'ni erituvchisi 0, 1% li tripsin tásirinde pH=5, 0- 10 bolǵanda 40 ta demde óz aktivligin joǵatadı.

ANTIGEN STRUKTURASI - Qutırıw virusı glikoproteidli antigenni saqlaydı. Glikoproteid virus neytrallaytuǵın antitelo islep shıǵarıw hám haywanlardı zıyanlanıwdan saqlawı anıqlanǵan. Nukleoproteidli virus neytrallaytuǵın antitelo islep shıǵarıw hám haywanlardı zıyanlanıwdan saqlawı anıqlanǵan. Nukleokapsiddagi antigeni, komplementni biriktiruvchi, pretsipitatsiyalovchi antitelo óndiriske juwap beredi. Komplementni hám pretsipitatsiyalovchi antitelolar virustı neytrallaw qábiletine iye emes. Nukleokapsiddagi antigen haywanlardı zıyanlanıwdan qorǵaw etpeydi. Kóshe virusı menen fiksatsiyalangan virustı antigeni bir birine uqsas. Bunı DPR hám NR qoyıp kóriw arqalı parıqlaw múmkin.

ANTIGEN AKTIVLIGI Qutırıw virusına qarsı emlangan waqıtta, virustı neytrallaytuǵın, komplementni biriktiruvchi, pretsipitatsiyalovchi hám gemagglyutinatsiyaga qarsı antitelo islep shıǵıladı.

Virustıń jaylasıwı, virus ajıratıwshılıq virus tasıwshılıq.

Qutırıw virusı antropozoonoz kesellik esaplanıp adamlar daǵı jasırın dáwiri 3-8 hápteni quraydı. Virus túsken jayında eki háptege shekem tiri saqlanıp turadı. Tiykarınan nerv talshıqlarında kóbeyip so'lak bózini, muskul talshıqların zálellentiredi. Organizmden tısqarına virus so'lak arqalı ókpe, ishekler, sidik arqalı tarqaladı. Veterinariya ámeliyatında qo'yning bas miyasidan tayarlanǵan fenol vaksina isletiledi.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Qutırıw kaslligining virusı qaysı shańaraqqa tiyisli?

2. Virustıń kriptogrammasi ne?

3. Kesellik qozǵawtıwshısınıń deregi hám zıyanlanıw jollıq qanday keshedi?

4. Qutırıw keseline qanday diagnoz qóyıladı?

5. Ajıratılǵan qarjı diagnoz

6. Kesellikten ulıwma hám spetsifik profilaktika qılıw degende neni túsinesiz?

7. Jabayı haywanlardı qutırıw keseline qarsı qanday emlanadi?

Kórgezbeli qurallar :

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglas panelleri, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı mektroskoplar, azıq ortalıqar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi, lizol, kesteler, slaydlar kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

11. TEMA: IRI SHOXLI HAYVONLARDA KASALLIK

SHAQIRUVSHI VIRUSLAR

Shańaraǵı. Herpetoviridae

Áwladı Horpesvirus bovis 1

Kriptogrammasi. (D/2:(99+5) /10 : s/s : v/o)

REJA

Hár qaysı kesellik qozǵawtıwshı virus boyınsha tómendegi sorawlar uyreniledi:

Virustıń atı hám klassifikaciya daǵı tutqan jayı

Virus virionlarini dúzilisi hám úlkenligi

Virus virionlarini shıdamlılıǵı

Virustı laboratoriyada ósiriw usılları

Virustı antigen ózgesheligi

Virustı haywanlarda shaqıratuǵın keselligi

Kesellikti klinikalıq belgii, patologoanatomik ózgerisleri

Virus shaqıratuǵın kesellikti epizootologik ózgesheligi

Virus shaqıratuǵın kesellikke diagnoz qoyıw usılı

Kesellikti spetsifik aldın alıw ilajları

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Virulentlik, konservatsiyalash, transovorial, kazeoz, fibrinoz, laringotraxeal, konyunktival, atipik, rinit, sinusit

Juqpalı rinotraxeit (YURT, kóbikli áspi, juqpalı vulvovaginit, juqpalı nekrozli rinotraxeit, juqpalı rinit, qızıl murın, kontagiozli bronxopnevmoniya, joqarı dem alıw jollarıniń juqpalı qatarı ) - iri shaqlı haywanlardıń ótkir sayız jershi kontagioz keselligi bolıp nápes jollarıniń Kataral nekrozli zıyanlanıwı, ısıtpa, ulıwma dimarsızlik hám konyuktivit hám de pustulali vulvovaginitning rawajlanıwı menen, haywandıń jınıslıq shólkemlerine virustıń túsiwi nátiyjesinde bala taslaw menen tariyplanadi.

Kesellik barlıq orında tarqalǵan. Mámleketimizde birinshi ret 1969 jılda tastıyıqlanǵan.

Ekonomikalıq zálel kesellik dáwirinde sút beriwdiń (50-60%) azayıp ketiwi sebepli bolıp kesellikti vaginal formasında kópshilik túrde qısır qalıw, kesel baspaqlardıń aste ósiwi hám baspaqlardıń soqır bolıp qalıwı sebepli jaramsız etiwden ibarat.

KASALLIKNING ALOMATLARI VA PATOLOGO - ANATOMIK O'ZGARISHLARI.

Iri shaqlı haywanlarda kesellik 5-qıylı formada payda bolıp joqarı nápes yullarining isiwi, vaginit, ensefalit, konyuktivit hám artrit menen tariyplanadi. Jas baspaqlarda bolsa pnevmoniya bolıwı da múmkin.

Sozılmalı seroz - irińli pnevmoniyada 20% ge shekem baspaqlar o'ladi. Kesellikti uzatılıwı hám juǵıwı sebepli joqarı dem alıw jolıniń jaralanıwı, bala taslaw, ensefalit, keratokonyuktivit gúzetiledi.

Kesellikti genital formasında sırtqı jınıslıq organlar ayırım halda siyirlarda endometrit, buǵalarda bolsa orxit payda bolıp keleshekte haywanlardıń hisir qalıwına sebep boladı.

Urıwı jasalma qashırıwǵa isletiletuǵın buǵalar YURT menen kesellengen bolsa retsidiv beretuǵın dermatit (junning túsip ketiwi, anus átirapında hám shat bóleginde shilimshiq qatqan ajıratılǵan qarjılardı payda bolıwı jáne bul jaǵdaydı sol átirap daǵı quyrıq san hám urıw qaltasında da ushıratıw múmkin).

Virus menen pataslanǵan urıw siyirdıń endometrit menen keselleniwine hám qısır qalıwǵa baslawshı boladı.

Respirator formasında temperaturanıń demde 41-42 oC ge shekem eliriwi murındıń silekey perdelerin isiwi, tamoqni, traxeyani isiwi sebepli awrıwlı jótel, murınnan, seroz suyıqlıqtı aǵıwı, awızdan kóbiksimon sulak ajırasıwı ayriqsha belgilerden esaplanadı.

Kesellikti dawam etiwi sebepli murınnan ajıralıp atırǵan suyıqlıq geweklesedi. Dem alıw jollarında shillimshiq tıǵın hám nekroz orayları payda boladı.

Kesellik salmaqli keshkende asfeksiya qalları júz beredi.

Payda bolǵan giperemiya murın aynasında da payda bolıp burni qizaradi. YURT virusınıń etiologiyasi úyrenilganda jas baspaqlarda jabılasına keratokonyuktivit gúzetilgen. Jas baspaqlarda kesellik qiska dáwir ishinde baslanıp ensefalit keselligin yadǵa saladı. Tusatdan kózg'olish, agressiya, háreket koordinatsiyasınıń aynıwı menen ańlatpalanadı.

Lekin dene temperaturası normada boladı.

Keselliktiń klinikalıq belgileri payda bolıp, ólgen haywan jarıp kurilsa murındıń silekey perdelerinde sianoz murın boslig'ida iringni toplanıp qalıwı mańlay daǵı boslıqlardı silekey perdeleri giperemiyaga dus kelgen boladı.

Konyuktivlar qizargan, isikgen, mayda ungan donachalar payda bolǵan bolıp kúlreń kórinisine iye boladı.

Tamoqning silekey perdelerinde noqatlı qan quyilishi traxeyaning silekey perdesinde tap sonday ózgeris gúzetilib kóbiksimon suyıqlıq tuplangan boladı.

Ókpe úlkenlashgan joqarıngi bóleklerinde atelektaz jaylar kózge taslanadı bronx boslıqları silekey-iringli ekssudat menen tolǵan boladı.

Limfa túyinleri isikgen, qizargan, úlkenlashgan kesip kórgende, qanǵa tolǵan boladı. As qazan, qalın hám jińishke ishekler isikip qizargan boladı.

YURT gepatit formasında ushraytuǵın, bawır hám ókpede nekrozga dus kelgen oraylar payda bolıwı da múmkin.

Ósip atırǵan kletkalardan tayarlanıp gemotoksilin eozin menen boyalǵan preparatlarda yadronı ishinde payda bolǵan kiritpelerdi ushıratıw múmkin.

Virus - ósip atırǵan kletkalarda virustı birinshi ret Meydin, York hám Mak-Kercher 1956 jıllarda ; Li hám beyker 1957 jılda ajıratıp alǵanlar.

Shıdamlılıǵı - minus 60 -70 o de virus 7-9 ay tiri saqlanıp 56 oC de 20 minuta ishinde, 37 oC de 4-10 sutkada, 22 oC-56 sutkada óz kúshin joǵatadı.

Liofilizatsiya qılıw virustı aktivligine ulıwma tásir kórsetpeydi biraq virustı muzlatıw hám qaytaldan eritiw virustıń virulentliligini hám immunogenliligini pasaytiradi.

Formalınning 1:500 eritpesi virustı 24 saat ishinde, 1:4000 46 saat ishinde, 1:5000, 96 saat ishinde aktivligin joǵatadı.

Atseton, efir, xloroform hám etil spirti virustı sol zoxatiyoq aktivligin joǵatadı. Efir tásirinde virustıń sırtqı lipid membranası degratsiyaga o'chraydi hám nuklein kislotası ekstraktlarga ajralıp ketedi.

Kislotalı ortalıqta virus óz aktivligin joǵatıp rN 6 -9 bolǵanda hám temperatura 4 oCda 9 ayǵasha saqlanıwı múmkin.

YURT virusı kuritilgan muz tarikbida buǵalardıń urıwında 4-12 ayǵasha, suyıq azotning minus temperaturasında bir jılǵa shekem tiri turıwı tastıyıqlanǵan.

Antigen strukturası - YURT virusın 9 strukturalı belok

UR105; UR 90 (gemagglyutinin ) UR 74, UR64,

UR 54, UR 50, UR47, UR 40 hám UR 31.

Neytrallaw reaksiyası nátiyjelerine qaraǵanda immunogenli ózgesheligi menen UR - 74, hám UR - 90 bólek ajralıp turadı.

Laboratoriyada diagnoz quyılıwda - NR, BGAR, IFR.

Immunitet hám spetsifik profilaktika - kesel bolıp dúzelgen haywanlar organizminde immunitet 1, 5-2 jılǵa shekem saqlanıp rekonvalessent haywanlarda bar bolǵan antitelaga isenim joq, sebebi bunday haywanlardı keselliktiń potensial deregi dep qaralıwı kerek.

YURT profilaktika etiwi maqsetinde tiri hám kúshi kemeytirilgen vaksinalar isletiledi.

Kúshi kemeytirilgen vaksinalardan GOA - etanolvaksina isletiledi.

Vaksinatsiyadan sońǵı immunitening múddeti 6 -7 ay bolıp 14 kúnden keyin qayta emlew nátiyjesinde payda boladı.

Tiri vaksina - mono hám polivalent vaksinanı murın arqalı jiberiledi. Biraq tiri vaksina menen bug'oz siyirlar emlaksa bala taslatib qoyıwı múmkin.

Mámleketimizde YURTga qarsı emlew ushın tiri TK-A vaksina VIEV isletiledi.

Bivak, vaksina isletilip PG-3 hám YURT shtammlaridan shólkemlesken.

Kórgezbeli qurallar :

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglar panelleri, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinaları, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler, pH metr, ápiwayı mektroskoplar, azıq ortalıqar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi, lizol, kesteler, slaydlar kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Rinotraxeit keselligin qo'zgatuvchi virus qaysı shańaraqqa hám áwladqa tiyisli?

2. Kriptogrammasi qanday kóriniske iye?

3. Iri shaqlı haywanlarda juqpalı rinotraxeit keselliginiń klinikalıq kórinisi qanday?

4. Bul keselltkni iri shaqlı haywanlar daǵı oba keseli keselliginen qanday parıqlaw múmkin?

5. Juqpalı rinotraxeit keselligine qarsı qanday gúresiledi?

12. Tema. MAYDA SHOXLI HAYVONLARDA KASALLIK SHAQIRUWSHI VIRUSLAR

Sheshek gúl (Ospa, Variola) keselligin qozǵawtıwshı virus

Family poxviridae. Cow pox virus

Shańaraǵı. Pox viridae. Áwladı. Orthopoxvirus

Kriptogrammasi. D/2 : 160 - 200/S - 7 : x/* : V/O, Si, Ac, Si.

REJA:

Hár qaysı kesellik qozǵawtıwshı virus boyınsha tómendegi sorawlar uyreniledi:

Virustıń atı hám klassifikaciya daǵı tutqan jayı

Virus virionlarini dúzilisi hám úlkenligi

Virus virionlarini shıdamlılıǵı

Virustı laboratoriyada ósiriw usılları

Virustı antigen ózgesheligi

Virustı haywanlarda shaqıratuǵın keselligi

Kesellikti klinikalıq belgii, patologoanatomik ózgerisleri

Virus shaqıratuǵın kesellikti epizootologik ózgesheligi

Virus shaqıratuǵın kesellikke diagnoz qoyıw usılı

Kesellikti spetsifik aldın alıw ilajları

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Barrel, Bollinger, Pashen, taxikardiya, variola, lixoradka, poksvirus, kesellikke moillik, virusemiya, ekzantema, roziola, papula, vezikula, pustula, gemorragik yallg'lanish, pnevmaniya, gepatizatsiya, gangrena, mastit, metisazon.

Sheshek gúl kóp túrdegi sút emizuvchi hám qustıń viruslı kontagioz keselligi bolıp, papulyoz hám pustulyoz kógerip shıǵıwlar terinde hám shilimshiq perdelerde payda bolıwı menen tariyplanadi.

Poksviruslar adam, sút emizuvchi haywanlar hám qusda ushraytuǵın sheshek gúl qozǵawtıwshıların birlestiradi. Olar quramalı dúzilgen, quramında DNK, belok, lipidlar bar hám sırtqı perde menen oralǵan ziyanlanǵan kletka citoplazmasında ko'payadi. Arnawlı usıllar menen boyalǵanında olardı jaqtılıq mikroskopında kóriw múmkin.

Sheshek gúl virusı - ótkir kontagioz kesellik bolıp silekey perdelerde terinde papulez hám pustulyoz áspiler tamaqtasıwı menen xarakterli bolıp tabıladı.

Tarqalıwı - kesellik kóbinese Afrika, Aziya, Evropada kóp tarqalǵan.

Shegara qatar bolǵan mámleketlerde bul keselliktiń tarqalıwı qalǵan mámleketler ushın da qáwip tuwdıradı.

Jasırın dáwiri - iri shaqlı haywanlarda 5 kún, qoyda 6 -9 kún, cho'chqalarda 2-7, qusda 7-20 kún. Kesellik dene temperaturasınıń 41-420 C eliriwi, teri hám shilimshiq perdelerdiń jaralanıwı menen keshedi.

Klinikalıq belgileri - keselliktiń birinshi simptomı temperaturanıń 1-2 o eliriwi dimarsızlik hám ıshteydiń tómenlewi menen baslanadı. Keyininen Kataral konyuktivit, rinit hám de teri astı kletchatkasida isikler payda boladı. Kesellik 20 -28 kún dawam etip 50% haywanlar sepsis nátiyjesinde o'ladi.

Morfologiyası hám biologiyalıq ózgeshelikleri - virus shetleri tegis kub formasında bolıp, úlkenligi 170-325 NM keledi. Úsh qabatlı perde menen oralǵan.

Birinshi ret sheshek gúl keseli haqqında maǵlıwmat Angliyada 1272 jılda payda bulgan. Bul kesellikti shaqırıwshısı virus ekenligin 1903 jılda fransuz alımı Barrel tastıyıqladı.

2-4 o temperaturada limfa suyıqlıǵında virus 2 jılǵancha óz ózgeshelikin saqlaydı. Joqarı temperaturada 55 o de 20 minuta ishinde o'ladi. Qurib qalǵan hám túsken yarada, limfa suyıqlıǵında -5 -10 o de 4-5 jılǵa shekem virustı saqlawı tastıyıqlaǵan.

Virus xloroform hám dietil efirga bayqaǵısh.

Antigen aktivligi. Kesel bolıp yamasa qan zardobi menen emlangan haywanlarda virustı neytrallaytuǵın antitelolar payda bolǵanlıǵın titrlash jolı menen anıqlanadı.

Virustıń organizmde tarqalıwı, virusemiya, virus tasıwshılıq, virustı ajıratıp shıǵarıw. Kesellik shaqırıwshı virus organizmge nápes jolı arqalı yuqadi, hám nápes jollarıniń epiteliya kletkalarında kóbeyip kesellikke tán ózgerisler payda etedi.

Sol jol menen qan arqalı pútkil organizmge tarqaladı. Bug'oz qoyda platsenta arqalı kirip bala taslaw hám nárenjan keselband qóziler to'g'ishiga sebep boladı.

Kesellik deregi hám tarqalıwı - kesellik deregi bolıp kesel haywanlar esaplanadı. Kesel haywan nápes alǵanda hám shıǵarǵanda bir qansha virustı tısqarına tarqatadı hám saw haywanlar sonnan zálellenedi.

Diagnoz qoyıw - diagnoz qoyıwda keselliktiń epizootologik qásiyetlerin, klinikalıq belgisi, laboratoriya haywanlarında biologiyalıq tekserip kóriw, surtpeler tayarlanıp olardı tekseriw nátiyjesinde qóyıladı.

Emlew - Terindegi sheshek gúl áspilerine kúydiretuǵın malqamlar menen ishlov beriledi. Murın boslig'i 2-3 protsentli por kislotası menen juwıladı. Suwǵa kaliy yad qosıp ishiriladi.

Immunitet hám spetsifik profilaktika usılı. Kesel bulib dúzelgen haywanlar 2 jıl dawamında artırilgan immunitet esabına kesellanmaydi hám 8-10 ay ishinde kesel haywandıń qanında virustı neytrallaytuǵın antitelani tabıw múmkin jáne bul titr 1:20 - 1:40 koefficientte boladı.

Spetsifik emlew ushın inaktivatsiya etilgen tiri vaksinalr qollanıladı. Vaksina VGNKI suxaya kulturalnaya protiv ospi ptits ız kurinogo virusa.

Mámleketimizde 1944 jıldan baslap GOA-formol vaksina isletiledi, hám kóp valentli konsentraciyalanǵan vaksina sheshek gúldan, uchma hám záhárleniwden saqlaw ushın isletiledi.

Aldınan alaǵada hám qáwipli xojalıqlarda profilaktikalıq vaksinatsiya ótkeriledi. Sheshek gúl keselligi shıqqan xojalıqlarda karantin ornatılıp, epizootiyaga qarsı kompleks ilajlar ótkeriledi. Kesel haywanlar simptomatik emlenedi. Ólgen haywanlar terisi menen birge yondiriladi. Jetilisken dezinfeksiya jumısları ótkeriledi, iplas biotermik zıyansizlantiriladi. Karantin kesellik joǵatilgach 2 aydan keyin alıp taslanadı.

Sheshek gúl keselligine laboratoriyada diagnoz qoyıw

Sheshek gúl menen sút emizuvchi haywanlardıń 23 túri, qustıń 5 túri hám hashoratlarning 16 túri kesellenedi. Ayırım sheshek gúl keselliginiń virusları belgili túrdegi haywanlarda, geyparalar bolsa bir neshe túrdegi haywanlarda kesellik shaqıradı.

Birpara haywanlarda sheshek gúl keselligin bir qozǵawtıwshı shaqırsa, basqalarında bolsa eki yamasa ush sheshek gúl virusı shaqıradı. Sheshek gúl keselligi barlıq haywanlarda birdey kechmasada biraq bir-birine júdá uqsas bolıp tabıladı. Zıyanlanıw silekey perdelerde kópshilik halda denediń junsiz (patsiz) jaylarında ushraydı.

Teri silekey perdelerdiń zıyanlanıwı nátiyjesinde rozeola (qizarish), papula (ısıp ketiw) hám vezikula (kóbiksheler) payda bolıwı gúzetiledi. Ohirgi basqısh pustulalar, suyıqlıqtı jara ishinde shıǵıp ketiwi nátiyjesinde keyininen erroziya qurigan qabıqloq payda boladı.

Yaraning pıtıwı nátiyjesinde qabıqloq túsip ketib, tırtıqlar payda boladı. Sheshek gúl keseliniń rawajlanǵan procesi temperaturanıń eliriwi, kem quwatlıq, ıshteydiń joǵalıp ketiwi teri astı kletchatkasida isikler, tawıqlardıń nápes jollarında difteriodli shókpeler payda boladı.

Sheshek gúl virusı virionlar payda etip úlkenligi 260 ch 390 nm. Basqa virionlar ishinde sheshek gúl virioni eń úlkeni esaplanadı.

Sheshek gúl keseli haywanlardan saw haywanlarǵa júdá kóp jollar arqalı yuqadi. Eksperiment jolı menen demde haywanlardı zálellentiriw múmkin. Ayırım sheshek gúl virusları tawıq homilasining XAO qabıqlog'ida, nekrozga dus kelgen túynekler - sheshek gúlchalar payda boladı.

Sheshek gúl virusı ósip atırǵan kletkalarda kóbeyip SPT - kórsetedi.

Barlıq virsularga uqsap sheshek gúl virusınıń antigenlari hár túrlı materiallarda FAU hám DPR arqalı ushıratıw múmkin. Sheshek gúl keseline diagnoz qoyıwda keselliktiń simptomına hám epizootologik maǵlıwmatlarına tiykarlanadı. Biraq diagnozdı tastıyıqlaw ushın laboratoriya tekseriw jumısları alıp barılǵanı maqul.

Laboratoriya usıllarınan universal esaplanǵanı virusoskopiya bolıp patmaterial quramındaǵı sheshek gúl keseliniń virusın jaqtılıq mikroskopı járdeminde kóriwge tiykarlanǵan. Onıń ushın zálellengen teriniń bir bólegi yamasa silekey perdediń bir bóleginen (papula yamasa vezikula) basqıshında buyım aynasına surtpeler tayarlanadı.

Tayarlanǵan surtpeler hár túrlı usıl biln bo'yaladi, usılardan eń kóp isletiledirgani M. A. Morozov kúshen gúmislew usılı bolıp tabıladı. Surtpelerdi M. A. Morozov usılında boyaw ushın 3 reaktiv tayarlaw zárúr.

Reaktiv №1 (Ruge suyıqlıǵı ) : Uksus kislotası 1 ml, 40%-li formaldegid eritpesi 2 ml hám 100 ml distillangan suwda bir ıdısqa quyıladı.

Reaktiv №2. (protrava); Teńinning 5 g. ni 100 ml distillangan suwda eritiw hám oǵan 1 ml suyıq karbol kislotasınan (fenoldan) qosıw.

Kristall jaǵday daǵı karbol kislotasın eritiw ushın 56 o C suw juwınıw bólmesiinen foydlanish kerek. Teńinning eń jaqsı sortların isletemiz. Teńinning taza ekenligin biliw ushın 1 g teńinni 5 ml suwda eritib oǵan 10 ml 90 o-li spirt qosamız. 1 saat dawamında ılaylılanıw bolmawi kerek. Qumsheker, duzlar nátiyjesinde ılaylılanıw 5 ml efirni qosqanda da payda bolmasa teńinning taza sortı ekenligin ańlatadı.

Reaktiv №3. (ammiakli gúmis eritpesi); 5 ml kristall haldaǵı gúmis nitrattı 100 ml distillangan suwda eritiw.

Ulıwma eritpeden basqa ıdısqa (odan bir bólegin) qoyıw. Qalǵan gúmis nitrat eritpesine tamshılatib (25%-li) ammiakdan qosıladı. Baslanıwda gewek qoraqo'chqil shókpe, keyininen qosıw nátiyjesinde ammiak aralasıp ketedi. Wazıypa sonnan ibarat shókpeni tolıǵıncha eritib jibermaslik, lekin sonday eritpe bolsınki salgina qoqımlaw bolsın.

Egerde biz sonday eritpeni tayarlay almastan jıltır eritpe payda bolsa ol halda gúmis nitrattı tamshılatib quyıp tiykarǵı eritpede ılaylılanıw payda etiledi. Alınǵan opalessensiyalanuvchi eritpeni distillangan suwda suyultiriladi 1:10 ǵa hám preparatlarni boyaw ushın isletiledi. Bul eritpe júdá turaqlı bolıp qarańǵı hám bekkem jabıladırgan probkada yopilib saqlanadı.

Biologiyalıq sınap kóriw. Eń kóp qollanılatuǵın usıl bolıp tabıladı. Sheshek gúl keselliginde biologiyalıq sınap kóriwdi tabiy bayqaǵısh haywanlardan tayarlanǵan kletka toqımasında qoyıp kóriledi.

Sheshek gúl vaksina virusına, qaramal hám atlardıń sheshek gúl virusına qoyanlar bayqaǵısh, tawıq homilalari bolsa tawıq chechagi virusına bayqaǵısh bolıp qalmay sheshek gúl vaksina virusına qaramal, kepterler chechagiga da bayqaǵısh bolıp tabıladı.

Barlıq sheshek gúl virusları dermatropdirlar, sol sebepli teri astı eksperimental zálellantirilganda yamasa tirnalgan terine hám tawıq homilasining XAO qabıqlog'iga zálellentiriw múmkin.

Qorazdı zálellentiriw ápiwayı bolıp, tojiga iyneler yamasa sınǵan paster pipetkasi menen tereń etpesten tirnaladi keyininen tirnalgan tojga virus suspenziyasidan tampon arqalı yamasa kaltaytirilgan tıs shyotkasi járdeminde surkaladi. Qorazdı sheshek gúl virusı menen pár pallıqulalariga ańsat zálellentiriw múmkin. Onıń ushın qorazdıń sanı daǵı pati yulib alınıp, ashılıp qalǵan pár ornına virustıń suspenziyasi tampon yamasa shyotka menen surkaladi. Egerde tekserilip atırǵan materialda sheshek gúl virusı bar bolsa ol jaǵdayda zálellantirilgandan keyin 6 -7 kún ótkennen, tojda xarakterli sheshek gúl hám san bóleginde bolsa pallıqulalarning isiwi gúzetiledi.

Jańa sheshek gúldan tayarlanǵan surtpelerde virusoskopiya járdeminde sheshek gúl virustıń virionini ushıratamız. Qoyandı zálellantirishda jundan sol zona tazalanadı hám qorazdı toji zálellantirgandek zálellantiriladi. Sheshek gúl keselliginde FAU, DPR reaksiyalrini qoyıw usılı basqa temalardagidek atqarıladı.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Sheshek gúl keselligin qaysı shańaraqqa hám áwladqa kiretuǵın viruslar shaqıradı?

2. Sheshek gúl keselligin qozǵawtıwshı virustıń kriptogrammasi qanday?

3. Sheshek gúl keselliginiń qoyda, eshkilerde, cho'chqalarda hám iri shaqlı haywanlarda, túyelerde, atlar daǵı klinikalıq belgileri qanday?

4. Sheshek gúl keselligine qanday diagnoz qóyıladı hám spetsifik profilaktikası neden ibarat?

Kórgezbeli qurallar.

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglas, panelleri, petri likobchalari, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler pH metr, ápiwayı mikroskoplar, azıq ortalıqlar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi natriy, lizol, kesteler, slaydlar, kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

13. Tema : CHO'CHQALARDA KASALLIK SHAQIRIWSHI VIRUSLAR.

Cho'chqalarning viruslı transmissiv gastroenterit keselligi

TRANSMISSIVLE GASTROENTERITIS VIRUS OF SWINE (TGEV)

Shańaraǵı. Coronaviridae

Áwladı. Coronavirus

Kriptogrammasi. R/1; */*; S/E; V/O

REJA:

Hár qaysı kesellik qozǵawtıwshı virus boyınsha tómendegi sorawlar uyreniledi:

Virustıń atı hám klassifikaciya daǵı tutqan jayı

Virus virionlarini dúzilisi hám úlkenligi

Virus virionlarini shıdamlılıǵı

Virustı laboratoriyada ósiriw usılları

Virustı antigen ózgesheligi

Virustı haywanlarda shaqıratuǵın keselligi

Kesellikti klinikalıq belgii, patologoanatomik ózgerisleri

Virus shaqıratuǵın kesellikti epizootologik ózgesheligi

Virus shaqıratuǵın kesellikke diagnoz qoyıw usılı

Kesellikti spetsifik aldın alıw ilaj - ilajları

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Gastro enterit, koronovirus, sitopatik ózgerisler, alimentar, deskvamativ-nekrotik qamar, fluoressiyalanuvchi antitelolar, formaldegid.

Viruslı transmissiv gastroenterit keselligi joqarı kontagiozli, juqpalı kesellik bolıp, qayt qılıw, diareya, organizmdiń degidratatsiyasi, Kataral gemorragik gastroenterit belgileri menen keship, cho'chqa balalarınıń 1 kúnlikten 10 kúnlikge shekem waqtında ólimi menen tariyplanadi.

Tariyxıy maǵlıwmat. Cho'chqalar arasında virustı transmissiv jol menen uzatılıwın AQSH Doyl hám Xatchingslar (1946 ) jazıp qaldırǵan. Bir neshe jıldan keyin viruslı gastroenterit Yaponiyada, Ullı Britaniyada (1958), sońǵı jıllarda kesellik er júziniń barlıq kontinentlarida dizimge alınǵan 1971 yida, Sankt-Peterburg shaxrida dizimge ótkerilgen.

Ekonomikalıq zálel. Kesellengen cho'chqalar 3-4 kg.ge shekem salmaǵın joǵatadı. Xojalıqǵa ekonomikalıq zálel keltiriledi, emuvchi cho'chqalar kóplegen 5 kunligida - 100%, 6 -10 kunligida 67% o'ladi. Emlew, emlew, sheklew, dezinfeksiya ushın úlken xarorat sarplanadı.

Etiologiyasi - kesellikti RNK-saqlawshı koronavirus áwladına koronaviridae shańaraǵına kiretuǵın virus qozǵatadı. Virionlari polimorf bolıp, úlkenligi 75-120 nm. Virus epiteliotrop bolıp tiykarınan jińishke ishektiń, ókpediń, silekey perdelerinde reproduksiyalanadi.

Laboratoriya haywanları virusqa bayqaǵısh emes. Tájiriybe jolı menen cho'chqalarga hám ıytlarǵa awız hám intranazal jol menen infeksiyanı juqtırıw múmkin.

Koronavirus YSHH larning diareya hám aueski keselligi virusların interferensiyaga ushıratadı. Kesellikten tawır bolǵan cho'chqalarning qanında agglyutininlar, pretsipitinlar hám virustı neytrallaytuǵın antitelo payda boladı.

Shıdamlılıǵı. Virus efirga, xloroformga dezoksixolat natriyga bayqaǵısh bolıp RN-3, 0-11, 0 tripsinga, ut kislotasına shıdamlı. Virus suwıq temperaturada mazlatılǵan halda -20 oS 1, 5 jılǵa shekem,-28 oS 3 jılǵa shekem jaqsı saqlanadı. Virus ıssılıq hám jaqtılıqqa, ásirese ultrafioletoviy nurga júdá bayqaǵısh.

Sol sebepli sırtqı ortalıqta tabiy sharayatta demde o'ladi. 58 oC qızdırılǵanda 30 minutada, suyıq tezek quramında 6 saatta, sayada 3 kúnde aktivligin joǵatadı.

Epizootologiyasi - viruslı gastroenterit keselligine jas cho'chqalar, úlken jas daǵı cho'chqalarga qaraǵanda júdá bayqaǵısh.

Gastroenterit virusı ıytlar, pıshıqlar, túlkilerdiń organizminde reproduksiyalanadi hám qustıń organizminde uzaq múddetkeshe saqlanıwı tastıyıqlanǵan.

Kesellik deregi bolıp kesel hám kesellenip dúzelgen cho'chqalar esaplanadı. Kesellengen cho'chqalar jasırın dáwirinen baslap, kesellenip dúzelgach 2-3 ay ótkennen de virustı sırtqı ortalıqqa iplas, sidik hám murınnan oqgan suyıqlıqlar arqalı tarqatadı.

Virustıń konsentraciyası iplasda júdá joqarı bolıp sol sebepli alaǵada xojalıqta kesellik tez tarqaladı.

Kesellik qozǵawtıwshısın uzatıwda kesel haywandıń góshi, ishekleri, em-ǵawısh, suw hawa, tezek, transport quralları, arnawlı kiyimler esaplanadı.

Haywanlarǵa virus tiykarınan oral hám de hawa -tamshı jolı menen yuqadi. Sol sebepli transmissiv gastroenterit alimentar infeksiyalar qatarına kiredi.

Íytlar hám qus (chug'urchuq) kesellikti uzatıwda zárúrli orındı iyeleydi. Kópshilik jaǵdaylarda salamatlandırıw ilajların alaǵada xojalıqta sansolorlik hám sistemasız ótkeriliwi sebepli bul kesellik statsionar keselliklerden birine aylanıp qalıwı múmkin.

Baǵılǵanshılıq xojalıqlarında, hár túrlı xojalıqtan alıp kelingen cho'chqalar arasında tez-tez kesellik ushırasıp turadı.

Sapalı em ǵawısh menen boqmaslik saqlanıw sharayatınıń talapǵa juwap bermasligi, hár túrlı stress faktorlar kesellikti keń tarqalıwina hátte, úlken jas daǵı cho'chqalar arasında ólimdiń 10 -15% etiwge alıp keledi.

Viruslı gastroenterit jıldıń barlıq mawsimlerinde dús keliwi múmkin, biraq suwıq payıtlarda kesellik kóbirek ushraydı.

Patogenezi - organizmge oral jol menen virus tushgach, hesh qanday as qazandıń tosıqlarına qaramastan jińishke ishek bólimine túsedi.

Birinshi bayqaǵısh toqıma bolıp ash ishektiń silekey perdeleri kem muǵdarda 12 barmaqlı ishek toqımaları esaplanadı.

Virus reprduksiyalangan kletkalar óz iskerligin joǵatadı. Kesellik yuqgach 12 saattan keyin virus ishek boslıqlarınan chiqa baslap qanǵa sıpaladi hám pútkil organizm boylap tarqaladı.

Ishki organlarǵa etip barıp ásirese ókpede virustıń ekilemshi reproduksiyasi keship epitelial kletkalardı isten shıǵaradı.

Virus menen zálellengenen keyin 36 saattan keyin ishek vorsinkalarida átirapiya júz boladı. Vorsinkalarni átirapiyaga uchrash dárejesi virustıń virulentligiga baylanıslı. Jańa tuwǵan cho'chqa balalarınıń ishek vorsinkalari 90 -95% jaǵdayda átirapiyaga ushraydı.

Sonıń nátiyjesinde 12-24 saattan keyin kúshli ish ketiwi, suw elektrolit balansınıń aynıwı, suwsızlanishga, atsidozga qullası zatlar almasınıwınıń aynıwına baslawshı boladı. 1-5 kúnden keyin sekundar infeksiyanıń aralasıwı sebepli kesel cho'chqa o'ladi.

Jasırın dáwir qısqa bolıp 1-3 kún dawam etedi, haywan qansha jas bolsa ol sonshalıq qısqa, sút emuvchi cho'chqalarda 12-18 saattan aspaydı. Úlken cho'chqalarda bolsa 7 kún dawam etedi.

Klinikalıq belgileri. Keselliktiń keshiwi hám klinikalıq belgileri, kórinisi cho'chqaning jasına hám de virustıń virulentligiga baylanıslı.

Eń zárúrli klinikalıq belgilerden cho'chqalarda qayt qılıw gúzetiledi, islehasi pasayadi, demde ishi oǵada baslaydı.

Cho'chqa balaları sút ichmasdan qóyadı, andız halda bir jayǵa toplanıp turadı.

Baslanıwda tez-tez ish ketib, iplas yarım suyıq halda kúl reń sarı reńde keyininen sabırsız bolıp kúl reń kógildir ranga iye bolıp qolaysız xid sezilib turadı.

Demde haywan salmaǵın joǵatadı, denediń kógeriwi teri qatlamınıń jabısatuǵınlıǵı, alabajaq ranga kirisiw júrek jumıs iskerliginiń aynıwınan dárek beredi. Qısqa múddetli temperaturanıń 2-2, 5 o eliriwi háreket kordinatsiyasining aynıwı gúzetiledi.

P. I. Pritulin (1976 ) maǵlıwmatlarına kóre 5-kúnlik cho'chqachalarda ólim 100%, 6 -10 kúnlikte 67%, 11-15 kúnlik 30% hám de 0, 5-3, 5 aylıqta 3, 5% quraydı.

Úlken jas daǵı cho'chqalarda anoreksiya hám diareya bolıp, suvsash hám qayt qılıw gúzetiledi. Kesellik 1-2 hápte dawam etip kópshilik halda tawır bolıw menen juwmaqlanadı.

Patanatomiyasi. Ólgen cho'chqalar suwsızlanǵan bolıp, tiykarǵı ózgerisler as qazan ishek sistemasında gúzetiledi. As qazan uvigan sút menen tolǵan yamasa bos boldı. As qazandıń tómengi bólegindegi silekey perdeler isikgen hár túrlı dárejede qizargan ayırım orınlarda mayda qan quyilishlar gúzetiledi.

Ayırım jaǵdaylarda shilimshiq fibrinozli nekrozga dus kelgen jaylar boladı. Jińishke ishek gazǵa, kóbiksimon suwlı massaǵa, as sińiriw bolmaǵan sutke tolǵan boladı.

Ishek diywalları, juqalasqan, jaqtılıqnı ótkerip ildirab qalǵan, qan tamırları bolsa qanǵa tolǵan boladı.

Sharbı daǵı qan tamırlar hám mezenterial limfa túyinler qanǵa tolǵan.

Talaqta qan quyilishi infarktni yadǵa saladı. búyrektiń kapsulasi astında kóplegen qan quyilishini kóriw múmkin. Sidik pufagining shilimshiq perdesinde de qan quyilishini baqlawımız múmkin.

Eń kózge kórinetuǵın patologoanatomik ózgerisler ash hám jambas ishekler so'rg'ichlarida bolıp átirapiya gúzetiledi. Miyani gistologik teksergende iringsiz ensefalitni ushıratıw múmkin.

Diagnoz - bul kesellik basqa alimentar keselliklerge uqsaǵanlıǵı sebepli isenimli diagnozdı jetilisken kompleks tekseriwlerge tıykarlanıp qóyıladı. Diareyani demde jasqa baylanısı bolmaǵan halda tarqalıwı tiykarǵı epizootologik belgilerden biri esaplanadı.

Diagnozdı tastıyıqlaw ushın biologiyalıq sınap kóriwdi 2-7 kúnlik cho'chqa balalarında ótkeriledi. Virus neytrallaw reaksiyasında identifikaciyalanadı. Surtpe quramında virustı tabıw, diagnozdı tastıyıqlaw ushın biologiyalıq sınap kóriwdi 2-7 kúnlik cho'chqa balalarda ótkeriledi. Virus neytrallaw reaksiyasında identifikaciyalanadı. Surtpe quramında virustı bar ekenin anıqlaw ushın immunfluoressensiya reaksiyasınan paydalanamız.

Transmissiv gastroenterit keselligine serologik diagnoz qoyıw ushın NR hám BGAR reaksiyasınan paydalanamız.

Antitelolarınıń titrini demde asıp ketiwi NR (1:10 ), BGAR (1:16 ) nátiyjediń oń ekenliginen dárek beredi.

Differensial diagnoz - oba keseli keselliginen, dizenteriya, kolibakterioz, salmonellyoz, enterovirus infekciyası hám hár túrlı juǵımsız alimentar keselliklerden parıqlaw zárúr.

Immunitet, profilaktika hám qarsı gúresiw ilajları. Kesellenip dúzelgen cho'chqalar 2 jılǵa shekem immunitet payda etedi. Bunday haywanlar qanında virustı neytrallaytuǵın antitelodıń titri 1:60 tan tap 1:320 ǵa shekem boladı. Emlangan ana cho'chqalar nasline laktogen jol menen A hám G klasına tiyisli immunoglobulinlarni uzatadı.

Jas cho'chqachalarni kesellikten saqlap qalıw úzliksiz sút arqalı antitelolardı kirip turıwdan ibarat bolıp bul AT. Virustı neytrallaw qábiletine iye.

Profilaktikası. Bólek ójirede sheklew alıp taslanǵanǵa shekem shekem jumıs quralları, úskeneler stanoklar 5 kúnde bir bar dezinfeksiyalanadi.

Dezinfeksiyalash ushın sıltı, formaldegid, 2% aktiv xlorli hák 3 saatlı ekspozitsiyada, 20% so'ndirilgan hák isletiledi.

Tezek biotermik usılda zıyansizlantiriladi, ólgen cho'chqalar kuydiriladi hám utilizaciya etiledi.

Nosog'lom xojalıqta sheklewshi ilajlar eń sońǵı jaǵdaydan keyin 3-ay ótkennen biykar etiledi. Reproduktor xojalıqlar 12 ay ótkennen saw xojalıq esaplanıp tórt hápte aralıǵinda eki márte serologik tekseriw nátiyjeleri 6 -10 háptelik cho'chqalarda bolsa keri bo'lgach shıǵarıwǵa ruxsat etiledi.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Transmissiv gastroenterit keselligin qozǵawtıwshı virus qaysı shańaraqqa hám áwladqa tiyisli?

2. Virustıń kriptogrammasi ne?

3. Cho'chqalardagi transmissiv gastroenterit keselliginiń ayriqsha qásiyetleri nede?

4. Kesellikke qanday diagnoz qóyıladı?

5. Basqa keselliklerden gastroenterit keselligin qanday ayırmashılıǵı bar?

KO'RGAZBE QURALLAR.

Bakteritsid lampalar, stol ústine ornatılǵan boks, magnitlı aralastırǵısh, lyuminessent mikroskop, toqımanı maydalaǵısh, diaproektor, termostat, centrifuga, suw juwınıw bólmesii, ovoskop, avtoklavlar, keptirgish shkafi, distillyator, sovitgichlar, matraslar, sterilizatorlar, kyuvetalar, eritpeler, pleksiglas, panelleri, petri likobchalari, kolbalar, buyım áynekleri, probirkalar, vaksinalar, qayshılar, pinsetlar, shpritslar, iyneler pH metr, ápiwayı mikroskoplar, azıq ortalıqlar, preparatlar, xloramin, o'yuvchi natriy, lizol, kesteler, slaydlar, kópshilikke arnalǵan filmler, stilistik qóllanbalar.

14. Tema : Atlarda kesellik shaqırıwshı viruslar

Joba :

1. Atlar gripp keselligi virusı

2. Atlar renopnevmoniya keselligi virusı

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Imunoprofilaktika, ximioprofilaktika, seroprofilaktika, tiri, aktivligi kamatirilgan vaksinalar, polivalent zardoblar, iperimmun zardob, liofilizatsiya, kultura, shtamm, Nyu-Djersi attenuatsiya, konservanti, adyuvant adsorbint. Suspenziya, split-vaksina, metisozon, amantadin, marboran, nukleaz, interferon.

Atlardıń grippi (joqarı nápes jollarıniń juqpalı Kataral) ótkir sayız jershi joqarı kontagioz kesellik bolıp, qısqa múddetli istima, holsizlik, kon'yuktivit, názerden jas aǵıwı, joqarı nápes jollarıniń qatarı, quro'q úzik-yuluq tereń hám awrıwlı yutal belgileri menen xarakterlenedi. Kesellik laringotraxeit, bronxiti, salmaqli jaǵdaylarda pnevmoniya menen tásirlenedi.

Tarqalıwı kesellik Evropa, Aziya, arqa hám qubla Amerikada tarqalǵan.

Klinikalıq belgileri hám patologoanatomiyasi.

Inkubatsion dáwiri 1-3 kunni tashkil etip, ekinshi kúnde dene temperaturası tusatdan kótereladi (+39 -40 C hám odan joqarı ) hám de 4-6 kungacha saqlanadı. Dem alıw hám puls tezlashadi, ıshtey pasayadi yamasa joq aladı. Qurǵaqlay yutal hám xansirash gúzetiledi. Keyin yutal awrıwlı bolıp, dem alıw salmaqlilesedi, ókpede bronxlar qurıldawı hám shawqım eshtiladi, konyuktiva giperimiyalangan hám isikgen. 3 - kúni murınnan seroz, suyıqlıq oqib, seroz silekey hám shilimshiq irińli suyıqliqga aylanadı.

Pal'patsiyada xiqildoq awrıwlı hám limfa túyinleri qattılasqan. Konyuktivit, rinit hám jótel atlar grippining eń xarakterli belgileri esaplanadı.

Jarıp kórilgende ólgen haywanlarda konyuktiva murın silekey perdesi giperimiyalangan bo'kgan hám isikgen. Ókpede pnevmoniyaǵa uqsaǵan bólimleri qizg'ish-kúlreńda kesellik cho'ziganda bul bólimler qosılıp úlken zálellengen uchastkalardı quraydı.

Atlardıń hám adamlarda gripp A virusınıń struktura dúzilisinde parq tabilǵan zatǵan. Virus RNK saqlaydı. Quramı 60 -70% belok, 18-37% lipid, 5-7% polisaxaridlardan dúzilgen. Virionlari sharsimon, súyri-sopaq, ipsimon kórinislerde bolıwı múmkin.

Virustı fizikalıq-kimoviy tásirinlerge shıdamlılıǵı úyrenilmagan.

Gripp virus quramına 5 ta túrdegi belok (antigen) lar kiredi: nukleoid, gemaglutinin, neytralinidaza, tramikriptaza hám ishki membrana belokı. Kesel haywanlarda kompiliment baylanısqan antitelolar joqarı titrda taplanadı.

Kalamushlarga eki ret antigen jiberilgandan keyin virus neytralovchi hám antigemaglatininlar qan zardobida payda boladı.

Atlar hám adamlar grippi viruslarınıń antigen jaqinına tekǵana serologik maǵlıwmatlar, ba'lki eksperimental izertlewler menen tiykarlanadı.

Patogenlik spektri. Atlar grippi virusı adamlar ushın da patogen esaplanadı. Adamlardıń gripp virusı bolsa atlar organizminde ko'paya aladı.

Atlar grippi virusları tıshqanlar ushın júzimsigen esaplanadı. Olar vena ishine jiberilganda yunglarining xurpayishi ıshtey yoqolishi, bosańlıq, konyuktivitlar gúzetiledi. 50% tıshqanlar o'ladi.

Virustı rawajlanıp atırǵan tawıq embrionında da ósiriw múmkin. Virustıń maksimal tipda 72 saattan keyin zálellenedi. Zálellengen embrion ádetde o'lmaydi. Tawıq embrionınan operativ jol menen alınǵan virus meshinler buyragining kletkalarında ańsatǵana adaptaciya boladı.

Atlar grippi tap adamlar grippi sıyaqlı xavo-tamshı menen uzatıladı. Kesellik deregi - kesel haywanlar.

Diagnoz. Ertagi (virustı ajıratıw ushın serologik usılda identifikaciyalaw ) hám retdosnektiya (antigemagglabulinlar, kompliment boglovchi hám virus neytrallaytuǵın antitelolardı tabıw ). Diagnostikası tap adam hám qus grippini anıqlaw sıyaqlı ótkeriledi. Eń isenimli usıl esaplanadı. Antigen epiteliy kletkalarınıń citoplazmasınan tabıladı.

Kesellenip tawır bolǵan haywanlarda immunitet bir jıldan aspaydı hám eki tipining qay-qaysısı menen kesellengen bolsa, tek sol tipga qarsı payda boladı.

Bir neshe qıylı vaksinalar bar. Olar menen bir neshe hápte ishinde 2 ret emlanadi hám 3-ret bir jıldan keyin emlenbekteı kerek boladı.

Atlardıń renopnevmaniyasi (abort ) virusı.

Atlardıń renopnevmaniyasi biyelerdiń, virustı bala taslaw, atlardıń jınıslıq ekzantemasi, atlardıń rinotraxeiti ótkir sayız jershi antagioz kesellik bolıp, taylardıń ótkir respirator keselleniwi, bug'ozlikning ekinshi yarımında bala taslawı jáne bul sezilerli simptomlarsız ótiwi menen xarakterlenedi. Rinopnevmaniya epzootik uchoq kórinisinde kórinetuǵın bolıp, atlardı saqlaw sharayatı jaman bolǵanda kóplegen haywanlar keselleniwi múmkin. Keselliktiń rawajlanıwına jaqın aǵayın shaǵılıstırıw, otalanish Konstituciyasiniń kúshsizligi sebep bolıwı múmkin. 10 -90% ge shekem bug'oz atlar kesel bolıwı múmkin.

Klinikalıq belgileri hám patologoanatomiyasi

Atlardıń rinopnevmaniyasi virusı 6 -9 aylıq taylardıń ótkir respirator keselleniwi bug'oz atlarda bala taslaw hám parilitik sindromini shaqıradı.

Respirator formasında kóbinese kuzda hám qishning baslanıwında gúzetiledi. Bunda dene temperaturası kóteriledi, deprissiya, ıshtey yuqolishi, gúzek hám murın silekey perdeleriniń isiwi hám geyde rinofaringit belgileri menen keshedi. Rinit murınnan suyıqlıq aǵıwı hám jaq astı limfa túyinleriniń úlkenlesiwi menen keshedi. Ókpe kamdan kem zálellenedi kesel haywanlar 10 -15 kúnde dúzeledi. Birpara haywanlarda peripnevmoniya rawajlanıwı nátiyjesinde yug'on hám dem alıw qıyınlasıwı gúzetiledi. Bunday jaǵdaylarda kóbinese bakterial infeksiyalar menen tásirlashuvi nátiyjesinde ádetde letal aqıbetke alıp keledi. Bug'oz atlar rinopnevmoniyaga shalınǵanda bala taslaw respirator formada kesellengen atlarda hám hesh qanday simptomlarsız da júz beriwi múmkin.

Inkubatsion dáwir ayırım faktorlar 3-4 hápte desa, basqaları 2-10 kún dep maǵlıwmat beredi. Bala taslaw 8-; 9 -; 10 - aylarda (geyde 6 ayda ) júz beredi 90% ge shekem bug'oz atlar bala taslawı múmkin.

Taslanǵan homila hám tuwılǵannan keyin demde ólgen taylarda xarakterli ózgerislerdi kóriw múmkin. Homila ótkir hám sozılmalı gepotitdan o'ladi. Bawırda kóplegen nekroz, oshaqları, ókpede seroz - gemorragik suyıqlıq toplanıwı, tós xafasida isiki hám fibrin toplanıwı boladı.

Bulshıq etler, talaq hám bawır kapsulasida, plevrada qarın perdesi, perikard, epikardda noqatlı qan quyilishlar kórinedi. Homilaning silekey perdeleri, kon'yuktiva sarg'aygan.

Atlarda kesellikti 3 tipdagi gerpesviruslar shaqıradı.

Virion oraylıq yadroǵa iye bolıp ólshemi 60 nm bos aymaqta shegara memranaga iye Virion diametri 100 nm ga teń bolıp qabıqlı hám qabıqsız bolıwı múmkin.

Shıdamlılıǵı jetkiliklishe úyrenilmagan.-180 C de virus saqlawshı toqıma material 457 kungacha patogenligini saqlaydı. 40 C de taslanǵan homilaning infeksion ózgesheligi 6 -7 kún, 55-560 da bolsa 10 -20 minuta saqlanadı. Virus efir, xloroform, natriy dezoksi jaǵday tásirine bayqaǵısh. Virus saqlawshı materialǵa efir menen qayta islengende tolıq inaktivatsiyalanadi.

Rinopnevmoniya virusı ayqın antigen aktivlikke iye kesellenip tawır bolǵan haywanlarda komplement baylaw hám virus neytrallaytuǵın antitelalar payda boladı.

Virus 4 hám 370 C de palaw hám teńiz cho'chqalarini eritrotsitlarini agglyutinatsiyalaydi. Gemagglyutinin - virus qabıǵın integral bólegi bolıp onıń aktivligi lipidlar baylanıslı emes.

Tábiy sharayatta tek atlar jası, jinsi hám zotidan qatiy názer kesellenedi.

Virus nápes jollar arqalı túsedi hám joqarı nápes jollarında ushrasadı hám de rinit hám rinopnevmoniya simptomları shaqırali keyininen konyuktiva hám joqarı nápes jollarınan virusemiya basqıshından keyin baradı hám homilani zálellab bala taslaw shaqıradı. Virus epiteliy hám endoteliy kletkalarǵa tropizm kórsetedi. Kesellenip tawır bolǵan haywanlar virusın murın suyıqlıǵı hám jınıslıq organlar arqalı 2 ayǵasha ajıratıwı múmkin.

Virustı ósiriw hám passaj qılıw ushın sút emizuvchi tıshqanlar hám homilalar (qarın boslıǵına zıyan jetkeziw), 8 -12 kúnlik tawıq embrionleri (sarı qalta, allantois boslıǵı, amnion boslıǵına ), sonıń menen birge túrli haywanlar (at, baspaq, cho'chqa balası, ıyt, qoy, buǵalar ) buyragining kletka kulturalari yamasa olardıń embrionlerinen paydalanıw múmkin.

Kesellik deregi kesel haywanlar bolıp virustı nápes jollıq arqalı hám ásirese taslanǵan homila menen ajratıladı. Tábiy shaoitda virus hawa - tamshı jolı menen uzatıladı.

Diagnoz. Rinopnevmoniya ga laboratoriya tekseriwleri nátiyjeleri, epizootik, klinikalıq maǵlıwmatlar hám patologoanatomik ózgerisler nátiyjesinde qóyıladı.

Kesellenip tawır bolǵan haywanlarda qısqa múddetli immunitet payda boladı, bala taslaw formasında immunitet respirator formada keshiwden kóre uzaǵıraq boladı.

Tiri hám inaktivatsiyalangan vaksinalardan profilaktika maqsetinde paydalanıladı.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Atlarda renopnevmoniya keselligin qaysı shańaraqqa hám áwladqa kiretuǵın viruslar shaqıradı?

2. Atlarda gripp keselligin qozǵawtıwshı virustıń kriptogrammasi qanday?

3. Atlarda renopnevmoniya hám gripp kesellikleriniń klinikalıq belgileri?

15. Tema : Qusda kesellik shaqırıwshı viruslar.

Joba :

1. Juqpalı laringotraxeit keselligi virusı

2. Marek keselligi

3. N'yukasl keselligi virusı

4. Juqpalı bronxit keselligi virusı

5. Qustıń juqpalı laringotraxeit keselligi virusı.

TIYKARGI ADABIYOTLAR.

.

1. Syurin V. N., Belousova R. V., Fomina N. V. Veterinarnaya virusologiya. Uchebnik M. Kolos 1984 g.

2. Trotsenko N. I., Belousova R. V., Preobrajenskaya E. A. Praktikum po veterinarnoy virusologii. M. Agropromizdat 1989 g.

3. Syurin V. N., Fomina N. V. Chastnaya veterinarnaya virusologiya. Spravochnaya kniga M: Kolos 1979 g.

4. X. K. Bazarov., A. B. Abdulakimova “Veterinariya Virusologiyasi” Samarqand - 2017 y.

5. N. James MacLachlan & Edward J. Dubovi “Fenner's Veterinary Virology” USA 2011.

Qosımsha ádebiyatlar :

6. S. Luriya., Dj Darnell., D Baltemor., E. Kempbell. Obchaya virusologiya. Izd. «Mir»M. 1981 g.

7. P. N. Búrgesov. Rukovodstvo po vaksinnomu i sivorotochnomu delu. M. Meditsina 1978 g.

8. M. V. Zemskov., M. N. Sokolov., V. M. Zemskov. Osnovi obchey mikrobiologii, virusologii i immunologii. Izd. «Kolos» M. 1972 g.

TAYANsh sozler.

Gastro enterit, koronovirus, sitopatik ózgerisler, alimentar, deskvamativ-nekrotik qamar, fluoressiyalanuvchi antitelolar, formaldegid.

Juqpalı laringotraxeit virusı kontagioz respirator kesellik bolıp tawıq, túyetawıq hám fazanlar kesellenedi. Kesellik sanaat quschiligi rawajlanǵan barlıq mámleketlerde ushraydı.

Klinikalıq belgileri hám patologoanatomiyasi YULT dıń inkubatsion dáwiri 2 kúnden 30 kungacha bolıwı múmkin. Onıń dawam etiw waqti virustıń virulentligiga, dozasiga, organizmge kirgiziw usılına hám qustıń fiziologikalıq jaǵdayına baylanıslı boladı. Eń qısqa inkuvatsion dáwir 40 saattga teń bolıp intranizal usılda juqtırılǵanda gúzetiledi.

YULT oǵada ótkir, ótkir hám sozılmalı keshedi. Keselliktiń kiyim-kenshek hám atipik formaları, lokalizatsiyasiga qaray bolsa laringotraxeal hám konyuktival formaları parıq etedi.

Birinshisi ádetde yutal, bo'gilish, qırıldaw menen ótedi. Konyuktival forma shójelerde gúzetiledi hám Kataral yamasa fibrinoz konyuktivit menen xarakterlenedi.

Laringotraxeal formada jarıp kórilgende tiykarǵı ózgerisler xiqildoqda tiqilishini hám silekey perdesinde tegis emes, qizg'ish tusda isikgen, qalıńlasqan.

Shegirdek epiteliy kletkalarında zıyan jetkeziwden 12 saat ótkeniń ózinde yadro ishki kiritpelini (A tipi) kóriw múmkin (Zeyfrid 1931 jılda anıqlaǵan ).

Virus bólekshesiniń ólshemi 87-97 nm hám bir qalıńlıǵı 10 nm bolǵan qabıqǵa iye, nukleoidlari strukturası boyınsha sezilerli farqga iye.

Laringotaxeit virusı lipotitik zatlar ıssı hám dezinfektantlar tásirine seziwsheń. Liofillangan jaǵdayda yamasa -20 -600 C de uzaq waqıt saqlanadı. 550 C de virus 10 -15 minutada hám 380 de 48 saatta bóleklenedi. 370 de shegirdek shillig'ida virus 44 saatǵa shekem, 250 C de xorioallantois perdesinde 5 saatǵa shekem saqlanadı. Kesel qus kekirdagidan alınǵan patologikalıq materialda -8-100 C dárejede virus 370 kungacha saqlanadı, mazlatılǵan qus góshida 19 aydan artıq aktivligin saqlaydı. 1% li o'yuvchi natriy hám 3 % li krezol eritpelerinde virus 30 sekunda ishinde tolıq inaktivatsiyalanadi.

Virustıń gemagglyutinatsiyalovchi ózgesheligi GAR, GATR lar járdeminde anıqlanadı. Tábiy sharayatta virus barlıq jas daǵı tawıq hám fazanlarni zálelleydi.

Virus tiykarınan nápes jollarınan, kemrek bawır hám talaqtan ajratıladı. Kesellenip tawır bolǵan haywanlar 2 jılǵa shekem virus tasıwshı bolıp qalıwı múmkin.

Keselliktiń deregi kesel hám kesellenip sog'oygan haywanlar esaplanadı.

Diagnoz epizootologik maǵlıwmatlar, klinikalıq belgileri, patologoanatomik ózgerisler hám laboratoriya tekseriwleri menen qóyıladı.

Kesellikti aldın alıwda hár qıylı vaksinalar qollanıladı.

Marek keselligi

Marek keselligi (qustıń neyrolimfomatozi, paraligi epizootologik neyroensefalomiyaliti, juqpalı neyrogranulematozi) joqarı kontagioz virus keselligi bolıp tawıq hám túyetawıqlarda eki qıylı formada klassik (periferik hám oraylıq nerv sistemasınıń zıyanlanıwı ) hám ótkir (limfoid leykoz) kórinetuǵın boladı.

Virus kesellikleri ishinde bul kesellik 1-cifrlı kesellik esaplanadı.

Klinikalıq belgileri hám patalogoanatomiyasi keselliktiń klassik formasında inkubatsion dáwir 14-20 kunni quraydı.

Kesellik periferik hám oraylıq nerv sistemasınıń zıyanlanıwı menen xarakterlenip, oqsash, ataksiya, qanatlar asılıwı, dumni hám láńlanishlari kórinetuǵın boladı. Kóz qodagig'i joq bolıp ketiw dárejesinde hám nátiyjede bólekan yamasa tolıq soqır bolıp qalıw júz beredi.

Ótkir keshiwde Marek keselliginde 4-22 háptelik shójeler kesellenedi. Xojalıqta kesellik kútpegende baslanadı, tez keshedi, kóplegen “tranzit láńlanishlar” de kórinedi. 5-7 kúnde 1-2 aylıq shójelerdiń derlik hámmesi kesellenedi hám shıǵıw sezilerli boladı. 2-6 hápteden keyin ishki organlarda limfoid o'smalar rawajlanıwı nátiyjesinde ólim sanı keskin asadı.

Kesel qusda depressiya, kúshli hansirash, ataksiya, kóz kamasok perdesiniń láńlanishi hám depigmentatsiyasi, usishdan aldın láńlanishlar degidratitsiya hám oriqlash gúzetiledi.

Kesellik o'chog'i payda bo'lgach 1-2, 5 ayda eń kóp ólim (30% ge shekem ) gúzetiledi.

Klassik formada kesellengen qustıń nerv sisteması diffuz oshaqlı kalinlashuvi, reńiniń ózgeriwi hám kóbinese (20% ge shekem ) ishki organlardan tiykarınan máyekdon hám urıwdonda o'smalar rawajlanǵanın kóriw múmkin.

Ótkir keshiwinen ólgen qustıń ishki shólkemleri, terisi, muskullarında o'smalar periferik hám oraylıq nerv sistemasında zıyanlanıwlar gúzetiledi.

Virus virioni ikosaedr formasında, úlkenligi 85-100 nm (geyde 150-170 nm), 162 kapsomerlar sanı 162 qabıqqa iye.

Marek viirusi kletka menen baylanısqanlıǵı sebepli kletkanıń struktura pútkilligi saqlanganda aktivlik kórsetedi.

Pár pallıqulasining qurigan epiteliy kletkalarında virus 8 ayǵasha saqlanıwı múmkin.

-650 de virus uzaq waqıt -20 0 de waqıtta bolsa 4 ayǵasha virus virulentligini saqlaydı.

Kóp ret muzlatıw hám eritiwine shıdamlı. Ultradawıs tásirine 10 minutaǵa shekem shıdamlı. 40 ta 2 háptede, 20 -250 C de 4 kúnde 370 de 18 saatta hám 600 C de 10 minutada kletkadan azat bolǵan virus tolıq termoinoktivatsiyalanadi.

Virus 6 antegingacha iye bulib olardan ushewi A, V hám S, antegenlar ásirese zárúrli. Zálellengen qus qanında virus neytrallaytuǵın hám pritsipitatsiyalovchi antitelolar tabıladı.

Tábiy sharayatta marek keselligi tawıq, indyuk, bódene, fazan, úyrek, aq quw, kuropatkalarda anıqlanǵan.

Shójeler ómiriniń birinshi 2 háptesinde ásirese kesellikke bayqaǵısh boladı.

Infeksiya yuqgan qus klinikalıq belgiler kórinetuǵın bolıwında virustı qanda ushıratıw múmkin. Virus leykotsitlar menen tarqalıp limfoid organlar kletkalarında (fabritsiy sumkasida, talaqta, timusda, soqır ıshekte) shıptak kanalınıń epiteliy kletkalarında, ásirese pár pallıqulasining epiteliyasida ko'payadi.

Virustı 1 kúnlik shójelerde, tawıq embrionlerinde, tawıq hám úyrek embrionınıń fibroblari hám buyragi kletkalarında ósiriw múmkin.

Kesellik tiykarǵı deregi kesel haywanlar bolıp tabıladı. Virus respirator jol arqalı kiredi. Virustı kesel haywanlar nápes hám as sińiriw jolı ekskretlari menen pár pallıqulasining epiteliyasi hám qayızǵaq menen ajıratıwı múmkin.

Diagnoz kliniko - epizootologik maǵlıwmatlar, patalogoanatomik hám gistologik ózgerisler hám virusologik tekseriwler nátiyjesine kóre qóyıladı.

Kesellikti aldın alıwda bir neshe qıylı vaksinalar bar.

Nyukasl keselligi virusı.

Nyukasl keselligi (qus psevdo oba keselii) tawıq indyuk joqarı kontagioz keselligi bolıp basqa oy hám jabayı quslar kemrek kesellenedi.

Kesellik barlıq qusda tarqalǵan bolıp kútá úlken ekonomikalıq zálel keltiredi hám oǵada havfli kesellikler toparına kiredi.

Klinikalıq belgileri hám patologoanatomiyasi keselliktiń jasırın dáwiri 5-15 kunni quraydı. Onıń simptomları talay xilma xil bolıp tabıladı. Ótkir keshiwde 3-4 kún ishinde barlıq qus o'ladi. Subklinik keshiwde epizootik shtammning virulentligiga, qustıń jası hám immunologik jaǵdayına hám qushilib ketetuǵın infekciyalarǵa baylanıslı boladı.

Keselliktiń klinikalıq kórinetuǵın bolıwın 4 forması parıq etedi.

Nerv formasında, holsizlik, kúshsizlik, nápes shólkemleri funksiyasınıń aynıwı, diareya suyıq jasıl fekaliyda qan aralas bolıwı, muskullar tremari, moyin muskullarında awrıw, opistatonus belgileri gúzetiledi. Ayaqlar hám qanatlar láńlanishi gúzetiliwi múmkin. Tiykarǵı patologo anatomik ózgeris awqat as sińiriw qılıw traktınıń gemorragik qan quyilish bolıp tabıladı. Keselliktiń bul forması joqarı patogen (velogen) Aziya shtammlari tárepinen shaqırıladı dep esaplanadı.

Ekinshi forması tiykarınan dem alıw shólkemleriniń (jótel bolıwı ) hám nerv sisteması zıyanlanıwı menen xarakterlenedi kesellik 10% ten 50% ge shekem kesellengen qus o'ladi. Shójeler 90% ge shekem óliwi múmkin.

Úshinshi formasında úlken qusllarda ótkir respirator kesellik hám jas haywanlarda letal aqıbetke alıp keliwshi nerv sisteması zıyanlanıwı kórinisinde keshedi (lizogen shtammlar shaqıradı ).

Tórtinshi forması eń kiyim-kenshek keshedi hám lektogen shtammlar tamonidan - shaqırılıp kesel qusda respirator hám germenativ trakning kiyim-kenshek zálellqanishi (ooforig, silpingit) gúzetiledi.

Máyek qoyıw 7-22 kungacha toqtaydı. Patologoanatomik jarıp kóriwde murın awız óńesh silekey perdesi jalınlanǵan, jemsek massa menen tolǵan. Bezli hám muskullı as qazan shegarasında qan quyilishlar, talaq úlkenlashgan reńsiz hám daqlar payda boladı. Máyekten geperiyamiyalangan máyek kletkalar úlkenlashgan geyde jarılıp ketken júrek muskullarına qan qoyılǵan, kuylakchasida eksudatlar tóplanǵan.

Hiqildoq hám traxiyaning silekey qabatı Kataral jalınlanǵan. Isheklerde ótkir Kataral, geperemiya hám qan quyilishlar gúzetiledi.

Virus virioni 120 -300 nm ge shekem. Qabıǵı 8 nm ge shekem uzınlıqtaǵı shıǵıp turǵan jer yamasa sabaqlarǵa iye bolıp antigen komponentlerin saqlaydı.

Virus tómen temperatura tásirine shıdamlı hám mazlatılǵan halda 2 jılǵa shekem aktivligi saqlanadı. 1-2% li formalın, 1-2% o'yuvchi natriy, 1% li sawıpılǵan krezol, 3-4% li fenol virustı demde óltiredi.

Virus pH 2-10 átirapında bolǵanda shıdamlı ultra dawıs tásirinde demde bóleklenedi. Virus antibiotiklar tásirine shıdamlı.

N'yukasl keselligi virusı V antigen (gemagglyutinin hám neytraminidaza) hám S antigen (RNP) saqlaydı.

Virus neytrallaytuǵın hám antigemagglyutinatsiyalovchi antitelolar sintezini induksiyalaydi.

N'yukasl keselligi virusı kóplegen túrdegi qusda tabılǵan.

Virus parenximatoz organlarda, suyek hám bas miyada, bulshıq etlerde, traxeya shilimig'ida, qalın hám jińishke isheklerde, túrli ajıratılǵan qarjılarda bolıwı múmkin.

Keselliktiń deregi kesel qus juqpalı kesel hám saw haywanlarda kontakt arqalı, sonıń infeksiya túsken suw hám azıq qaldıqları arqalı yuqadi.

Diagnoz epizootologik, klinikalıq hám patologoanatomik maǵlıwmatlar tekseriwleri (virustı identifikaciyalawda NR hám GATR qollanıladı ) ga tiykarınan qóyıladı.

Kesellikti juqpalı bronxit, laringotraxeit klassik qus oba keselii (gripp A), mikoplazmozdan parıqlanishi kerek.

Profilaktika maqsetinde bir neshe qıylı vaksinalar qollanıladı.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Juqpalı larigotraxeit keselligin qaysı shańaraqqa hám áwladqa kiretuǵın viruslar shaqıradı?

2. Marek keselligin qozǵawtıwshı virustıń kriptogrammasi qanday?

3. Nyukasl keselliginiń klinikalıq belgileri qanday?

16. Tema: BALIQLARDA KESELLIK SHIǴARIWSHI VIRUSLAR

Reje:

1. 
   Balıqlarda ushraytuģın keselliklerdıń kelıp shıǵıwına tásir etiwshi faktorlar.
   
2. 
   Balıqlardıń infeksion kesellikleri. Virusli gemorragik septisemiya.
   

Suw balıqlardıń tirishilik deregi. Suw biosferada tirishilik ushın eń zárur bolģan zatlardan biri. Suwdiń tásirinde jer júzinde túrli tuman kórinisler júzege keledi. Máselen suwdiń kóplıģınen batpaqlıqlar, qamıslıqlar, ormanlar, suw kemlıģınen bolsa shóllikler payda boladı. Ne ósimlik, ne adam, ne haywan hám mikroblar suwsız jasay almaydı. Xullas suw bárshe janli barot ushın tirishilik deregi. Biraq tabiyatta sonday janwar bar, suw onıń ushın ómirdiń ózi. bul balıqlar. Qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar ushın hawa qansheli zárur bolsa, balıqqa bolsa suw sonsha zárur. suw balıq ushın yashash ortalıqi. Balıqniń tirishiligi suw menen. Sonıń menen birge balıq kesellikleriniń kelıp shıǵıwında suw ortalıǵı tiykarǵı faktor bolıp xizmet etedı. Íssı kúnlerde, qistıń suwıq kezlerinde organikalıq zatlardıń kóplep shiriwi nátiyjesinde suwda erigen kislorodtıń muǵdarı keskin kemeyip, balıqlar kislorod jetispeushiligine ushraydı. Olardıń demi buģilıp kópshiligi nabıt boladı. Temperaturanıń tásiri eń zárur ekologiyalıq faktorlardan biri. Balıqtıń dene temperaturası suwdiń temperaturasına tuwrı keledi (sırtqı ortalıq penen baylanıslı), bul bolsa onıń zatlar almasıwı, dem alıwi , awqat qorıtıwı, ósip rawajlanıwı hám migrasiya prosessinde zárur rol oynaydı.