Bakı Dövlət Universiteti Sərbəst iş

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Bakı Dövlət Universiteti


Sərbəst iş
Tələbə: Anora Qaflanova
Fakültə: Tətbiqi Riyaziyyat və Kibernetika
İxtisas: Kompüter elmıəri
Kurs: 1
Qrup: TK-100
Fənn: Proqramlaşdırmanın əsasları
Müəllim: Sadıyev Əzbər

Mövzu: Kompüter proqram təminatı. Əməliyyatlar sistemi

BAKI 2022

Kompüter digər qurğulardan fərqli olaraq onun üçün əvvəlcədən hazırlanmış proqrama uyğun işləyən vəona daxil olan informasiyanın təhlilinə aid istənilən əməliyyatları yerinə yetirən qurğudur. Odur ki,kompüter üçün onun başa düşəcəyi dildə və ətraflı əməllər ardıcıllığı, yəni proqram tərtib olunmalıdır. Proqram - maşının addım - addım yerinə yetirəcəyi təlimatlar və yaxud əmrlər siyahısıdır. Kompüterdənistifadə etmək və onun tətbiq sahəsini genişləndirmək üçün onlar proqram təminatına malik olmalıdır.

Yeni in formasiya texnologiyasının sürətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompüterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir. Kompüterin proqram təminatı dedikdəinformasiya emalının təşkili və idarə edilməsi üçün istifadə olunan proqramlar kompleksi başa düşülür. İş üsuluna görə proqram t əminatına daxil olan proqramlar üç kateqoriyaya bölünür: 1. Sistem proqramları . Bel ə proqramlar h əmişə işə hazır və ziyy ə td ə olub yaddaşda saxlanılırlar. Onlarınə sas v ə zif əsi kompüterin qurğuları və aparat hiss ə si il ə iş prosesində istifad ə edil ə n dig ə r proqramlar arasında ə laq ə yaratmaqdır. Belə proqramlara BİOS proqramını göstə rm ə k olar;2. Qeyri-rezident (adi) proqramlar . Ən geniş yayılmış kateqoriyalı proqramlardır. Bu proqramlar vasitəsilə istənilən növ məsələni kompüterdə həll etmək mümkündür. Bu proqramlar işlərini bitirdikdən sonra əməliyaddaş boşaldılaraq idarəetmə digər proqramlara verilir. 3. Rezident proqramlar . Belə proqramlar adi proqramlardan fərqli olaraq idarəetməni digər proq ramlara ötürdükdə əməli yaddaşdan silinmirlər və onlar proqramların icrası qurtardıqdan sonra idarəetməni özüzərinə götürürlər. Proqram təminatı funksional təyinatına görə üç qrupa bölünür: 1. sistem proqram təminatı .2. tətbiqi proqram təminatı .3. proqramlaşdırma sistemləri və ya instrumental sistemlər. Sistem proqramları kompüteri və ona qoşulan qurğuları idarə etmək üçündür. Məsələn, istifadə olunaninformasiyanın surətinin çıxarılması, kompüterdə qurğunun işçi vəziyyətdə olmasının yoxlanması və s .SPT- na aşağıdakılar daxildir: 1. əməliyyat sistemləri 2. servis proqramları 3. proqramlaşdırma sistemləri 4. texniki xidmət proqramları 1. Əməliyyat sistemləri. Əməliyyat sistemləri (ƏS) – informasiya emalının idarə olunması vəaparat vasitələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. ƏS - nin əsas funksiyalarından biriinformasiyanın daxiletmə - xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması, istifadəçi tərəfindən yerinə yetiriləntətbiqi proqramın idarə edilməsidir. ƏS lazım olan proqramı kompüterin yaddaşına yükləyir və onun yerinəyetirilməsinə nəzarət edir. 2.Servis proqramları Servis proqramları istifadəçiyə kompüterlə işləyərkən əlavə xidmətlər göstərir və əməlyyat sistemininimkanlarını genişləndirirlər. 3.Proqramlaşdırma sistemləri

Proqramlaşdırma sistemləri proqramlaşdırma dillərində işləməyi təmin edirlər. Buraya proqramlaşdırmadilləri, həmin dillərdə proqramları kompüter dilinə çevirən translyatorlar (çevirici proqramlar), sazlayıcı proqramlar və s. daxildir. 4.Texniki xidmət proqramları Texniki xidmət proqramları kompüterin düzgün işlənməsinə nəzarət etmək və nasazlıqları aşkar etmək üçündür. Proqramlaşdırma sistemləri və ya instrumental sistemlər kompüterdə yeni proqramların yaradılmasını təminedir. Məsələn, Delphi, C, C++, Java və s

Tətbiqi proqram təminatı istifadəçinin hər hansı məsələni həll etməsi məqsədilə yaradılır. Tətbiqi proqramtəminatı, sistem proqram təminatının, xüsusən ƏS - nin idarəsi altında işləyir. T ə tbiqi proqramlar iki hiss ə d ə n ibar ə tdir:1. t ə tbiqi proqramlar paketi (TPP);2. standart proqramlar kitabxanası. T ə tbiqi proqramlar paketi mü ə yy ə n sinif m ə s ə l ə l ə ri h ə ll etm ə k üçün n ə z ə rd ə tutulmuş elə proqramlarkompleksidir ki, kompleksin komponentl ə rind ə n biri idar ə edici rolunu oynayaraq, istifad ə edil ə n bütün proqramların bir -biri il ə ə laq ə sini t əşkil etmiş olur. Hər hansı sahə d ə t ə tbiq olunan, rahat interfeys ə malikolan, dialoq rejimind ə işlə y ən hazır proqram məhsuludur. Başqa sözlə , TPP – mü ə yy ən olunmuş sinif m ə s ə l ə l ə ri h ə ll üçün t əyin olunmuş kompleks proqramdır. Standart proqramlar kitabxanası is ə riyazi funksiyaların hesablanmasını, standart mə s ə l ə l ə rin h ə llini,veril ə nl ərin emalını və sair ə bu kimi işlə ri yerin ə yetir ən proqramlardır. Bu proqramlar ə vv ə lc ə d ə n hazırlanaraq istifadə üçün kompü terin yaddaşına yazılır.Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəçi tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması üçün çoxgüclü alətdir və praktiki olaraq, onun informasiyanın emalında kompüterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirlməsini bilməkdən azad edir. Hal - ha zırda, öz funksional imkanlarına vəreallaşdırma üsullarına görə fərqlənən çox geniş spektrli TPP mövcuddur. TPP- lərinin aşağıdakı növləri var: - ümumi təyinatlı (universal) - üsulyönlü- problemyönlü- qlobal kompüter şəbəkələri - hesablama prosesinin təşkili 1. Ümumi təyinatlı Tətbiqi proqram paketləri Ümumi təyinatlı TTP – istifadəçinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərini n hazırlanması vəistismarının avtomatlaşdırılması üçün təyin olunan universal proqram məhsuludur. Bu tip TPP- yə aşağıdakılar aiddir: - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBİS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case – texnalogiyası - ekspert və süni intellekt sistemləri Redaktorlar. Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və rəsmlərin yaradılması vədəyişdirilməsi üçün təyin olunan TPP redaktorlar adlanır. R eda ktorlar öz funksional imkanlarına görə mətn,qrafiki və nəşriyyat sistemlərinə bölünür.


1. Mətn redaktorları mətnli informasiyanın emalı üçün təyin olunur və əsasən aşağıdakı funksiyalarıyerinə yetirir: - mətnin fayla yazılması - simvol, sətir və mətn hissəsinin yerləşdirilməsi, silinməsi, əvəz olunması - orfoqrafiyanın yoxlanması - mətnlərin müxtəlif şriftlərlə tərtibi - mətnlərin lazımı formaya salınması - başlıqların hazırlanması, mətnlərin səhifələrə bölünməsi - söz və ifadələrin axtarışı və əvəz olunması - sadə şəkillərin mətnlərə daxil edilməsi - mətnlərin çapı Mətn redaktorlarından geniş yayılanları aşağıdakılardır:
Microsoft Word, Word Perfect, Chi Writer, Multi Edit və s. Qrafiki redaktorlar qrafiki sənədlərin, yəni diaqram, şəkil, cizgi və cədvəllərin emalı üçün tərtibolunub. Bu redaktorlar fiqur və şriftlərin ölçülərini idarə etməyə, fiqur və hərflərin yerdəyişməsinə vəixtiyari təsvirin yaradılmasına imkan verir. Fərdi kompüterlərdə çox istifadə olunan qrafiki redaktorlar: Paint, Boing Graf, Fanvision, CorelDraw, Adobe PhotoShop, Adob e İllustrator və s. Nəşriyyat sistemləri mətn və qrafiki redaktorların imkanlarını özündə birləşdirir. Bu sistemlərsənədlərin nəşrə hazırlığını, yəni, çoxaldılmasını avtomatlaşdırır. Nəşriyyatda bu əməliyyat səhifələmə(verstka) adlandırılır. Nəşriyyat sistemlərinə Adobe firmasının Page Maker, Corel korperasiyasının Vent ura Publisher və QuarkXPress misal göstərmək olar. 2. Cədvəlin emalı üçün təyin olunan TPP – lər elektron cədvəllər adlanır. Cədvəldə verilənlər sətir vəsütunun kəsişməsindəki xanalarda saxlanılır. Xanalarda ədəd, simvol verilənləri və düsturlar saxlanıla bilər.Düsturlar digər xanaların məzmunundan asılı qiymətlərlə bir xanada verilir.Xanaların məzmununundəyişməsi ilə ,bundan asılı olan xanadakı qiymət dəyişir. Geniş istifadə olunan elektron cədvəllər: Microsoft Excel, Lotus l -2 - 3, Quattro və s. 3. İnformasiya təminatının maşındaxili təşkili və idarə edilməsi üçün xüsusi TPP – dən verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərindən istifadə olunur. Verilənlər bazası – diskdə saxlanılan, bir - birilə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş idarə olunan fayllar məcmusudur. Verilənlər bazasının idarə olunması dedikdə verilənlərin bazaya daxil edilməsi, onların təshihi(bazaya yazıların əlavə olunması, silinməsi, yeniləşdirilməsi) və sorğulara görə verilənlərin axtarışıəməliyyatları başa düşülür. Verilənlərin təşkili üsullarından asılı olaraq, aşağıdakı VBİS (VerilənlərBazasının İdarəetmə Sistemləri) – lər mövcuddur: - iyerarxik modelli VBİS - şəbəkə modelli VBİS - relyasiya modelli VBİS Relyasiya modeli daha əlverişli və səmərəli olduğundan son illərdə yaradılmış VBİS – lərdə məhz bumodeldən istifadə olunur.
Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: dBase – in müxtəlif variantları, FoxBase+, Clipper, Db ase for Windows, FoxPro, R:base, Database, İnformix, İngers, Sybase, Progress,Paradox, Acces, Oracle və s. 4. İnteqrallaşdırılmış paketlər müxtəlif fu n ksiyaları yerinə yetirən proqram komponentlərini özündə birləşdirir. Müasir inteqrallaşdırılmış TPP –yə mətn redaktoru, elektron cədvəl, qrafiki redaktor, VBİS və kommuni kasiyalı modullar daxildir. 5.CASE – texnologiyası mürəkkəb informasiya sistemlərinin (İS) yaradılmasında tətbiq olunur. CASE – texnologiyası altında İS–nin hazırlanmasının a vtomatlaşdırılması vasitələri başa düşülür. Buratətbiq sahəsinin analizi, verilənlər bazasının layihələndirmə, proqramlaşdırma və İS – nin istismarı daxildir. 6. Ekspert sisteminin əsasını qoyulan məsələnin həlli üçün istifadə olunan formal qaydaları özündəcəmləşdirən biliklər bazası təşkil edir. Qaydalar adətən, səbəb və nəticəni əlaqələndirən, məntiqi şərtlərşəklində verilən faktlararası münasibətlər kimi təsvir olunur. Ekspert sistemlərini kompüterlərdəreallaşdırmaq üçün ekspert sistemininörtüyü adlanan vasitədən istifadə olunur. 2.Üsulyönlü Tətbiqi proqram paketləri Üsulyönlü TPP riyazi – iqtisadi məsələlərin müəyyən üsullarla həllini reallaşdırır. Bura aşağıdakı TPP – lər aiddir:- riyazi proqramlaşdırma (xətti, dinamik, statik və s.) - şəbəkəli planlaşdırma və idarəetmə - kütləvi xidmət nəzəriyyəsi - riyazi statistika
Bu paketlərə misal olaraq fərdi kompüterlərdə reallaşdırılan Math Cad, Mat Lab, Derive, TK Solver, Mathematica, Maple, Simplex, Stats Network proqramlarını göstərmək olar. 3.Problemyönlü Tətbiqi proqram paketlər i Tətbiqi proqram paketlərinin çox geniş sinfi problemyönlüdür. Praktiki olaraq elə tədqiq sahəsi yoxdur ki, burada heç olmasa bir TPP olmasın. Problemyönlü TPP elə proqram məhsuluna deyilir ki, burada konkret bir sahənin hər hansı bir məsələsinin həlli nəzərdə tutulur. Problemyönlü TPP sənaye, qeyri sənaye vəxüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir. 4.Qlobal kompüter şəbəkələri Qlobal şəbəkələrin TPP – nin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə paylanmış ümumi şəbəkə resuslarına,verilənlər bazasına müraciəti, məlumatların ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir.Elektron poçtu, telekonfrans, elektron elanlar lövhəsinin təşkili üçün, müxtəlif qlobal şəbəkələrəinformasiyanın gizli ötürülməsini təmin etmək üçün standart tətbiqi proqram paketlərindən istifadə olunur. Qlobal internet şəbəkə sinin standart TPP – nə aşağıdakıları misal göstərmək olar: - naviqasiya və müraciət vasitəsi – Netscape Navigator, Microsoft İnternet Explorer;- Elektron poçtu (E- Mail), məsələn, Eudora, MS Outlook.Bank fəaliyyətində verilənlərin beynəlxalq şəbəkələrə ötürülməsi üçün standart TPP geniş yayılıb. Bunlara Swift, Sprint, Reuters – i misal göstərmək olar. 5. Hesablama prosesinin təşkili üçün lokal və qlobal şəbəkələrdə əsasən BayNetwork (ABŞ) firmasının TPP- dən istifadə olunur