Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml
Yüklə 95,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Y.V.QƏHRƏMANLI Bakı Dövlət Universiteti nagiyeva _ y@box.az
- Açar sözl ər
- МОНОГРАФИЯ ФАРХАДА АГАЗАДЕ «ПОЧЕМУ АРАБСКИЕ БУКВЫ НЕ ПРИГОДНЫ ДЛЯ ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА» Е.В.ГАХРАМАНЛЫ
- Ключевые слова
- ARABIAN LETTERS SUIT TO THE TURK LANGUAGE” Y.V.GAHRAMANLY SUMMARY
|
5 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2012 DİLÇİLİK UOT 81(091); 81 (092
TÜRK DİLİNƏ YARAMIR?” ƏSƏRİ Y.V.QƏHRƏMANLI Bakı Dövlət Universiteti nagiyeva _ y@box.az
əqalədə fəal ictimai xadim, görkəmli dilçi, bacarıqlı müəllim, təcrübəli metodist, publisist v ə yeni latın qrafikalı əlifba uğrunda yorulmadan mübarizə aparan Fərhad Ağazadə- nin əski əlifba ilə 1922-ci ildə nəşr edilən “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramir?” əsəri haqqında məlumat verilmışdir.
ər: Fərhad Ağazadə, ərəb hərfləri, türk dili, latın əlifbası, dilçi
F ərhad Ağazadə (1880-1931) sözün əsl mənasında vətənpərvər idi. Vətə- ninin t
ərəqqisi üçün bütün işləri görməyi özünə borc bilirdi. O, latın əlifbasına keçid uğrunda fəal mübariz, vətən övladlarının daim maarifləndirilməsi yo- lunda əzmlə çalışan bacarıqlı bir müəllim, çoxsaylı dərslikləri və metodik v əsaitləri ilə təcrübəli metodist, həmçinin ədəbiyyatşünaslığa dair dəyərli əsərlərin: “Əkinçi” və ya “Həsən bəy Zərdabinin tərcümeyi-halı” (1926), “Firudin b əy Köçərlinin bioqrafiyası” adlı əsərlərin müəllifidir. Tarix və coğrafiyaya aid “Firəngistan” (1915) adlı əsəri, dövrü mətbuatda müxtəlif hadis ələrə, o cümlədən ermənilərin törətdiyi qırğınlara aid çoxsaylı məqalələri onu görk əmli publisist kimi də tanıtmışdır. Lakin bütün bunlardan əvvəl F.Ağazadə böyük dilçi idi. Dilçilik elminin bütün sahələrinə: əlifba və onun tarixi, fonetika, imla v ə orfoqrafiya, morfologiyaya dair dəyərli, məzmunlu əsərləri vardır. “Sovet ideologiyasının milli dillərə münasibətindəki “diploma- tik” nüanslara baxmayaraq, F.Ağazadə yeni əlifbanın qəbuluna milli ziyalı mövqeyind ən yanaşırdı (3, 8). “Hətta latın əlifbasının düşmənləri arasında belə bu
əlifbanın ən nəhəng nəzəriyyəçilərindən biri” (5, iş.68) kimi qiymətləndiri- l ən F.Ağazadə dövrünün bir çox ziyalıları kimi yeni əlifba uğrunda mübarizə aparmaqla yanaşı, onu nəzəri cəhətdən sübut edən əsərlər yazmışdır. F.Ağaza- d ənin köhnə əlifba, onun qüsurları, yeni əlifba hərəkatı və tarixi haqqında 4 6 əsəri vardır: “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” (1922, əski əlifba ilə türk dilind ə), “Yeni türk əlifba ideyalarının yaranma tarixi və həyata ke- çirilm əsi” (1926, rus dilində), “Yeni türk əlifbası layihələrinin unifikasiyası üzr ə materiallar” (1927, rus dilində), “Yeni əlifba hərəkatının inkişaf tarixi və uğurları haqqında oçerk” (1928, rus dilində). Bunlardan başqa bir çox qəzet və jurnallarda bu mövzuya aid çoxsaylı məqalələri: ”Yeni əlifbanın Şərqdəki n əticələri”, “Yeni əlifbanın birləşməsi”, “Yeni əlifbanın Şərqdə intişarı”, “Yeni əlifba tarixindən bir parça” və s. vardır. “N ə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” (1922) əsəri yeni əlifbanın üstünlükl əri haqda Yeni Türk Əlifba Komitəsi tərəfindən nəşr edilən ilk əsərdir. Onun haqqında ilk dəfə A.Abdullayev məlumat vermişdir: “O, 1922-ci ild
ə “Nə üçün ərəb əlifbası türk dilinə yaramır?” adlı böyük elmi əsərini Bakıda çap etdirmişdir. 196 səhifəlik iri formatlı bu kitabda ərəb əlifbasının yaranması, intişarı, qüsurları və bu qüsurları törədənlərun əsərləri çox geniş, d ərin və ətraflı surətdə verilmışdir (1, 367). S.Hələtai bu əsər haqqında belə yazır: “Müəllif həmin əsərində ərəb əlifbasının əmələ gəlməsi və yayılması tarixini, onun dilimiz üçün yarar sızlığını, müxtəlif dövrlərdə onun dəyişdiril- m əsi uğrunda mübarizə aparan nümayəndələr və onların əsərləri haqqında geniş məlumat verərək, ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi zərurətini faktlara və elmi d
əlillərə əsasən isbat edir. F.Ağazadə həmin əsər haqda 1926-cı ilin mart ayında çağırılan Türkoloji qurultayda məlumat verdi. Əsər qurultay tərəfindən b əyənildi” (7, 74). Bu məlumatı müəllif çox güman ki, G.Kuçayevanın həyat yoldaşı haqqında xatirələrindən götürmüşdür. Çünki başqa heç bir mənbədə bu haqda m
əlumat yoxdur. F.Ağazadə haqqında yeganə monoqrafiyanın müəllifi olan Ə.Ağayevin bu əsər haqda məlumatında onun nəşr tarixi 1923-cü il kimi verilmişdir: “1923-cü ild ə F.A.Şərqlinin “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” adlı elmi kitabı ərəb əlifbası ilə nəşr olundu. Müəllif bu kitabında ərəb əlifbasının yaradılması barədə məlumat vermiş, onun qüsurlarını göstərmişdir. Əsərdə köhn ə təlim üsulları ərəb əlifbasının tədris işini çətinləşdirməsi faktları elmi şəkildə izah olunmuşdu” (2, 50). Çox qəribə olsa da, amma F.Ağazadənin özü d ə “Yeni türk əlifba ideyalarının yaranma tarixi və həyata keçirilməsi” (s.5), “Yeni əlifba hərəkatının inkişaf tarixi və uğurları haqqında oçerk” (s.15) əsərlərində bu monoqrafiyanın nəşr tarixini 1923-cü il kimi vermişdir. Halbuki əsər 1922-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bu əsərin yazılma səbəbi nədən irəli gəlirdi? Məlum olduğu kimi, ərəb əlifbası islam dini ilə əlaqədar olduğu və din xadimləri təhsillərini həmin əlifbada aldıqları üçün onun yeni əlifba ilə əvəz edilməsi müxtəlif təbəqələrin müqavim ətinə rast gəlirdi. Bu müqaviməti qırmaq üçün, hər şeydən əvvəl, ərəb əlifbasının dilimiz üçün yararsız olduğunu və savadlanma qarşısında böyük mane ələr törətdiyini faktlara əsasən elmi surətdə izah etmək lazım idi. Az ərbaycan Yeni Türk Əlifba Komitəsi həmin vəzifəni bu sahədə nəzəri və t əcrübi cəhətdən daha hazırlıqlı olan F.Ağazadəyə tapşırdı və o da bu işin 7 öhd
əsindən layiqincə gəldi. Əlifba və onun yaranma tarixi, ərəb əlifbası və onun qüsurları, yeni latın əlifbası və onun uğrunda mübarizə aparan, yeni əlifba layihələri ilə çıxış edən şəxslər ardıcıllıqla, faktlarla dərin və dəqiq şəkildə verilmişdir. Bu, istər əlifbanın mənşəyi tarixi, istərsə də latın əlifbası uğrunda mübarizə hərəkatınınn, I, II Müəllimlər Qurultaylarının, Cümhuriyyət dövrü
əlifba islahatı komissiyasının, AYTƏK-in yaranması tarixi haqda m əlumat əldə etmək baxımından çox qiymətli monoqrafiyadır. “Nə üçün ərəb h ərfləri türk dilinə yaramır?” əsəri əlifbanı dəyişmək uğrunda gedən müba- riz ənin tarixi haqqında zəngin məlumat verən dəyərli tədqiqatdır” (6, 105). “N ə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” əsəri 196 səhifədən 17 hiss ədən ibarət irihəcmli monoqrafiyadır. Bu əsərin sonunda verilən “Kitabın t əlifinə yaramış məxəzlər” hissəsinə nəzər salanda F.Ağazadənin Azərbaycan v ə rus dillərində 73 kitabdan istifadə etdiyi məlum olur ki, bu da onun bu mövzuya nec ə diqqətli və hərtərəfli yanaşmasından xəbər verir. 17 hissədən beşi: “Yazıların başlandığı rəsmdir”, “Heroqlif yazıları”, “Yer üzündəki əlifba- la rın hamısı bir çeşmədir”, “Əlifbanın şərqə döğru hərəkəti”, “Əlifbanın qərbə döğru hərəkəti” hissələri, ümumiyyətlə, əlifba, onun mənşəyi, yaranması növl
əri haqqındadır. Bu hissədə heroqliflər, onların kəşfi, ləfzi və sədayi üsulları, müqəddəsliyi haqqında məlumat verir: “Heroqlif əvam üçün üstü p ərdəli bir şeir idi. Bundan istifadə edən kahinlər hieroqlifin allahlardan onlara verilm əsini söylədilər... Odur ki, heroqilifin mənası “müqəddəs yazılar” dem əkdir. Yunanca “hieros” müqəddəs, ”qlipho” qazımaq, qazıb yazmaq de- m əkdir” (3, 8). Daha sonra bu mövzunu davam etdirərək yazır: “Beş millət vardır ki, qəbul etdiyi hürufata müqəddəslik vəzifəsini vermışdir: qədim farslar, y əhudilər, süryanilər, moğollar və ərəblərdir. Bunların hər biri bir din q əbul etdiklərindən peyğəmbərlərinin qanunlarını ehtimal etdikləri hürufat ilə yazmışdırlar. Zərdöştin “Avesta”sı zend və pəhləvi hürufat ilə yazılmışdır. Arami x
əttilə Musanın Tövratı yazılmışdır. Süryanı xətti ilə köhnə İncil yazılmışdır. Budda məzhəbi isə moğolların qəbul etdikləri bir növ hüruf ilə d ərc edilmışdir. Ərəb hərfləri ilə də Quran yazılmışdır. Bu hərflərin hamısı bir m əxəzdən, bir çeşmədən götürülmüşdür. Ona görə də, müqəddəslik vəzifəsini verm əyin mənası boş, dəlilsiz bir şeydir. Çünki elmin sayəsində sübut edil- mışdir ki, hərflər nə asimandan endirilmışdir, nə də behiştdən götürülmüşdür” (3, 18). Bununla da o “Quran ərəb əlifbasında yazıldığı üçün onu dəyişmək olmaz!” - fikrini dig ər əlifbaların misalında təkzib edərək birinci dərəcəli v əzifənin öhdəsindən gəlir. Əlifbanın ilk yaradıcıları kimlərdir? Bu suala cavab axtaran F.Ağazadə iki fikir arasında tərəddüd edir: finikiyalılar, yoxsa yəhudilər? Çünki hər ikisi üçün yet ərincə sübut vardır. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, yer üzündəki əlif- baların yaranmasında ilk addım kahinlərin heroqlifləri – şəkilləri dəyişərək hər birini 2 cızıqla göstərməyə çalışdıqları “kahin yazıları” mənasını ifadə edən “heratik yazılar” olmuşdur. Finikiyalılar və ya yəhudilər əlifbanı bunun əsasında yaratmışlar. F.Ağazadə hər iki xalq üçün müxtəlif alimlərin əsərlərinə 8 müraci
ət edərək, nəhayət, bu fikrə gəlir ki, yəhudilər əlifbanı yaratmış, finiki- ya lılar isə yayılmasına xidmət etmışlər. Çünki “finikiyalılar məlum olduğu üzr ə şərqın məhsullarını qərbə, qərbin məhsullarını şərqə daşıyaraq genişmiq- yaslı ticarətlə məşğul olmuş və var-dövlətə yiyələnmişlər. Dəniz adalarında finikiyalıların müstəmləkələri və anbarları olduğundan onlarla yazı yolu ilə əlaqə saxlamış və bu vasitə ilə onları da işlətdikləri əlifba ilə tanış etmışlər. Bel
əliklə, sübut olundu ki, əlifbanın çap olunması finikiyalıların xidmətində- dir” (3, 20). Əlifbanın ixtirasına qaldıqda isə finikiyalılar ticarətlə məşğul olduğu üçün onlar əlifba yaratmaq kimi çox vaxt tələb edən bir işə həvəs göst
ərə bilməzdi və hərflərin adlarının mənasına baxanda, onların arasında bir d ənə də olsun ticarət və dənizçiliklə bağlı söz yoxdur. Nəhayət, F.Ağazadə bu fikr ə gəlir ki, yəhudilər Misirdən Kənana köçəndən sonra əkinçiliklə məşğul olmuşlar və ixtira etdikləri əlifbanı miladdan 15 əsr əvvəl Misirdən Kənana daxil edib ətrafdakı Samiyə millətləri arasında çap etmişlər. Bir çox vaxtlardan sonra finikiyalıların əllərinə düşmüş əlifba xeyli sadələşdirildikdən sonra ticar ət malları ilə bərabər dənizləri gəzib adaları ziyarət etdi (3, 22). Sona q ədər o, bu əlifbanı finikiya- yəhudi əlifbası adlandırır. Finikiya-y əhudi əlifbası şərqə və qərbə doğru yayılarkən hansı yolları keçmişdir? “Əlifbanın şərqə doğru hərəkəti” hissəsində bu suala cavab tapmaq olur. Əvvəlcə, bu əlifba “əqvami samilərin arasında yayıldı və sonra əlifba şərqə doğru hərəkət edərək bir neçə müəyyən zümrələr yaratmışdır ki, o zümr
ənin başçıları bunlardır: Arami zümrəsi, İran zümrəsi, Hindistan zümrəsi, Q ərb zümrəsi” (3, 22). Bunlar haqda ətraflı məlumat verən F.Ağazadə ərəb əlifbasının mənşəyi və əhatə dairəsi üzərində dayanır. “Ərəb əlifbası sami əlif- ba ların ən cavanıdır. Köçərilərdən olan nəbati milləti sami əlifbasını qəbul ed ərək yazının sürətliliyi üçün hərfləri bir-biri ilə birləşdirir. Bundan sonra Ərəbistanın içərilərinə doğru köçərək miladın I əsrində öz həmcinsləri olan ərəb tayfasına bu əlifbanı təlim etdilər. Ərəb əlifbasının sürətli çapı İslamın zühurundan sonra başladı. Ərəb əlifbasının hər ölkədəki başqalığı məsələsinə toxunan F.Ağazadə qeyd edir ki, əvvəlcə ərəb əlifbasının yazı surətləri 1-2 dənədən artıq olmadığı halda, sonra bunun növl əri artıb 30-a çatmışdır, ərəb əlifbası hər ölkəyə daxil olduğu zaman oranın şəraiti ilə yazının siması da başqalaşır. Onun ərəb x ətlərinin ən qədimləri haqqındakı mülahizələri də maraqlıdır. Bu əlifbanın xüsusiyy ətlərini açan müəllif, həm də, onun nöqsanlarına toxunur. 22 hərfdən ibar ət sami tərtibi ilə, yəni “əbcəd-həvvəz” üsulu ilə düzülən kufi və nəsx x əttinə ərəb qırtlağına uyğun “fısıltılı və təlaq” səslər artırılıb hərflərin sayı 28- ə çatmışdır və bu zaman ərəblər heç bir xüsusi şəkillər yaratmayıb, sadəcə nöqt
ələr artıraraq bu hərfə 2 məna verdilər və bununla qüsurlar yarandı: 1) 28 h ərfin cəmi 16 şəkli var, 12 hərfin özlərinə məxsus şəkilləri yoxdur. Bu isə qira əti çətin bir hala salırdı. 2) Sami əlifbalarının hamısında olduğu kimi, ərəb əlifbası yalnız samitlərdən ibarətdir. Ərəb əlifbasının saitsizliyinin səbəbini izah ed
ən F.Ağazadə qeyd edir ki, bu hal isə onların dillərinin tərkibindən 9 yaranan bir m əsələdir ki, onlara görə hər kəlmənin əsasını yalnız samitlər t əşkil edirlər. Saitlərin olub-olmaması ərəbin tələffüzündə problem yaratmaya- caq. Amma farsların və türklərin tələffüzündə saitlərin yoxluğu böyük ç ətinliklər törədir. 3) Ərəb əlifbasının ikinci islahına qədəm qoyulur ki, bu da h ərəkələrin icadından ibarətdir. Burada da samitlər üzərinə xüsusi işarələr qoymaqdan başqa bir çarə tapmadılar ki, bu da böyük çətinliklər törədir. H ərəkələri: fəthə, zəmmə, kəsrə, üç ədəd tənvin, təşdid, mədd və həmzəni icad ed ən Həccac ibn Yusif əl Səqtidir. 4) Məxrəc məsələsinə gəlincə isə, bu hal yalnız ərəblərə məxsusdur. O hərflərin düzgün tələffüzünü yalnız ərəb qırtlağından, ərəb ağzından eşitmək mümkündür: “Başqa xalqlar yalnız ərəb boğazına məxsus olan bu hərflərin, səslərin ərəb kimi tələffüz etməyə əslən qadir olmamışlar və olmayacaqlar da” (3, 34). “Əlifbanın qərbə doğru hərəkəti” hissəsində F.Ağazadə yunan, latın və rus
əlifbalarının yaranması, xüsusiyyətləri, əhatə dairələri haqqında məlumat verir. Yunan əlifbası da finikiya-yəhudi əlifbasından, miladdan 10 əsr əvvəl tör
əmişsə də, yunanlar öz əlavələrini etmişlər. Belə ki, əvvəlcə yunan əlifbası 2 t
ərəflə sağdan-sola və soldan-sağa, ən nəhayət isə soldan sağa yazılmış və 22 h ərfə 5 sait səs əlavə edilmişdir. Bir çox əlifbalar, o cümlədən rus və latın əlifbası da yunan əlifbasından yaranmışlar. Rus
əlifbasını latın əlifbası ilə müqayisə edən F.Ağazadə təxminən min il bundan əvvəl xristianlığın yaranması ilə slavyan əlifbası adı ilə Kiril və Metod qardaşları tərəfindən yaradılan və 42 hərfdən ibarət olan bu əlifbanın h ərflərinin həm çirkin, həm də qarmaqarışıq olduğunu yazır: “Onun Avropa əlifbaları ilə rəqabəti mümkün deyildi. Yalnız kilsə kitablarının işinə yarayırdi.” (3, 37). Sonra fikrinə aydınlıq gətirir ki, rus əlifbasının A, K, O, M, T h ərfləri tamamilə latın hərflərinin əsl surətləridir. Qalanları isə bir qədər d əyişikliyə uğrasa da, üsul latıncadan götürülmüşdür. Miladdan 8 əsr əvvəl yaranan latın hərflərinin üstünlüklərini qeyd edən F.Ağazadə yazır ki, latın hərfləri əvvəllər sağdan-sola yazılsa da, sonradan soldan-
sağa yazılmış xırda və iri, çap və yazı hərfləri olmuşdur.”Yer üzündə mövcud olan əlifbaların ən mükəmməli latın hərfləridir” (3, 41). Demək olar ki, latın hərfləri ilə yer üzünün heç bir əlifbası rəqabət apara bilmir. “Bu gün bir əlifba qəbul etmək məqsədi daşıyan millət latın sistemini qoyub heç vaxt ərəb sisteminə həvəs göstərməz” (3, 45) . “N ə üçün getdikcə ərəb əlifbasının meydanı daralır?” adlanan VI hissə, dem ək olar ki, monoqrafiyanın əsas hissəsi, canıdır. Nə üçün hər iki əlifba finikiya-y əhudi əlifbasından yarandığı halda ərəb əlifbası tənəzzül, latın əlifbası tərəqqi edir? Bu suala cavab axtaran F.Ağazadə ərəb əlifbasının qüsurlarını bir-bir sayır. Latın əlifbası finikiya əlifbasında mütərəqqi dəyişiklər edib, soldan- sağa yazılmağa başladı, sait səslər əlavə edildi, lazımsız samitlərə yer verilm ədi. Ərəb əlifbası isə bu üç mərhələnin heç birini etmədiyi üçün t ənəzzülə uğradı. Ərəb əlifbasının saitsizliyinə toxunan F.Ağazadə bu xüsusiyy ətin Azərbaycan dili üçün çox böyük çətinlik törətdiyini göstərərkən 10 bir-bir bütün saitl əri analiz edir və qeyd edir ki, məs: “vav”- hərfi 5 səs – v, o, ö, u, ü səslərini ifadə edir. - əlifin 10 vəzifəsi var, “yə”- hərfi – y, i, ı , “ha”-
hərfi – h, ə, a səslərinin yerində işlənir. “Xülasə, qarma-qarışıq bir dolanbac meydana gəlir ki, asanlıqla bunun öhdəsindən gəlmək mümkün deyil”(s. 48). Həmcins samitlər məsələsinə toxunan F.Ağazadə ta, sad hərflərinin, te, sin hərfləri ilə həmcins səs olduğunu göstərərək hansının nə vaxt yazılmasının prob
lem olduğunu qeyd edir. Daha sonra he, ha, za, zad hərfləri, türklərdə olmayan və “pəltəklərə məxsus” sin səsi haqqında təhlil apararaq bu nəticəyə gəlir ki, “ərəb əlifbasını qəbul etmiş millətlər və o cümlədən də türklərin məxrəclərində bu yabanı hərflər tamamılə yoxdur. Odur ki, heç bir türk onların istifadə mövqelərini dəyişə bilməz. Çünki burada əql və idrak işlənməsinə yol yoxdur. Lüğətdən başqa hansı bir qayda, qrammatika, qanun bu hərflərin işlənmə yerlərini göstərməyə qadirdir?” (3, 50). Ərəb əlifbasının nöqsanı budur ki, sait yox dərəcədə olduğu halda, müstəqil qrup təşkil edən həmcins samitləri vardır. Bunların cəmi 13 hərf edir: 1. Əlif və eyn 2. Hey- , ha - . 3. Te - , ta - . 4. Sin - , se - , sad – . 5. Ze – , zal - , zad - , za - . Beləliklə, ərəb sistemini latın sistemindən geri salan, meydandan qovub çıxaran məsələ budur. “Ərəb əlifbasının təlimi” (VII), “Ərəb hürufatı və üsulu sövtiyyə”(VIII), “Ərəb hürufatı və elmləri”(IX), “Ərəb hürufatı və mətbuat”(X), “Ərəb hürufatı, yaz ıçılar və oxucular”(XI) hissələrində ərəb əlifbasının tədris-təlim işində elmlərin öyrənilməsində və mətbuatda törətdiyi çətinliklərdən bəhs olunur. “Sağ-sol” məsələsi və ərəb hürufatı” adlanan XII hissədə “Ərəblər yazının soldan yazılmasına cürət etmədilər”, - deyən F.Ağazadə bu işin kimya formulalarının yazılmasında, lüğətlərin tərtibində, rəqəmlərin, notların yazılışında əngəl törətdiyini açıqlayır. “Ərəb hürufatı və mütəxəssislər” adlanan XIII hissədə F.Ağazadə AYTƏK-in həkimlər, pedaqoqlar və texnikllər arasında apardığı sorğusu nəticə- sində ərəb əlifbasının qüsurlarına mütəxəssis rəyini araşdırmış, ərəb əlifbasının yararsızlığını, köhnə əlifba ilə müvəffəqiyyətlərə nail olmağın mümkünsüz- lüyünü mütəxssıslərin: müəllim, həkim və texniklərin rəyi ilə sübut etmişdir. “İstatistik bizə nə göstərir?” adlanan XIV hissədə statistikaya müraciət ed ən F.Ağazadə bütün ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda əsgərlər arasında, hökum ət məmurları, ruhanilər, bələdiyyə rəisləri arasında savadlıların sayını, ayrı-ayrı dövlətləri müqayisə edir. O yazır: “Savad – sarsılmaz bünövrədir ki, onun üz
ərində mədəniyyətin axır divarları dövrələnir. Azərbaycanın yüzdə doxsan s
əkkiz nəfəri savadsızdır. Bunun bir çox səbəbbləri arasında o s əbəblərin ən böyüyü ərəb əlifbasıdır ki, az bir zamanda savad kəsb etməyə imkan vermir” (3, 141). F.Ağazadə “Ərəb hürufatının islahına və təbdilinə çalışanların tarıxçə- l əri” adlı XV hissədə Azərbaycanda yeni əlifba uğrunda mübarızə aparan şəxsiyyətlər haqda geniş məlumat verir. Bu hissədə M.F.Axundov, Mirzə Melkum xan, Mirz ə Rza xan, Fürudin bəy Köçərli, Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı,
11 o cüml
ədən I və II Müəllimər Qurultayları, “İkinci il” kitabı, M.Mahmudbəyo- vun “İmlamız” kitabı, Türkiyədə əlifba hərəkatı və onun nümayəndələri, Cümhuriyy ət dövründəki əlifba komissiyası və onun üzvləri, latınçılar və islahçılar haqda geniş məlumat verir. Monoqrafiyanın bu hissəsi latın əlifbası uğrunda mübarizə hərəkatının tarixi baxımından, qiymətlidir. Çünki bu m əlumatlar çox dəqiqliklə verilmış və yeni əlifba hərəkatı haqqında araşdırma apara nların demək olar ki, hamısı bu mənbədən istifadə etmışlər (1, 2, 8). “T ərtib etdiyimiz əlifba və islahçılara bəzi cavablarımız” adlı XVI hissə- d ə F.Ağazadə latın hərflərini qəbul edərkən hansı prinsiplərdən yanaş-mağı göst ərir. Latın əlifbasında şəkli olmayan türk hərflərini qəbul edərkən “avro- palılar kibi mövcud hərflər qondarmaqla, yaxud iki, üç mövcud hərfləri bir- birin
ə qoşmaqla çatmayan hərflər ehtiyacını rəf etməli idi. Bunların heç biri çar
ə degildir. Hərəkə və nöqtə kibi əlamətlərin qullamasına yol verilməyəcək- dir. Çünki bu kibi əlamətlərin ərəb əlifbasında nələr törətdiklərini gördük” (3, 178). O, fikrini bel ə yekunlaşdırır. “Fəqət ehtiyaçımızı bir şey ilə rəf etmək lazım idi: buna görə, sair əlifbalara müraciət edib “ş” əvəzinə almanların “З” v ə “g” əvəzinə “q” hərfini qəbul etdik. Bir-iki hərfin axırlarına ilgək qoşmaqla, ikisinin d ə bellərinə qurşaq qondarmaqla 5 hərfin ehtiyacını rəf etdik. Bu minval il ə latın hürufatı türk dilinə tətbiq edildi, 33 hərf ilə bir opostrof deyil ən sekutə əlamətilə qəbul olundu (3, 178). O, əsərini islahçıların latınçılara verdiyi bəzi sualların cavablarını verm əklə bitirir. Onların: “Hürufatın çətinliyi mədəniyyətə mane ola bilməz, ərəb hürufatının çətinliyindən farslar və ərəblərin özləri şikayət etməzlər” sözl
ərinə: “Latın əlifbasına tərcih ona görə verilmışdir ki, o yer üzündəki əlifbaların ən mükəmməlidir”. Latın əlifbasına keçid prosesində Azərbaycan m əkanının darlığı məsələsinə gəldikdə, müəllif göstərir ki, azərbaycanlılar 50 illik milli teatra malikdir; dig ər türk millətlərindən qabaq Quranı tərcümə edib, 15 illik milli operası var, Darüfünunu yaratmışlar və latın hürufatının birinci t ərərfdarı Azərbaycan olmuşdur. Bu məsələnin 65 illik tarixi var. Sonda m əsələnin inqilab və ya təkamül yolu ilə həll edilməsi barədə fikirlər yürüdür v ə bu nəticəyə gəlir ki, mədəni işlərin ən qısa yolu inqilab yoludur. Arzu ed ərik ki, vətənimiz Azərbaycanda tərtib etdiyimiz əlifbanı inqilab yolu ilə q əbul etdirə idilər ki, bundan başqa və gödək yolumuz bu qədər” (3, 191). Bel əliklə, bu əsərdə daş dövründən öz dövrünə qədər yazı növləri, bütün əlifbaların xusiyyətləri, ərəb əlifbasının yaranması, tarixi, qüsurları, türk dilinə yaramamasının səbəbləri, təlim-tədris prosesində törətdiyi çətinliklər, latın əlifbasının yaranması, tarixi, əhatə dairəsi, üstünlükləri, əlifba hərəkatının tarıxı haqqında mükəmməl, dolğun, hərtərəfli məlumat verilmış, elmi dəlillərə v ə faktlara əsasən isbat edilmişdir. Bu baxımdan əsərin yazılmasından 90 il keçm əsinə baxmayaraq, bu gün də aktualdır. 12 ƏDƏBİYYAT 1.
Abdullayev A. Az ərbaycan dilinin tədrisi tarixindən. Bakı: Maarif ,1966, 332 s. 2.
3.
Ağazadə F. “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” Bakı: 1922, 196 s. (əski əlifba ilə) 4.
Ağazadə F. Türk dilinin dirilmək və zənginləşdirilmək yolları: tükənəklər; tərt.ed. Cəfərov N.. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi. Bakı : Nurlan, 2006, 46 s. 5.
Ağazadə Fərhad (Fond - 515), Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsi, Azərbaycan Dövl
ət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi. 6.
Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2 cilddə, I c. Bakı: Lider, 2004, 400 s. 7.
ələtai S. Fərhad Ağazadənin pedaqoji və elmi fəaliyyəti haqqında // Azərbaycan məktəbi jurnalı, 1965, № 4 , s. 71-76. 8.
X əzər xəbər jurnalı, 2005, № 197 (8-13); 198 (8-13); 199 (12-17).
В этой статье дается сведение о монографии активного общественного деятеля, видного языковеда, опытного педагога, передового методиста, публициста и неустанно- го борца за новый алфавит с латынской графикой Фархада Агазаде «Почему арабские буквы не пригодны для турецкого языка?», изданной в 1922 году .
кий язык, языковед
ARABIAN LETTERS SUIT TO THE TURK LANGUAGE?” Y.V.GAHRAMANLY SUMMARY
This article deals with the investigation of the prominent linguist, Farhad Agazadeh’s heritage. Farhad Agazadeh was not only an active public figure, a passionate teacher, an experienced methodist, but also an irrepressible campaigner of a new alphabet with a Latin script. The author of the article has studied Farhad Agazadeh’s monography of “Why don’t Arabian letters suit to the Turkish language?” published in 1922 with an Arabian script.
language, linguist Yüklə 95,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|