«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TALIM
VAZIRLIGI
QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI

«BIOLOGIYA» FAKULTETI
«EKOLOGIYA VA TUPROQSHUNOSLIK» KAFEDRASI

Ro’yxatga olindi: № _____________ «____» ________ 2021y.

«TASDIQLANDI» O’quv ishlar boyicha prorektor ______________dots O.Duysenbayev «____» ________ 2021y

O’ZBEKISTAN TUPROQLARINING AGROKIMYOVIY
TASNIFI

Bilim taravı	100 000	Gumanitar tarav
Bilimlendiriv taravı	140 000	Tabiyiy panler
Bakalavr baġdarı	60530700	Tuproqshunos

Nukus – 2022

KIRISH
O’zbekstan respublikasining umumiy yer maydoni 44457, 9 mingta ga bo'lib, shundan sug'orma yerlar 7, 50; oydaladigan sug’orilmaydigan yerlar 6, 85; ko'p yillik yog'ochzarlar 0, 85% jaylov va pichanzarlar 50, 95; tamarqa yerlari 6, 32% meliorativlik sharoiti yaxshilanadigan yerlar 0, 18% o’rmonlar 2, 99 %. Umuman olganda, Respublikada 16, 63 % yerdan qishloq xo'jaligi maqsetlerinde foydalaniladi, 38, 87% yerdan foydalanılmaydı.
Yer hisobi bo'yicha 1993 yilning 1 yanvariga qadar mamlakatimizdagi sug'orma yerlar maydoni 4220 mingta ga ga teng bo'lib, o'g'ilimi yer maydonining 9, 3% in qurasada, yettistiriletug’ın auıl xo'jaligi produktalarınıng 95% ı ushbu maydonlarga to'g'ri keladi.
Respublika tuproqlaridan maqsetke yarasha foydalanish bo'yicha ko'p yumushlar ishlangan. Bıraq, keyingi yillarda odam sonining ko'payib borishiga aloqador har odamga to'g'ri keladigan sug'orma yerlar kamayib barmoqta. Bu ko'rsatkich 1980 yilda odam boshiga 0, 21 ga bo'lgan bo'lsa, 1990 yilda 0, 17 ga ga teng bo'lgan.
Shuning bilan bitta qatorda, mamlakatimizning cho’l, tog' oldi hududları hamda dolinalarında grunt suvlari qadning yer betine yaqinlashishi sababdan sug'orma tuproqlarda ikkilamchi sho'rlanish jarayoni kusheyip barmoqta.
Xozirgi davrda mamlakatimiz dehqonshılıgida foydalanılatug’ın yerlarning deyarli 70% ı (21 mln ga) turli darajada sho'rlangan bo'lib, ularning meliorativlik sharoitin yaxshilash hamda unumdarlıg’ın ko'tarish Tuproqshunosshılarning oldida turishgan zarurli muammulardan biri dir.
Bundan tashqari, O'zbekstanda tog'lar 14, 7% (9, 1 mln ga) ga teng bo'lib, ko'plari qiya yerlarda joylashgan. Shuning uchun tog' tuproqlarining 87% ga yaqini turli darajada eroziyaga uchragan. Bundan tashqari, Navoiy, Angren tog' -metallurgiya kombinatlari kabi og’ir sanoat korxonalarining chiqindilarining tasirida radioaktiv iflos bo'lish kusheyip barmoqta.
Yuqorida yoritilgan zararli holatlarning oldin olish hamda tuzatish uchun birinchi navbette tuproqlarning meliorativlik sharoitin har yoqlama toliq uyrenip, yaxshilash hamda unumdarlıg’ın barqaror ravishda orttirib borish zurur. Buning uchun Respublikamızning cho’l, jaylov, voha hamda dolinalarında tarqalgan tuproqlarining belgi va xususiyatlarin uyreniv va tahlil etish zurur.
Bu o’z navbetinde «O’zbekstan tuproqları» faniniing asosiy maqsadi hamda vozıpaların tashkil etadi. Mamlakatimizning hududsında, Orol dengizi adirg’aqlarınan Pamir-Olay tog' tizmalarining sho'xqılarına qadar sozılgan hududda sur rangli jigarrang tuproqlar, cho’l qumlar tuproqlari, zardalaq ollyuvial tuproqlar, bo'z (sur ) tuproqlar, tog' jigarrang tuproqlari, tog' jigarranli o’rmon tuproqlari, baland tog' jigarrang zardalaqı-adir tuproqlari kabi tuproq tiplari uchrasadı. O'zbekstanda tuproq paydo bo'lish shart -shart-sharoitlari hamda omillari cho’l hamda tog' kon tinentlerinde turlishe bo'lganligi sababli tuproq qaplamalarınıng tuzilisi hamda tarqalishina qarab, ular kenglik hamda tik tuproq kontinentlariga ajıratıladı.
Xozirgi davrda Respublikamızda Tuproqshunos agroximiya ilimiy-tadaqiqot mamlakatlik instituti, O’zbekstan yer planlashtirish instituti, Tashkent Mamlakatlik instituti, O’zbekstan Milliy universiteti, Samarqand qishloq xo’jalik instituti, Buxara Mamlakatlik universiteti hamda boshqa Yuqorigi o’qıv yurtlari xamde ilmiy izlanish institutlari olimlari zamonaviy metodlardan foydalanib, mamlakatimiz tuproqlarinda bo’ladigan jarayonlardi shuqur tahlil etib, ularning genezisı, tasnifsi, geografiyasi, eroziyası hamda melioraciyası masalalarini va shu yanada shuqurirek uyrenip ismir.
O’zbekstan Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning aytganınday, keyingi 10-15 yil ichida yerlar unumdarlıg’ınıng sezilarli paseyivi, uning hordiqi, melioraciyalıq sharoitining yomonlashishi, sho'rlanish hamda eroziya jarayonlarining kusheyivi paydo bo'ldi. Bunday hududlar sug'orma tuproqlar tarqalgan hududlarning yarmidan ko’biregin tashkil etadi. Bu yo'l qo'yib bo'lmaydigan holat hisoblanadi. ayniqsa, yer asosiy milliy boylik, aholi tokinligining manbasi bo'lgan O'zbekstanda ushbu masala juda katta ahamiyatka ega. Shuning bilan bitta katarda yer zapaslarınıng chegaralanganligi, suvlar yetishmovchiligi sababdan qishloq xo’jalik yerlariga qo'shimcha maydonlar kiritishlik imkoniyatining chegaralanganligida unutmasligimiz zurur (1998 yil ).