Fatih İmat 1
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İMAT 1 GENCE-KAZAK İKTİSADİ BÖLGESİNİN TURİZM KAYNAKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNDE COĞRAFİ KONUMUNUN ROLÜ (KÜÇÜK KAFKAS - AZERBAYCAN CUMHURİYETİ)
Özet
Türk dünyası çok geniş bir alanda bir birinden farklı jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri, iklim hususiyetleri ve nadir doğal zenginlikleri ile tarih boyunca devletlerin ilgisini çekmiş ve adından sıkça söz ettirmiştir. Bu doğal zenginliklerden biri de şüphesiz turizm kaynaklarıdır. Diğer kaynaklar gibi turizm kaynakları da bulunduğu alanın cazibesini artırmaktadır. Elbette bölgenin coğrafi konumu bu potansiyelin değerlendirilmesinde özel bir öneme sahiptir. Doğadaki kaynaklar türlerine göre bazen bir-birine yakın, bazen de bir birinden uzak alanlarda bulunur. Bazıları bölgede, ülkede ya da dünyada nadir olduklarından özel öneme sahiptirler. Bu nadir doğal kaynaklardan biri de Azerbaycan Cumhuriyeti arazisinin Gence-Kazak İktisadi Bölgesinde yerleşen (Bakü’den yaklaşık 340 km batıda) Naftalan neftidir (Naftalan petrolü). Yüz yıllar öncesinden insanların kullandığı bu kaynak diğer sağlık turizm kaynaklarından birçok özelliği ile farklılaşır. Bu çalışmada nadir sağlık turizm kaynağı olan Naftalan neftinin de bulunduğu Naftalan şehri ve etraf çevresinin; bir başka değişle Gence-Kazak iktisadi bölgesinin turizm kaynaklarının değerlendirilmesinde (bölgede yaşanan güncel gelişmeler ışığında) coğrafi konumunun rolü araştırılmış ve bu kaynakların bölge turizmindeki önemine değinilmiştir. Anahtar kelimeler: Coğrafi Konum, Gence-Kazak, İktisadi Bölge, Küçük Kafkas
1 Yrd.Doç.Dr.,Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü.,fimat@kastmonu.edu.tr
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 237
GEOGRAPHICAL LOCATION’S ROLE IN EVALUATION OF TOURISM RESOURCES OF GENCE-KAZAK ECONOMICAL REGION (LESSER CAUCASUS - AZERBAIJAN REPUBLIC) Abstract Throughout history, Turkish world has drawn interest of countries and has frequently been talked about itself by its geological and geomorphological characteristics, climate features and rare natural resources in the vest area. One of these natural resources is undoubtedly tourism. Tourism resources, as the other resources, raise more attraction of the place where it is. Undoubtedly, geographical location of the region has a special importance on the evaluation of this resource. Resources in nature sometimes exist together or separate from each other to their species. Some of them have a special importance as they exist rarely in the region and country or in the world. One of these rare resources is Naftalan Oil in Gence-Kazak Economic Region of Azerbaijan Republic area (nearly 340 kilometres west from Baku).This resource which started to serve the people ages ago, differs mainly from other health tourism resources by lots of its features. In this study, Naftalan city where Naftalan Oil that is rare health tourism resource stands, is researched. In other words, geographical location of Gence-Kazak Economic Region where the resource stands is evaluated under the light of current events in the region. Main characteristics of Naftalan Oil, the most important tourism resource of the region, are evaluated in aspect of the health tourism and the importance of the resource on region’s tourism is mentioned.
Caucasus GİRİŞ Dar anlamda konum herhangi bir yerin bulunduğu yerin ifadesidir. Dünya üzerinde bir yer çevresine göre bazı avantaj ve dezavantajlara sahip olabilir. Bu bakımdan biz konumu iki grupta (matematik konum ve özel konum olarak) ele alabiliriz. Matematik konum; bir yerin enlem ve boylam değerleri ile ifadesidir. Özel konum ise herhangi bir yerin diğer yere göre konumunun belirlenmesi şeklinde ifade edilebilir. Başka bir ifade ile herhangi bir yerin fiziki özellikleri, ticaret alanlarına ve ulaşım yollarına, sanayi bölgelerine, önemli yeraltı zenginliklerine vb. olan uzaklığı özel konum olarak ifade edilmektedir. Özel konum şartları, insanların ekonomik faaliyetlerini, yerleşmeyi, nüfus dağılışını ve iklim özellikleri gibi birçok coğrafi konuyu etkiler. Dünya doğal özellikleri, arazi yapısı, tarihi gelişim süreci vs.‘e göre birbirinden farklı yapıya sahiptir. Bu yüzden dünyanın belli yerlerinde belli mahsulleri daha çok istihsal etmek ve hizmet sahasını geliştirmek, diğer alanlara nispeten daha yararlı olabilir. Bu ise beraberinde
İktisadi bölgelerin oluşturulması mekânsal emek dağılışı neticesinde gerçekleşmiş bunda da bölgelerin ekonomik yönden öne çıkan yönleri esas faktör olarak dikkate alınmıştır.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 238
İktisadi bölge; ülke ölçeğinde ekonomik ihtisas eğilimine göre diğer bölgelerden farklı özelliklere sahip olan alan olarak tanımlanır. Her bir iktisadi bölge kendine mahsus iktisadi coğrafi konuma (İCK), doğal ortama, doğal kaynaklara, ekonomik özelliklere ve nüfusun milli terkibine sahiptir. Ekonominin ihtisaslaşması ve kompleks gelişimi iktisadi bölgenin esas göstergesidir.
Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Konumu Azerbaycan’da iktisadi bölgeler kendi içinde benzer ekonomik yapıya, doğal kaynaklara ve nüfusun yerleşme özelliklerine malik olan mülki idari gruplaşmaya göre oluşturulmuştur. Ancak ekonomik sahaların gelişmesine bağlı olarak, iktisadi coğrafi bölgelerin ihtisaslaşma alanları ve mekânsal yapısı zamanla değişebilmektedir. Bu ise iktisadi bölgelerin sınırlarının değişmesine neden olur. İktisadi bölgeler bazı temel özellikleri ile birbirinden farklı özelliklere sahip olsa da bazı alametlerine göre birbirlerine benzemektedirler. Bu alametlere doğal ortamın ve doğal kaynakların benzerliği, coğrafi konum, nüfusun dağılışı, ekonomik alt yapının kuruluşundaki benzerlikler vs. ait edilebilir. Azerbaycan rölyef formalarına, jeomorfolojik strüktür ve lantşaft vahitlerinin formalaşmasına göre, birbirinden farklı fiziki-coğrafi vilayetlere ayrılır. Bunlar; Büyük Kafkas, Küçük Kafkas, Kura Çukuru, Lenkeran ve Orta Araz fiziki coğrafi vilayetleridir. Bu vilayetlerin doğal iklim şartları ve jeolojik yapısı, ekonomik sahaların (özellikle tarım sahaları ve hasılat sanayisi sahalarının) oluşturulmasında büyük öneme sahiptir. Aynı zamanda fiziki coğrafi vilayetlerde doğal ortamın farklı olması ile ilgili olarak nüfusun mekansal dağılışı da muhteliftir. Doğal ortam turizm ve rekreasyon kaynaklarının geliştirilmesini ve sürekliliğini de etkilemektedir. Azerbaycan arazisi 1995 yılında yapılan çalışmaya esasen 5 Tabii-İktisadi Vilayet ( Doğal İktisadi Vilayet) temel alınarak 10 iktisadi bölgeye ayrılmıştır (Eminov; 2005). Çalışma alanı Küçük Kafkas tabii – iktisadi zonasının iktisadi bölgelerinden biri olan Gence- Kazak iktisadi bölgesidir (Şekil ; I) SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 239
Yöntem Bölgede yapılan arazi çalışmaları (2010 – 2015) kapsamında (daha önce farklı araştırmacıların yaptığı çalışmaların da yardımıyla) arazinin jeolojik, jeomorfolojik, iklim, bitki örtüsü, vs. özellikleri ile turizm rekreasyon değerleri ve özellikleri öğrenilmiş (doğal, tarihi - kültürel yapıtlar - kaynaklar), araziden fotoğraflar çekilmiş ve bölgede turizmine etki eden faktörler araştırılmıştır. Çalışma alanının en önemli sağlık turizm kaynağı Naftalan nefti (petrolü) ayrıca araştırılmıştır. Bunun yanında bölgenin nüfusu, bölgedeki nüfus hareketlerine etki eden başlıca faktörlerin neler olduğu da araştırma kapsamında yer almıştır. Yurtdışından bölgeye gelen turistler hakkında (ülke, yaş, cinsiyet vs.) güvenlik gerekçesiyle net (istatistik) veriler elde edilemediği için turizm işletme sahipleri ve bölge halkının görüşlerine başvurulmuştur. Elde ettiğimiz bilgiler çerçevesinde bölgenin (Gence Kazak İktisadi Bölgesi) turizm kaynaklarının değerlendirilmesinde coğrafi konumun rolü açıklanmaya çalışılmıştır. Gence Kazak İktisadi Bölgesinin Genel Coğrafi Özellikleri Azerbaycan’ın kuzey batısında yerleşen iktisadi bölgenin alanı 12,4 bin km 2 , nüfusu 1.339.400’dir. Bölgenin şehirleri; Kazak, Ağstafa, Tovuz, Gedebey, Şemkir, Daşkesen, Xanlar, Samux (Nebiağalı), Goranboy, Naftalan ve Gencedir (Şekil; II). Gence-Kazak İktisadi Bölgesi’nin ülke içindeki sınırları Yukarı-Karabağ (Ermeni işgali altında), Kelbecer Laçın (Ermeni işgali altında), Aran ve Şeki-Zagatala iktisadi bölgeleridir. Bunun yanında iktisadi bölgenin Ermenistan ve Gürcistan’la sınırı vardır.
Gence- Kazak iktisadi bölgesi bir çok bakımdan rengârenk bir yapıya sahiptir. Bölgenin iklim özelliklerinin, toprak, bitki örtüsünün, su kaynaklarının lantşaft tiplerinin çeşitliliğinin nedenleri arasında coğrafi konum ve yükselti (yükselti farkının 300-400 metre ile 3724 metre arasında değişmesi) gösterilebilir. Arazi kullanımında jeomorfolojik strüktürün önemi oldukça büyüktür (Şekil; III). Bütün bunlar dikkate alındığında bölgeyi ana hatları ile dört bölümde inceleyebiliriz.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 240
I. Düzlük / Ovalık bölüm; Bu bölüm Gence-Kazak, Naftalan ve Garayazı düzlüğü ile Ceyrançöl alçak dağlığını kapsamaktadır. Alçak dağlığın sağ sahilinde bulunan Hunam ve Gence-Kazak düzlükleri diğer yerlere göre daha sık meskunlaşmıştır. Kurak iklim şartlarından dolayı tarımda sulamaya ihtiyaç fazladır. Ceyrançöl alçak dağlığının sol sahili kış otlağı olarak kullanılmaktadır.
tarım ve hayvancılık için elverişlidir. Rutubetlenme katsayısı (RK: Y/B) I’ den küçük olduğu için sulamaya ihtiyaç vardır.
yapılmaktadır. Yıllık yağışın büyük bir bölümü ilkbahar sonu yaz mevsimi başlarında düşmektedir. Rutubetlenme katsayısının (RK: Y/B) I’e denk olduğu alanlarda ‘‘kuşak’’ oluşturan doğal orman masifleri mevcuttur. Bu masifler rekreasyon karakterlidir. Yayla turizmi için elverişli alanlardır.
alpin çayırları tarım için elverişsizdir. Alpin çayırları yaz otlağı, supalpin çayırları ise arıcılığın gelişmesi için oldukça elverişli alandır.
[Kaynak: http://www.arxkom.gov.az/sehersalma/sehersalma1/regsxem/33.jpg] İktisadi coğrafi bölgenin fiziksel özelliklerinin ve doğal kaynaklarının çeşitliliği arazinin turizm potansiyelinin de rengârenk olmasına, burada farklı doğrultuda turizm güzergâhlarının da teşkiline olanak sağlamaktadır. Azerbaycan arazisinde turizm rekreasyon için en uygun yükselti 700 - 1200 metre aralığında değişmektedir. Bu yükseltideki alanların iklim rekreasyon ortamı hem yaz hem de kış turizmi için elverişlidir. Gence-Kazak İktisadi bölgesinde bu tip ortamlar mevcuttur. Yapılan araştırmalara göre, turizm-rekreasyon bakımdan havanın sıcaklığının 20 - 22 0 C olması gerekmektedir. Bu durum Gence-Kazak iktisadi bölgesinin belli alanlarında 5-6 ay mevcuttur (Eyyübov;1987). SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 241
Azerbaycan sık-sık depremlerin yaşandığı Alp-Himalaya sıradağ sisteminde yerleşir. Gence-Kazak iktisadi bölgesinin en büyük şehri olan Gence, Richter ölçeğine göre 7-8 şiddetli depremlerin olduğu kuşakta yerleşir (Beherci ve Mehdiyeva; 2012). Burada 1139 yılında meydana gelen depremden sonra turizm potansiyeli yüksek olan Göygöl ve Maralgöl (set gölleri) oluşmuştur (Foto; I- II). (Budaqov ve Qeribov; 2005).
Foto I: Maral Göl
Foto II: Göygöl [ Kaynak: Foto Fatih İMAT’a aittir.] [Kaynak: Foto Fatih İMAT’a aittir.] Azerbaycan’ın diğer iktisadi bölgeleri gibi Gence-Kazak iktisadi bölgesi de Azerbaycan’ın yer altı kaynakları ile zengin bölgelerinden biridir. ‘‘Azerbaycan Uralı’’ adlandırılan Daşkesen demir yatakları büyük öneme sahiptir. Daşkesen demir filizi ve mermeri; Zeylik aluniti ve kireç taşı sanayi için önemlidir. Burada Daşsalahlı bentonit kilinin, hava ve suyun doğal temizleyicisi sayılan Tovuz seolitleri’nin büyük rezervi vardır. Ceyrançölde de petrol rezervi bulunmuştur (Allahverdiyev ve diğ. 2003). Hazar Denizi'nden çıkarılan petrolün ve doğalgazın dünya pazarına çıkarılması için inşa edilen Bakü - Tiflis- Ceyhan boru hattının yanında Bakü-Supsa petrol boru hattı, Bakü-Tiflis- Erzurum doğal gaz hattı, iktisadi bölge üzerinden geçen boru kemerleridir (Zekeriyeyev; 2009). Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Nadir Sağlık Turizm Kaynağı: Naftalan Nefti Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin en önemli turizm kaynaklarından biri şüphesiz Naftalan petrolüdür. Bu bölümde Naftalan şehrinin coğrafi özellikleri, Naftlan neftinin (petrolü) kısa tarihçesi ve Naftalan neftinin (tedavi edici) özellikleri ele alınacaktır. a- Naftalan Şehri Naftalan 9300 nüfusa sahip önemli sağlık turizm merkezidir (Şekil; IV ). Şehir dünyanın en nadir ve mucizevi tedavi kaynaklarından biri sayılan neftin (petrol) vatanıdır (Halilov ve Nağdalıyev;2011). Sovyet Rusya döneminde Sovyetler Birliği vatandaşları tarafından çok fazla rağbet gören Naftalan, 1992-1993 yıllarındaki Ermeni olaylarından sonra hareketliliğini yitirmiş, son yıllarda devlet desteği ile tekrar canlanmaya başlamıştır.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 242
[Kaynak: https:// https://az.wikipedia.org/wiki/Azerbaycanın_İnzibati_bölgüsü] 1935 den beri aktif şekilde sağlık hizmeti sunan Naftalan şehri, 1957'ye kadar sezonluk, 1957 yılından sonra ise yıl boyu hizmet vermeye başlamıştır. 3000 civarında yatak kapasitesi olan Naftalan otelleri "sanatoryum" olarak adlandırılır. Tam pansiyon faaliyet gösteren sanatoryumlarda, misafirlerin tüm ihtiyaçları karşılanmaktadır. 2010 yılında faaliyete geçen (5 yıldızlı otel niteliğindeki) "Çınar Sanatoryumu" ve "Gaşaltı Sanatorumu" (Foto; III) şehrin en önemli sanatoryumlarıdır. Ayrıca Naftalan Sağlık Merkezi, Sihirli Naftalan Sanatoryumu, Mucizevi Naftalan Sanatoryumu gibi (3 yıldızlı otel niteliği taşıdığı söylenebilecek) önemli
tesisler de
mevcuttur (https://tr.wikipedia.org/wiki/Naftalan).
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 243
b- Naftalan’ın Genel Coğrafi Özellikleri Naftalan Küçük Kafkas dağlarının kuzey-doğu eteklerinde yerleşmekte, yüzeyi kuzeye doğru alçalan dağlık düzenliklerden oluşmaktadır. Güney ve güneybatı bölümünü Murovdağ sıradağlarının kuzey yamaçları kapsar. Yörenin kuzeyini Mingeçevir hidroelektrik santralinin sahili boyunca uzanan Bozdağ kuşatmıştır. Dağlık alanda Paleojen ve Neojen, ovada ise Antropojen çökelleri yayılmıştır. Yörenin güneyinde yerleşen Murovdağ zirvesinin kuzey-batı ve Kepez dağının doğu yamaçlarında (Richter ölçeğine göre 7-8 şiddetli depremlerin yıkıcı faaliyeti sonucunda) büyük uçurumlar oluşmuştur. Şehrin kuzeyinde (deniz seviyesinden) yükselti 50 m, güneyinde (Murovdağda en yüksek zirve Gamışdağda) 3724 m'dir. Alanın yüzeyi kuzeydoğuda ovalık, güneybatıda ise dağlıktır, diğer yerler çukur alanlar, mikro rölyef formaları ve akarsu vadileri ile kesişir. Kazanbulak-Naftalan düzlüğü bölgenin büyük bölümünü kapsamaktadır. Burada yükselti 300-800 m arasında değişir. Düzlük İnceçayın ve Kürekçayın birikinti konileri ile birleşen kırıntılı akarsu taşlarından, kum ve killerden oluşmuştur. Düzenliğin kurak yüzeyinde uzunlukları 10-12 km'ye ulaşan yargan-gobu şebekesi (Qurudere, Gürzalılar, Aşağı Ağcakent zonalarında) dikkati çekmektedir. Bölgenin güneyini kapsayan Murovdağda Küçük Kafkasya'nın en yüksek zirveleri; Gamışdağ (3724m), Murovdağ (3340m), Keçeldağ (2225 m ) bulunmaktadır (https://az.wikipedia.org/wiki/Goranboy_rayonu). Naftalan’ın doğal ortamındaki çeşitliliği kendini iklimde de göstermektedir. Yüksek dağ tundra iklimi (3000 metreden daha yüksek alanlarda), kışı kurak geçen soğuk iklim (1400-2700 metre yükseltiye sahip alanlarda), kışı kurak geçen ılıman-sıcak iklim (1200 metre yükseltiye kadarki alanlarda) arazideki en baskın iklim tipleridir. Dağ eteği ve dağlık bölgede kış nispeten sert, yazlar ise serin geçer. Ortalama sıcaklık Ocak’ta - 1,5 C° ile 1 C°, Temmuz'da 22 ° C ile 26,5 °C arasındadır. Yıllık yağış 300-600 mm civarındadır. Akarsuları; Sırt, Goran, Korçay (Kura havzasına aittir) ‘dır (Müseyibov; 1998). Toprakları esas itibariyle boz, kestane ve kahve renklidir. Ana bitki örtüsü yavşanlı ve yavşanlı- şoran otlu tiplidir. Arazide kuşak oluşturmayan seyrek orman alanlarına rast gelinir. c- Naftalan Neftinin (Petrolu) KısaTarihçesi Yöre halkının 6. ve 7. yüzyıllarda su ihtiyacını karşılamak amacıyla arazide su kuyuları açtığı, açılan kuyularda Naftalan nefti (şifalı neft/petrol) ile karşıldığı ifade edilmektedir. Zaman zaman bu sıvının yüzeye doğal olarak da ulaştığı tespit edilmiştir. Naftalan nefti uzun yıllardan beri Naftalan bölgesinde çıkarılmaktadır (Beherci ve Mehdiyeva; 2012). 1890 yılında Alman S.Y. Yeger tarafından açılan petrol kuyuları önemli bir başlangıcı da beraberinde getirmiştir. Yeger’in teşebbüsü ile Naftalan neftinden farklı preparatlar hazırlanması için küçük bir fabrika inşa edilmiştir. Daha sonra Almanya’nın Drezden ve Magdeburg kentlerinde Naftalan neftinden tedavi amaçlı ilaçlar hazırlamak için firmalar kurulmuştur (Yusufov ve Halilova; 2008). Naftalan nefti araştırmalarıyla tanınan Yeger, 1892 yılında Naftalan ve Kojelan adlı merhemleri hazırlamıştır. Ürün Avrupa’nın bir çok ülkesinde tanınmış ve zaman geçtikçe ürüne olan talep de artmıştır. Bu dönemde yaşanan SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 244
savaşlar sırasında merhem vazgeçilmez ilk yardım malzemesi olarak kullanılmıştır. 1929 yılında, Rus bilim adamı V. Aleksandrov başkanlığında Naftalan’a bilimsel araştırma ekibi gönderilmiş, o zamandan sonra Naftalan neftinin tedavi edici özelliği hakkında bilimsel araştırmalarda bir ivme yakalanmıştır.
Foto IV, V: Naftalan Nefti (Petrolü) Foto V: Naftalan Nefti (Petrolü) [Kaynak: Foto Fatih İMAT’a aittir.] [Kaynak: Foto Fatih İMAT’a aittir.] d- Naftalan Nefti Naftalan petrolü koyu kahve renkli, kokulu, yarı sıvı maddedir (Foto; IV, V). Normal sıcaklıkta uzun süre fiziksel ve kimyasal özelliklerini koruyabilen petrol türüdür. İçerisindeki benzinin, ligroinin ve gaz yağlarının hafif bileşenlerinin az (% 10 - 15) olması nedeniyle, çok yüksek öz kütleye sahiptir (0.927 g/cm3 - 0.971 g/cm3). Naftalan’ın yeraltı sularında potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), iyot (I), klor (Cl), potasyum-karbonat (K2CO3) gibi mineraller zengin olduğunan bunların da Naftalan petrolünün tedavi edici özelliğini belirli ölçüde artırdığı araştırmalarda belirtilmiştir. Naftalan petrolü 200-250 ºC arasında kaynamaya başlamakta -20, -30 ºC’de de donmaktadır. İçerisinde % 50-55 nafta, % 30-35 aromatik hidrokarbonlar ve % 14-16 katranlı maddeler bulunmaktadır. Naftalan petrolünde katı parafin hidrokarbonlar yoktur
ve % 0.25-0.30 kükürt, % 0.24-0.26 azot bulunur (http://dunyalilar.org/azerbaycanda-sifa-merkezi-naftalan.html). e- Naftalan Neftinin Tedavi edici özellikleri Naftalan nefti birçok hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır. Neft, deriye sürülerek, petrol dolu küvetlere oturularak yada uzanılarak, sargı, inhalasyon, tampon ve vs. şekillerde uygulanmaktadır. Vücutta ağrı kesici, iltihap giderici gibi etkilerde bulunmakta, deri, sinir sistemi, eklemler, kulak, burun, boğaz, göz hastalıkları, kadın hastalıkları gibi birçok hastalığın tedavisinde neftten faydalanılmaktadır. Aynı zamanda hastanın kilo almasına, eritrositlerin artmasına, hemoglobinin belirli oranda çoğalmasına, tansiyonun normalleşmesine katkı sağlar (Memmedov; 2004). Naftalan nefti vücuda sürüldükten belli bir süre sonra derinin gözeneklerinden geçerek kalp faaliyetine olumlu inotrop etki etmektedir. Damar genişletici özelliğe sahip olduğu araştırmalarda ayrıca belirtilmiştir (Aliyev ve diğ. ;2007). Naftalan petrol ürünü olan Naftalan merhemi de birçok hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır. Merhem %70 Naftalan petrolü, %18 parafin, %12 petrolümden oluşmaktadır. SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 245
Merhem sterilize edici ve ağrı kesicidir. Deri hastalıklarının, eziklerin, yanıkların vs. tedavisinde kullanılır (https://az.wikipedia.org/wiki/Naftalan_nefti). Bölgenin Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü Tatil mekanları ve rekreasyon rezervleri dinlenme, hoş vakit geçirme, tedavi amaçlı vb. şekillerde değerlendirilmektedir. Bu rezervler doğal ve antropojen (insan) kökenli olarak iki grupta ele alınabilir.
Doğal rekreasyon kaynaklarına; sahil bölgeleri, göller, dağlar, orman alanları, mineral su alanları vs. ait edilebilir. Antropojen kaynaklar ise insanların doğayla teması sonucu oluşturduğu alan ya da mekanlardır. Elbette ki bu kaynakların turizm açısından gerektiği kadar rağbet görmesi yada görmemesi belli şartlara bağlıdır. Bu şartlardan biri de şüphesiz bu kaynakların nerede olduğudur (coğrafi konum). Bunun yanında kolay sağlık hizmetlerine ulaşma ve güvenli ortam (bölge-yöre) turistlerin en çok dikkat ettiği konular arasındadır. Ekonomik gelişmenin en önemli istikametlerinden biri olan turizm kaynakları gerekli temel şartları taşısa bile, diğer alanlardan (ticaret, sanayi vs.) farklı olarak kısa sürede sonuç vermemektedir. Hedeflenen sonuca ulaşmak için belli bir zamana ihtiyaç duyulmaktadır. Turistler genel manada; fiziksel, toplumsal, statü, entelektüel ve zihinsel ihtiyaçlardan dolayı turizme katılmayı arzularlar (Özgüç; 2011;37). Turizm şekilleri; cinsiyet, ulaşım aracı, coğrafi konum, fiyat, toplumsal sınıf, yaşa göre (gençlik ve yetişkin turizm) gruplara ayrılır (Özgüç; 2011;39). Turizm faaliyetinde belli alanlar daha çok dikkati çeker. Bunlar çekicilik kaynakları olarak adlandırılır. Klimatik kaynaklar, sahille bağlantılı kaynaklar, deniz, manzara ve doğal yaşam kaynakları, tarihsel kaynaklar, kültürel ve insan yapısı ile ilgili vs. turizmdeki çekicilik kaynaklardır (Özgüç; 2011;44-89). Turizm; ülkeye, bölgeye ve yöreye, döviz geliri ve milli gelirdeki yükselişle, sektörlerin canlanmasıyla, iş potansiyelindeki artışla, ülkenin (bölge ve yörenin) kültürel sosyal ve coğrafi bakımdan tanıtılmasıyla olumlu yönde katkıda bulunmaktadır. Elbette bir ülkede turizm potansiyelinin yüksek olması turizmin gelişmesi için yeterli değildir. Bu potansiyelin yeterince kullanılabilmesi için bazı önemli şartlar ön plana çıkar. Bunlar ise; reklam ve tanıtım hizmetleri, ulaşım hizmetleri, modern tesisler iyi yetişmiş kadrolar vs.’dır (Talışlı, 2009; 269-271). Devletler turizm potansiyelini belirlemek ve belirlenen potansiyelden ciddi yarar sağlamak için bir takım çalışmalar yapmaktadır. Bu bağlamda Azerbaycan Cumhuriyetinde 2011 yılı Cumhurbaşkanı İ.H.Aliyev tarafından ‘‘turizm yılı’’ olarak edilmiştir. Bu doğrultuda bilimsel araştırmaların daha da derinleştirilmesi ve Azerbaycan’ın farklı bölgelerinin bu alandaki potansiyelinin ortaya konup yeniden değerlendirilmesi ve gerektiği gibi kullanımı yönünde güncel çalışmalar ivme kazanmıştır. Bu çalışmalar yapılırken turistlerin ihtiyaçları, turizm şekilleri, turizmin çekicilik kaynaklarına dikkat edilmektedir. Azerbaycan turizm sektörü hızla büyümektedir. Elde edilen istatistik verileri dikkate alındığında Azerbaycan Devlet İstatistik Komisyonu verilerine göre (ADİK) ; 2001 yılında Azerbaycan’a gelen yabancı turist sayısı 767 bin iken, 2005 yılında bu rakam 1 milyon 177
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 246
bine, 2010 yılında ise 1 milyon 963 bine yükselmiştir. 2011 yılında 2,3 milyon,
2013 yılında ise 2.48 milyon turist Azerbaycan’ı ziyaret etmiştir.
Gence – Kazak iktisadi bölgesi turizm açısından oldukça zengin bir yapıya sahiptir (Harita V). Bunlardan biri de tarihsel ve kültürel yapıtlardır. Bölge için en önemlileri ; Kazak’da - Taş Salahlı köyünde Alban Kilisesi (XX yüzyıl), Hanlık köyünde Didvan Kalesi (VI-VII yüzyıllar), Tovuz’da - Gazgülü köyünde Sekiz Türbe (XIX yüzyıl ), Ağdam köyün ’de Ali Dede Türbesi (XIX yüzyıl ), Şemkir’de - Yukarı Çaykent köyünde Veng Kilisesi (XI yüzyıl), Düşük Seyfeli köyünde Kız Kalesi (XVIII yüzyıl), Gedebey’de - Kalekent köyünde Köroğlu Kalesi, Gence’de - Gence Kalesi ve Gence Surları (XV-XVI yüzyıllar), Cuma Camii (XVII yüzyıl başları), Uğurlu Han Kervansarayı (XVIII yüzyıl), Alban Camii (XVIII yüzyıl), Şah
Abbas Kervansarayı (XVIII yüzyıl)
vs. örnek
verilebilir. (http://www.esazder.com/index.php?action=page_view&page_id=10) İktisadi coğrafi bölgenin doğal yapıtları arasında ise yaylalar hususi yer tutar. Kurak- yarı kurak alanlarında yerleşen yoğun nüfuslu şehirlerin (Gence, Kazak, Şemkir, Tovuz gibi) ahalisi kadim dönemlerden itibaren Hoşbulaq, Hanyurdu, Hacıkend, Göygöl ve Maralgöl gibi, ılıman-serin yaz mevsimine malik yaylalarda veya göl kenarlarında yaz dönemini geçirmektedir. Bu alanlar diğer bir ifade ile bölgenin en önemli doğal turizm ve rekreasyon alanları olarak eskiden beri kullanılmaktadır (özellikle Göygöl ve Hacıkent) (Şekil; V).
Bölgenin en önemli doğal turizm kaynaklarından biri Naftalan nefti (petrol)’dir [Deniz seviyesinden 400 metre yükseltide, Gence şehrinden 60 km doğuda tedavi edici neft (petrol) yatakları temelinde Naftalan kurort-neft kompleksi oluşturulmuştur] (Zeynalova; 2011) (Qaraqoyunlu; 2008) (Memmedova; 2009) (Müseyibov,1998;55).
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 247
Şüphesiz bir yörenin yada bölgenin turizm kaynakları turistlerin bu alanlara rahat ulaşabilmeleri ile katma değere sahip olur. Bu bakımdan turizm bölgelerinin ulaşım türü, niteliği ve diğer özellikleri büyük öneme sahiptir. İktisadi bölgenin ulaşım olanakları incelendiğinde Azerbaycan’ın kuzey batısında, Azerbaycan’ı Gürcistan ve Karadeniz sahillerine bağlayan demiryolu ve otoyolların üzerinde yerleştiği görülür (Şekil; VI). Bölgenin en büyük şehri olan Gence ’de uluslararası havalimanının varlığı bölgenin turizm potansiyelinin değerlendirilmesi bakımından önemlidir.
[Kaynak : http://www.turkcebilgi.com/uploads/media/harita/azerbaycan_demiyolu_harita.gif] Yaşanan gelişmeler ve çeşitli nedenlerden dolayı bu gün bazı turizm alanlarının yeterince değerlendirilemediği dikkati çekmektedir. Turizm alanlarını tehdit eden konuların başında şiddet, çatışma vs. gibi konular gelmektedir. Beşeriyetin üzerinde durulması gereken en önemli konularından biri sayılan ‘’barış ve silahsızlanma’’ birinci dereceli problem olarak karşımıza çıkmaktadır (Eminov, 2000). Bu bakımdan ele alındığında turizm potansiyeli yüksek alanlarda ya da yakın çevrelerinde meydana gelen savaşlar, çatışmalar, gerginlikler ya da başka diğer olumsuz etkenler bölgenin turizmini olumsuz şekilde etkilemektedir. Tarih boyu meydana gelen gelişmeler bazı millet ve devletlerin menfaatine zaman- zaman olumlu zaman-zamanda olumsuz etki etmiştir. Doğal kaynakları (yeraltı ve yerüstü) zengin olan ülkeler ve elverişli coğrafi konuma sahip alanlar bu durumdan daha fazla etkilenmiştir. Örneğin, Azerbaycan hem coğrafi konumu hem de doğal kaynakları ile adından sıkça söz ettirmektedir. Geçmiş dönemde bu zenginliğin, konumun ve vs. gibi nedenlerin etkisiyle Azerbaycan’ı işgal eden Rusya, İran’la yaptığı 1813 yılındaki Gülüstan ve 1828 yılındaki Türkmençay anlaşmaları ile Azerbaycan’ı ikiye (kuzey ve güney) ayırmış, Kuzey Azerbaycan’ı Sovyet Rusya’ya katmıştır. Daha sonra 28 mayıs 1918 yılında Kuzey Azerbaycan arazisinde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etmiştir (O dönemde Kuzey Azerbaycan’ın arazisi 114 000 km 2 civarındaydı). Ancak 1920’de Bolşevik Rusya Azerbaycan arazisini tekrar işgal etmiş ve burada Sovyet hâkimiyetini yeniden kurmuştur. 1924’de ise SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 248
Azerbaycan’ın Göyçe, Zengezur bölgeleri Sovyet Rusya tarafından Ermenistan’a verilmiştir. Doğal kaynaklar ve turizm kaynakları ile zengin bir alan olan Karabağ dağlık bölgesinde Rusya ve İran savaşlarının ardından Dağlık Karabağ Özerk Vilayeti yaratılmış, buraya ise kasıtlı olarak Ermeniler yerleştirilmiştir. Tarihi dönem içinde (Sovyet hakimiyeti yıllarında) 28 000 km 2
Kuzey Azerbaycan arazisinde 71 yıldan sonra yeniden bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti kurulmuştur (Budaqov ve Qeribov; 2005;4), (Babayev,1999;190-196), (Beherci ve Mehdiyeva; 2012).
[Kaynak: http://www.turkiye-rehberi.net/azerbaycan-haritasi.asp] Azerbaycan bağımsızlık yıllarından bu zamana komşu Ermenistan ile ciddi sıkıntılar yaşamaktadır. Yaşanan bu sıkıntılar ülkeyi siyasi, sosyal, askeri, ekonomik, bölgesel vs. yönden ciddi derecede etkilemeye devam etmektedir. Bu etkilerin en çok hissedildiği bölgelerden biri şüphesiz Gence Kazak İktisadi Bölgesidir. Bölgede yakın alanlarda yaşanan gelişmelerden dolayı nüfus belli dönemlerde azalmış, belli dönemlerde (son dönemlerde) ise yeniden toparlanma sürecine girmiştir. Bölge için nüfus siyaseti; bölge arazilerinden giden iç göçü önlemek ve yeniden yapılanmayı sağlamaktır. Bu gün nüfus, yeniden toparlanma sürecine girse de bu durum henüz hedeflenenden oldukça uzaktır. Buna etki eden ana faktör; bölgede yaşanan siyasi gelişmelerdir. 1988-1989 yıllarında Batı Azerbaycan’dan ayrılıp ülkenin başka alanlarına yada yurt dışına göçen Azerbaycanlıların çok büyük bir bölümü işgal altındaki topraklardan ve buradan (Gence-Kazak) göç etmiştir (Şekil; VII). Bölgede yaşanan sıkıntılar elbette turizmi potansiyelinin yeterince değerlendirilmesine olumsuz etki etmiştir. Buradan çıkaracağımız genel sonuç; bölgenin nakliyat kavşağında yerleşmesi, arazinin ulaşım için elverişli olması, turizm kaynakları bakımından zengin bir potansiyele sahip olmasına (doğal, tarihi ve kültürel zenginlikler) karşın bölgeye yakın alanlarda yaşanan
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 249
gerginlik ve çatışmaların mevcut olması turizm kaynaklarından yeterince yararlanılamamasına hatta bu alanlardan başka alanlara göçe neden olmaktadır. SONUÇ ve ÖNERİLER
Gence- Kazak iktisadi bölgesi ve Naftalan şehri, tarihi-kültürel ve doğal kaynaklarla zengindir. Bölge Bakü-Kazak turizm rotası üzerinde yerleşir. Bölgenin turizm ihtisaslaşması esasen dinlenme ve sağlık turizmi tabanlıdır. İklim koşulları, dağ meşe lantşaftı, mineral suları turizm faaliyeti açısından geniş imkanlar sunar. Göygöl - Hacıkend dinlenme alanları ve uluslararası öneme sahip Naftalan dinlenme - sağlık kompleksi bu bölgenin en önemli doğal turizm değerleridir.
sahiptir. İktisadi bölgeye gelen turistlerin çoğu yerli turistlerdir. Yerli kaynaklara göre; yurt dışından bölgeye gelen turistlerin çoğunu ise Gürcü, Rus ve Kafkasyalı halklar oluşturmaktadır. Ancak Gence-Kazak iktisadi bölgesinin Azerbaycan topraklarını işgal etmiş
Ermenistan’la sınırda
yerleşmesi bölgenin turizm potansiyelinin değerlendirilmesine olumsuz etki etmektedir. Ermenistan – Azerbaycan arasında 1990’lı yıllardan beri yaşanan siyasi gerginlik ve savaş bölgeye yurt dışından gelen turistleri yön değiştirmeye zorlamıştır.
İnsanlar turizm alanlarını seçerken bir çok kriteri dikkate alır. Bunlar içinde bütçe ve hizmet çeşidi ön plana çıkanlardan sadece bir kaçıdır. Bölgeye yatırımcıların ilgisi Azerbaycan’ın diğer bölgelerine kıyasla çok daha azdır. Bundan dolayı bölgede sunulan hizmet çeşidinin az olması, bölgenin yeterince turist çekmemesine neden olan faktörlerden biridir. Buna karşın Azerbaycan’ın nüfus ve iktisadi bakımdan en gelişmiş aynı zamanda kadim bir tarihe sahip alanlarından olan Gence şehrinin bu bölgede bulunması turizm kaynaklarının yurt içinde kullanımına olumlu etki etmektedir.
Bölgenin ulaşımı hava (Gence), demiryolu ve kara yolu ile sağlanmaktadır. Ulaşım ağı bölgede turizmin canlanmasına olumlu etki etse de bu durum hedeflenen seviye de değildir.
Gence-Kazak iktisadi bölgesi coğrafi konumuna göre turizm rekreasyon yönden daha yoğun benimsenen (Azerbaycan dahilinde) alanlardan uzakta yerleşir. Bu durum bölgenin rekreasyon potansiyelinden turizm faaliyetinde yeterince istifade edilememesine neden olmaktadır.
bölgeler gibi bu bölgede de turizmin daha da canlanması için Küçük Kafkasya’da kalıcı barışın sağlanması, mültecilerin yurtlarında dönmesi, turizm altyapısının yeniden inşası ve reklam oldukça önemlidir.
ALİYEV E.H., ALİYEVA F.E., MEDETOVA V.M., (2007) İnsan ve Hayvan Fizyolojisi. Bakü Üniversitesi Neşriyatı. Bakü.414 s. ALLAHVERDİYEV N., GÖYÇAYLI Ş., DEMİRQAYAYEV Ş., EYYÜBOV N., (2003) Azerbaycan Respublikasının İktisadi ve Sosyal Coğrafyası. Maarif Neşriyat, Bakü. 151 s.
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 236-251 Fatih İmat 250
BUDAQOV B., QERİBOV Q., (2005) Azerbaycan Respbulikasının Fiziki Coğrafyası. Aspoliqraf Neşriyat. Bakü. 127 s. BABAYEV S., (1999) Nahçıvan Muhtar Respublikasının Coğrafyası. Elm Neşriyat. Bakü. 226 s.
BEHERCİ T., MEHDİYEVA V., (2012) Azerbaycan Respublikasının Tabii Şeraiti, Tabii Ehtiyatları, Onların İktisadi-Ekoloji Qıymetlendirilmesi. İktisat Üniversitesi Neşriyatı. Bakü. 291 s. EMİNOV Z., (2000) Umumi Fiziki ve İktisadi Coğrafya. AMEA Azerbaycan Coğrafya EA h. Aliyev Adına Coğrafya Enstitüsü, E’lansız, AZİMU. Bakü. 395 s. EMİNOV Z., (2005) Coğrafya. Çırak Neşriyat, Bakü. 655 s. EYYÜBOV E.C., (1987) Azerbaycan SSCB’nin Kurort ve İstirahat Yerlerinin İklimi, Baku. HALİLOV H.A., NAĞDALIYEV F.K., (2011) Azerbaycan Respublikasının Tabiatı ve Ekoturizm Ehtiyatları. AMEA Azerbaycan Coğrafya Cemiyetinin Eserleri, XVI.Cilt. Bakü. s:389-391 QARAQOYUNLU M., (2008) Umumi Coğrafya. Nergiz Neşriyat, Bakü. 383 s. MEMMEDOVA İ.Y., (2009) Ağstafa Rayonunun Turizm-Rekreasiya Ehtiyatlarından Semereli İstifade İmkanları. AMEA Azerbaycan Coğrafya Cemiyetinin Eserleri, XVI.Cilt.s:266- 269
MEMMEDOV N., (2004) Azerbaycan’da Şifa Merkezi : Naftalan, Ekoloji Magazin Dergisi. Sayı:
(Ocak–Mart) I,
Çağlayan A.
Ş. İzmir.
s:60-62 (http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=167) MÜSEYİBOV M.A., (1998) Azerbaycan’ın Fiziki Coğrafyası. Maarif Neşriyat, Bakü. 398 s. ÖZGÜÇ N., (2011) Turizm Coğrafyası Özellikler ve Bölgeler. Çantay Kitapevi, İstanbul. 544 s. TALIŞLI, A.V., (2009) Ülke İktisadiyatının İnkişafında Turizmin Rolu ve İşsizliğe Tesiri, AMEA Azerbaycan Coğrafya Cemiyetinin Eserleri, XIV.Cilt. Bakü. s:269-271 YUSUFOV Z., HALİLOVA H., (2008) Azerbaycan’da Naftalan ve İnsan Sağlığı. Uluslararası Tıbbi Jeoloji Sempozyumu. (Editör: Dr. Eşref Atabey) ISBN: 978-975-7946-33-5, s:123-124 (http://www.esrefatabey.com.tr/upload/tibbi_jeoloji_dosya122.pdf) ZEKERİYEYEV C., (2009) Coğrafya. Araz Yayınları No:58. Şerg-Gerb ASC. Bakü., 240 s. ZEYNALOVA K.Z., (2011) Gence - Qazak İktisadi Coğrafi Rayonunun Turizm-Rekreasiya İmkanları Haqqında. AMEA Azerbaycan Coğrafya Cemiyetinin Eserleri, XVI.Cilt. Bakü. s:427-429
http://www.arxkom.gov.az/map/369.pdf (15/05/2015) http://www.arxkom.gov.az/sehersalma/sehersalma1/regsxem/33.jpg (18/06/2015) https://az.wikipedia.org/wiki/Goranboy_rayonu (18/05/2015) https://az.wikipedia.org/wiki/Naftalan_nefti (15/07/2015)
SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 236-251 Gence-Kazak İktisadi Bölgesinin Turizm Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Coğrafi Konumunun Rolü (Küçük kafkas – Azerbaycan cumhuriyeti) 251
https:// https://az.wikipedia.org/wiki/Azerbaycanın_İnzibati_bölgüsü (18/06/2015) ttp://www.esazder.com/index.php?action=page_view&page_id=10 (25/07/2015) http://dunyalilar.org/azerbaycanda-sifa-merkezi-naftalan.html(21/07/2015) http://www.mappery.com/map-of/Azerbaijan-Tourist-Map (28/08/2015) http://www.turkcebilgi.com/uploads/media/harita/azerbaycan_demiyolu_harita.gif (28/08/2015) http://www.turkiye-rehberi.net/azerbaycan-haritasi.asp (21/08/2015) https://tr.wikipedia.org/wiki/Naftalan(20/06/2015) Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|