«gender və TƏHSİL: İnsan və CƏMİYYƏT»

Qərb Universiteti BMT Əhali Fondu Gender Araşdırmalar

(UNFPA) Mərkəzi




«GENDER VƏ TƏHSİL:

İNSAN VƏ CƏMİYYƏT»
Respublikanın ali təhsil müəssisələrinin

aspirant və dissertantları üçün

Yay məktəbinin materialları


Bakı, Azərbaycan

4-8 sentyabr 2006-cı il

Kifayət Ağayeva

Müasir qadın araşdırmalarının tədqiqat strategiyaları

İngilislərin köhnə bir misalı var «Dünya kişilərindir: Qadının yeri evdir». Elizabet Cenuey bu məsələni «Kişi dünyası; Qadın yeri; Sosial Mifologiyanın Araşdırılması» (Man`s World: Woman`s place: A Study in Social Mithology) əsərində belə şərh etmişdir. “Dünyanın cinsi əlamətə görə bölünməsi hələ də saxlanılır, ən əsası hökm sürür. Qadının yeri burada artıq müəyyən edilmişdirsə, onda aydın məsələdir ki, qalan bütün dünya kiməsə, başqasına məxsusdur, nəticə etibarı ilə – allah bu yerdə yoxdursa – bu yer kişilərindir». Belə bölüm beyinimizə və mədəniyyətimizə elə möhkəm həkk olunub ki, bunun illuziya olmamasına heç kəs şübhə etmir.

Patriarxat cəmiyyət strukturu qadın araşdırmaları üçün həmişə başlanğıc olub, bu struktur dünyanın əksəriyyət ölkələri üçün xarakterdir. Belə cəmiyyətdə kişi maraqları qadın maraqlarını həmişə üstələyir. Bu güc münasibətləri əməyin bölgü prosesi ilə başlayır, cəmiyyətin sosial təşkili forması ilə bitir. Bu sistem sosial fərqi, bioloji fərqlər ilə əsaslandırır. Patriarxat münasibətlər struktur xarakter daşıyır: bunlar həm institutlarda, həm də cəmiyyətin sosial praktikasında mövcuddur. Əgər patriarxat Şərqdə sistem kimi mövcuddursa, dünyanın digər regionlarında Avropa, Amerika, Kanada da bu çoxsaxəlidir və çoxsaylıdır. Patriarxat cəmiyyətdə həyat fəaliyyətinin iki sferası var, ictimai və özəl, özəl hissəsinin yüksək statusu yoxdur. Bu sferanın fərqliliyi hakimiyyət və kişilərin arasındaki tabeçilikdə əks olunur, qadınlar ümumi inhisar olunmuş sfera olan «özəl» sahəyə sıxışdırılmışdır. Yalnız «qender» sosial cinsinin gündəmə gəlməsi bu münasibətlərə yenidən baxmaq imkanı vermişdir.

İlk dəfə bioloji və sosioloji cinsin fərqləndirilməsi ideyası Marqaret Mid tərəfindən «Üç primitiv cəmiyyətdə cins və temperament» (1935) kitabında irəli sürülmüşdür. Bu əvvəlcə feminist ideya kimi hesab edilsə də, sonralar digər elmlər də cins və gender arasında fərqdən bəhs etməyə başladılar. Bioloji nöqteyi nəzərdən cins anadan qəlmədir, onu seçmirlər. Amma sosial cinsi insan bütün həyatı boyu qazanır. Davranış normativlərə malik olur və bunlar da onu kişi və qadın kimi xarakterizə edir.

Kişi və qadın. Simona de Bovuar «İkinci cins» əsərində yazır ki, «Qadın qadın kimi doğulmur, onu cəmiyyət qadın edir». Sosial cins anlayışı – gender bu gün terminoloji yenilikləri elmə gətirmişdir, məsələn, femininlik, maskulunluq, patriarxat; seksizm və s. Bu gün bu terminləri adi vətəndaşların da dilində adi sözlərə çevrilmişdir. Bu terminlər hətta hüquqi sənədlərdə də işlədilməyə başlanmışdır.

Bu gün kişi-qadın münasibətlərinin tədqiqatı, sosial determinasiyaya ənənəvi yanaşma yolu ilə, yəni sosial rolun təbii olması anlamının qeyri-şərtsiz qəbulu faktorunu qəbul etməmək istəyi ilə ğündəmə gəlmişdir. Məsələnin aktual olmasına baxmayaraq, 1970-ci illərə qədər SSRİ rejimi dövründə bu məsələ geniş öyrənilmirdi, bununla ancaq ailə sosiologiyası məşqul olurdu və bu yalnız marksist paradiqmadan tədqiq edilirdi.

Dünyada qadın araşdırmaları multidisiplinar elm istiqamətində 1960-cı illərdə Qərbdə öyrənilməyə başlanılmışdı. Onlar bunu ənənəvi olaraq klassik fəlsəfə, hüquq, iqtisadi nəzəriyyə, politologiya, tarixdə olan kimi cəmiyyətin təsvirinə ənənəvi yanaşma yolu ilə, pedaqoji nəzəriyyələr və tənqidi nöqteyi nəzərdən tədqiq etməyə başladılar. Gender problematikasını tədqiqi üsulları arasında «klassik» tədqiqat həmişə mövcud olmuşdur: Simona de Bovuar, Betti Fridan, Cessi Bernard, Sulamif Fayerstoun, Keyt Millet, Culiet Mitçel, Nensi Hodorou, Karol Hilliqan, Andrea Dvorkin, Zilla Ayzenşteyn və başqalarını buna misal göstərmək olar. Tədqiqatçılar gender bərabərsizliyinin mövcudluq mexanizmini cəmiyyətin bütün sferalarında: ailə daxilində, ailədən kənar, siyasətdə, cəmyyətin mənəvi həyatında, mədəniyyətdə və s. öyrənməyə başlayıblar. Tədqiqatçılar əsasən qeyri-bərabərliyin özəyini müvafiq ideologiyada – seksizmdə – cinsə görə diskriminasiyada görürdülər. Onlar bunu müxtəlif sahələrdə aşağıdakı kimi tədqiq ediblər.

İqtisadiyyat. Uzun müddət gender qeyri-bərabərliyi probmlemini hüquqi problem hesab etməyiblər. Bunu dərin təhlilinə başlayanda müəyyən olunub ki, kişi-qadın iqtisadi-hüquqi cəhətdən o vaxt bərabər olur ki, onu qanun dəstəkləsin. İqtisadiyyatda gender qeyri-bərabərliyi resurslarının qeyri bərabər təyin olunması, ailə daxilində iş və asudə vaxtının bölünməsi, əmək bazarında qadının diskriminasiyası (qadının az əmək haqqı olan tərəflərə sıxışdırılması), əmək haqqının ödənilməsi, işə qəbul, işdə yüksəlmək və başqa məsələlərdə mövcud olan diskriminasiyada özünü göstərir.

Qadın sosial prestijdə də kişilərdən geri qalır. Cəmiyyətdə qadın seqreqasiyası nəticəsində «qadın ixtisasları» «kişi ixtisaslarına» nisbətən az prestijlidir. Qadınlar az maaşlı işlərdə çalışmağa məcbur olurlar. Nəticədə, qadınlar o işlərdə fəaliyyət cöstərirlər ki, bu işlər kişilərin marağını çəkmir, bu onlar üçün darıxdırıcı olur və sonda qadınların əksəriyyəti perspektivsiz işlərlə məşğul olurlar.

Əsas diskriminasiyalardan biri də kişi və qadın əməyinə verilən fərqli əmək haqqıdır. Qadınlara əmək haqqı az verilir. Bundan əlavə kişilərin tam iş günü işləyib daha çox əmək haqqı qazanmaq imkanı var. Evdəki işlərin əsasən qadının çiyninə düşdüyünə görə qadın az əmək haqqlı işlərdə çalışır, daha az cazibədar işlərlə məşqul olmaq məcburiyyətində qalır.

Müasir dövrdə qadın tədqiqatçıların iqtisadiyyatda araşdırdıqları üç əsas sfera var:

1) ödənişsiz ev işinin dəyərinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi;

2) ailədaxili gəlir və resursların təyin olunması və həmçinin qərar qəbul etmə və idarəetmə səlahiyyəti problemi;

3) əmək bazarında gender prosesi (qadın məşğulluğu, gəlirə münasibət və əməyin ödənilməsi).

Qadın tədqiqatçıları (iqtisadi ödənişsiz əmək, ev öhdəliklərini də daxil olmaqla) təhlil üçün iqtisadi nəzəriyyələr, yeni yanaşmalar təklif edir. Bu məsələyə metodik əsaslı gender yanaşması tətbiq etməklə əməyin cinsinə görə bölünməsi kimi mürəkkəb məsələnin və onun nəticəsi olaraq iqtisadi qeyri-bərabərliyi, cəmiyyətin mövcud gender rollarına görə bölüşdürülməsi məsələləri öz həllini tapa bilər. Onlar insanın bioloji «təbiətlər»inə görə əvvəlcədən bu rolların təyin edildiyini təhlil etməyin də vaxtının çatdığını tövsiyə edirlər.

Fəlsəfə. Ənənəvi fəlsəfə tarixində gender bərabərsizliyi nadir hallarda problem statusunu alıb və diqqət yetirilib. Əksəriyyət filosoflar qadını – «mövcud olmayan, düşünülmə» üçün «vacib olmayan kimi, gender ierarxiyasında rolunu», təbii, normal qəbul ediblər. Fəlsəfə tarixində «gender məsələsi» iki tendensiyadan tədqiq edilmişdir.

1. Eqalitar tendensiya – öz başlanğıcını Platondan götürmüşdür. Bu Sokratın adından «Dövlət» əsərində qadının ictimai həyatda cinslərin bərabər iştirakı traktovkasında verilmişdir.

2. Konservativ seksist tendensiya – mövcud vəziyyətin bəraəti. Aristotel Platon-Sokrat oponenti qismində çıxış edərkən fəlsəfədə androsentrik gender modelini irəli sürüb, qadın şərhinin bioloji paradiqmasını verib. Bu dünyaya kişi nöqteyi nəzərindən baxışdır, əsas diqqət kişiyə yönəlib, qadın passiv şəkildə nəzərdən keçirilir.

Müasir feminist nəzəriyyə ənənəvi olaraq bizi fəlsəfi nəzəriyyəni çox dəqiq analiz etməyə vadar edir. Qadınlara qarşı seksist istiqamətli filosoflar və onların baxışları Platonun erotik məhəbbət konsepsiyasından, Kantın gözəllik nəzəriyyəsindən, Heqelin «mənəvi dünya» ideyasından, Nitşenin fövqəlinsan ideyasından və s. keçən baxışlardır.

Qadın tədqiqatçıları, təsdiq edirlər ki, ənənəvi fəlsəfə kökündən «kişi» elmi hesab olunub və güclü cinsin mənafeyini əks etdirib. Siksin «Qadının yenidən doğulması» (1975) əsəri qadın tədqiqatının klassikası hesab edilir və onun davamçısı fransız filosofu Jak Lakan və Jak Derriga mədəni-fəlsəfi ənənəni təhlil edərkən «falloqosentrizm» konsepsiyasını tədqiq etmişlər.

Fəlsəfi-məntiqi düzülüşün özü ierarxiv dualizmə əsaslanır, dünya iki əks, qeyri bərabər əhəmiyyətli və çəkiyə malik simada, daimi konflikt münasibətdə olan ruh/materiya, aktivlik/passivlik, mədəniyyət/təbiət; təfəkkür/hiss; şüur/ehtiras, kişi/qadın qismində verilir.Bütün bu qarşıdurma bilavasitə gender fərqi mədəniyyətinə daxil edilmişdir, burada «kişi»yə aid olan xüsusiyyətlər pozitiv kateqoriyalar, qadına aid olanlar isə neqativ kateqoriyalar hesab edilmişdir.

Feminist fəlsəfə müasir poststrukturalist cərəyanlardan biri kimi müasir fəlsəfədə əsas metodik dönüş nümayiş etdirir. Feminizmin fəlsəfi metodologiyasının əsas cəhəti odur ki, «qadın» və «feminin» fenomeninin analizi feminist fəlsəfəsi mədəniyyətində o tezisi əsas tutur ki, müasir cəmiyyət məntiq və şüur idealından əlavə həssaslıq və maddi aləmin təcrübəsinə də söykənməlidir. Bu müstəqil özünəməxsus qadın mədəniyyət sahəsi, üç baxış əsasında body-power-pleasure (bədən-hökm-zövq) feminist diskursunu yaradır .

Qadın və gender tarixi. 1960-70-ci illərdə sosial tarixin köhnə milli məktəbindən metodiki və ideoloji münasibətləri ilə fərqlənən «yeni sosial tarixi» yenidən «qadın mövzu»sunu fərqli şəkildə gündəmə gətirdi. Xaricdə 1960 və 1970-ci illərin əvvəllərində humanitar və digər ictimai elmlər qadını ailə və ictimai sferada, hüquq və təhsil sistemində, siyasi elmlərdə, ədəbiyyat və incəsənətdə öyrənməyə, çoxsaylı, cavan Qərbi Avropa və Şimali Amerika tarixçiləri qadın tarixi ilə məşğul olmağa başladılar. Onlar hesab edirdilər ki, keçmişin öyrənilməsi, müasirliyin təhlili hər iki cinsi nəzərə alan informasiyaya əsaslanmalıdır. Ən əvvəl «seksual-determinal» tədqiqatları, çoxəsirlik patriarxat tarixinə yazmaq lazımdır, ədalət bərpa olunmalıdır, xüsusilə də «yaddan çıxmış» və ya «susdurulmuş» qadın tarixinə bunları daxil etmək lazımdır, çünki onların payına skeptizm düşmüşdür və hətta ənənəvi tarixçilər tərəfindən əks cinslərin fərqli statusu nəzərə alınmamışdır. Son 2-3 onillik boyu qadın tarixi bum illərini yaşadı, tam olaraq «qadın tarixi» şərti bir neçə istiqamətə bölündü. Bu istiqamətlər fərqi tədqiqatların formulirovkasında aydın görünür.

Birində, ən ilk formalaşan istiqamətdə «qadının tarixi mövcudat kimi dirçəlişi» «yaddan çıxmış» və ya «kişi tarixində» «üstündən xətt çəkilmiş» qisimdə interpretasiya edilir. Keçmiş nəsl qadınlarının qadın tədqiqatçıları tərəfindən dünyaya çıxışı «her story»-ni (qadın tarixi) yaratmağa yardım etdi.

1970-ci illərin II yarısında patriarxal strukturlu sinifli cəmiyyət, hökmran-tabeçilik, kişi-qadın münasibətində tarixin öyrənilməsi məsələsini ön plana çəkdi. Bu cərəyan «qadın tarixini» bəşəriyyət tarixinə bağlamağı öz qarşısına qoydu.

1980-cı illərdə üçüncü cərəyan gender (sosiomədəni cins) qadın tarixini öyrənmək üçün əsas mühüm kateqoriya olur. Gender tarixçilərinin tədqiqatının mərkəzi predmeti artıq qadın tarixi deyil, gender münasibətləri tarixidir, yəni bu elə bir kişi-qadın arasında olan münasibətlərdir ki, gələcək sosial təşkilatın ən mühüm aspektlərindən biridir, onun sistemli xarakteristikasını xüsusi şəkildə ifadə edir və fərdlərarası münasibəti struktura salır.

Gender tarixinin yeniləşdirilmiş variantının nəzəri, metodik vəziyyəti Amerika tarixçisi Con Skottun «Gender» məqaləsində xüsusi şəkildə ifadə olunmuşdur. Bütün bu modellərdən effektiv modelə inteqrasiya olunma prosesi praktik olaraq, konkret tarixi tədqiqata keçməsi uzun bir yoldur.

Siyasi ictimai elmlər. Politoloqlar qadınların kütləvi hərəkatı artmamışdan yəni feminist dövrdən əvvəl qadın nümayəndələrinin siyasət elminin mərkəzi pozisiyasına çıxma probleminə az diqqət yetirirdilər. Feminist hərəkatdan daha çox demokratik ideyaların elmi siyasi nəzəriyyəyə birləşdirilməsi məsələsi qadınların siyasi elmə gəlməsini sürətləndirdi. Feminist hərəkatın artması qadın maraqlarının təmsili ilə əlaqədar məsələlərin qoyuluşunun vacibliyini diqqətə çatdırdı.

Son onilliklər ərzində tədqiqatçılar qadının siyasətdə iştirakı problemini bununla əlaqədar siyasətin traktovkasını geniş müzakirə edirlər. Ənənəvi politologiyada belə bir tendensiya var ki, onlar «siyasəti» müəyyən məqsədə yönəldilmiş fəaliyyət kimi təyin edir, qərar qəbul edilən «ictimai sfera» çərçivəsi daxilində tədqiq edirlər. 1970-ci ildə radikal feministlər müzakirəyə başladılar. Pionerlərdən biri, indi klassik adlandırılan Keyt Millet bu barədə öz, «seksual siyasətini» təklif etdi ki, aksenti aktivlikdən «siyasət»in təyin olunmasına qoysunlar. Bununla əlaqədar o bu tezisi belə inkişaf etdirir, cinslərarası münasibət seksual-siyasidir: kişinin qadın üzərindəki hakimliyi elə siyasi hakimlikdir. Bunun sübutu odur ki, əsas mühüm siyasi-hakimiyyət strukturu pozisiyalarında kişilərdir.

Feminist nəzəriyyə təklif edir ki, müasir sosial və mədəni həyatın geniş sferasını bütün fəaliyyətlərdə olduğu kimi «siyasət anlayışına da kifayət qədər geniş baxılmalıdır» - Bunu artıq «ictimai» və «özəl» sferadan çıxartmaq vaxtıdır. Belə paradiqma ilə hər hansı bir qadın hərəkatı, «qadın-kişi münasibəti, onların cəmiyyətdə rolu» mövzusu elm üçün yenilik ola bilməz. Biz əgər ənənəvi psixoloji və sosial nəzəriyyəni nəzərdən keçirsək əsasən ikisinin üzərində dayanmalı olarıq:

1) qadın kişi arasında fərq yalnız bioloji təbiətlidir (xarakterlidir);

2) kişi və qadın differensiasiyasına diametrik əks prinsiplərdən yanaşılır (O.A.Voronina, f.e.n., Russia)

Freydin nəzəriyyəsi də 20-ci əsr qadınına olan elmi baxışının inkişafına çox böyük təkan oldu. Freydə görə qadının şəxsiyyəti onun kişidən ancaq anatomik fərqli düzülüşü ilə təyin olunmasıdır. «Anatomiya bu taledir» deyən Freydin fikirlərinin üç mümkün istiqaməti var:

1) seksual impulsun yatırılması (susdurulması)dır ki, o da nevroza aparır.

2) kişi nümunəsinin xarakterinə uyğun modifikasiya, yəni kişisayağı yaradıcılığa meyl, güclü sosial maraqlar, aktivlik.

3) normal qadınlıq – bu bütün qadınların paxıllıq predmeti olan ərə getmək və oğul dünyaya gətirməkdir.

Qadın psixikasının normal inkişafının nəticəsi və sağlam qadınlığın təbii komponenti – qadının passivliyi, ədalətlilik prinsiplərinin olmaması, paxıllığa meyl, zəif sosial maraqlar, yaradıcılığa qabil olmamağıdır.

Freyd öz konsepsiyasını orta sinifdən olan xəstələri ilə əldə etdiyi praktikaya əsaslandırırdı. Bu qadınlar həqiqətən də ailə məsələləri İlə əlaqədar psixi stres keçirən qadınlar idi. Bu interpretasiya və tənqid onun psixoanaliz ramkası çərçivəsindən irəli gəlirdi. Bununla əlaqədar feminist Culiet Mitçel yazırdı, «psixoanaliz diaqnozdur, zəmanət deyil».

Struktur funksional analiza (Talkot Parsons) görə «Cəmiyyət həmişə dinamik tarazlığa və stabilliyə can atır». Ona görə ananın övlada olan ilk münasibəti ona gətirir ki, belə bioloji funksiyadan məhkum olan kişi instrumental istiqamətdə ixtisaslaşdırılmalıdır. «Əsil kişi olmağın yeqanə yolu bizim cəmiyyətdə yaxşı işi olmaq və pul qazanmaqdır» «Qadının statusu onun əridir, uşaqları, şəxsiyyəti və təsərrüfatı üçün olan məsuliyyətdir» (T.Parsons).

Enqelsə görə diskriminasiyanın mənbəyi və mövcudluğu onunla izah olunur ki, mülkiyyət kişilərin əlində cəmləşdirilib və bundan çıxış yolu ancaq inqilab və sosializmin qurulmasıdır.

Müasir feministlər onun bu fikrindən çox faydalanırlar. Təəssüf ki, sosial cins ideyası - cəmiyyətin stratifikasiyası məsələsi Enqelsin ailə mənşəli tədqiqatlarında kölgədə qalıb.

Bu gün feministlər kişi-qadın arasında fərq iddiasına sox da cəhd göstərmirlər. Onlar deyirlər ki, özlüyündə bu fakt yəni fərq faktı qabartmaq o qədər əhəmiyyətli deyil, bu fərqin sosial mədəni qiyməti və interpretasiyası əhəmiyyətlidir və güc sisteminin bu fərq üzərində qurulmasıdır.

Qadınların siyasi həyata inteqrasiyası iki elementdən– qadının siyasət dünyasında oynadığı roldan və həmçinin siyasətin qadının həyatında oynadığı roldan irəli gəlir. Bu gün qadınlar üçün siyasi hüquqldar mövcuddur, onlar siyasətdə iştirak edirlər, amma onlar hələ də tam şəkildə siyasi dünyaya inteqrasiya ola bilməyiblər. Seçicilik hüququnun əldə edilməsi əhəmiyyətli olsa da, siyasi həyatda iştirak etmək üçün hələ qadınlara tam şərait yaradılmamışdır. Həmişə elektoratın yarısını təxminən qadınlar təşkil etsələr də, onların parlamentdə təmsili hətta 15%-ə çatmır. Onları dövlət idarəçiliyində, böyük biznesdə çox az görmək olur. YUNİSEF-in verdiyi məlumata görə dünyada müxtəlif sosial məsələlərlə məşğul olan cəmi 7% qadın nazir vəzifəsində çalışır (təhsil, səhiyyə və ailə). Amma siyasi və iqtisadi məsələlər üzrə nazirliklərdə məşğul olan qadınların sayı 3% və ya 4%-dən o yana keçmr.

Təkcə Skandinaviya və Şimali Avropa ölkələrində vəziyyət qadınlar üçün bir az ürəkaçandır. Bu ölkələrdə qadınlar həqiqətən də siyasi dünyaya inteqrasiya olunublar və siyasi strukturlarda təmsil olunurlar. Dövlət və Parlamentdə qadınlar çox saylı təmsil olunmasına görə İsveç, Norveç, Finlandiya, Daniya, Niderland öndə gedirlər. İsveçdə qadın nazirlər 38%, Finlandiyada 36%, Daniya və Norveçdə 29% təşkil edir. Qoyulan müxtəlif kvotaların hesabına, xüsusilə də siyasi partiyaların qoyduqları kvotalara görə 1990-cı illərdən Skandinaviya ölkələrində parlamentlərdəki qadınların sayı 30%-ə çatmışdır. Son illərdə, xüsusilə son üç onillikdə qadınların vəziyyəti bu istiqamətdə o qədər yaxşılaşmışdır ki, siyasətin bütünlükdə sifəti dəyişmişdir. Norveçdə hətta müdafiə naziri qadın təyin edilmişdir. Bu ölkələrdə qadınlar üçün çox yaxşı həyat şəraiti olan cəmiyyət woman-friendly-society yaranmışdır.

Qadının şəxsiyyət kimi realizasiyası yönündə istənilən akt, mədəniyyət prizmasından ənənəvi stereotipləri aşmaqdır. Buradan da bedə nəticəyə gəlmək olur ki, müasir qadın tədqiqatçıların əsəs siyasi formulası –“şəxsiyyətin mahiyyəti siyasətidir”.

Müasir siyasət təyinatının mərkəzində əsas yeri 1980-cı illərdəki konsepsiya “gücün dərk edilməsi” (empowerment) durur. Kişilər razılaşırlar ki, qadın tədqiqatçıların gördüyü güc (power over) təsir etmə və dominantlıq imkanları kimi, qadınlar isə gücü “gücün dərki ondan ötrü ” (empowerment to) şəklindədir. “Empowerment” gücün təsirindən ötrü işlədilir ”səlahiyyət ondan ötrü” kimi qismində, güc kimin üzərində qismindən fərqli istifadə edilir. “Empowerment”şəxsiyyətə elə bir imkanlar verir ki, o özü öz taleyinin ağasıdır, iş yerləində iştirakını və strukturda olmasını genişləndirir, yəni özlərinə dəxli olan məsələlərdə sərbəstdirlər. Bu bizim ənənəvi başa düşdüyümüz güc “başqaları üzərində güc” və ya “dominantlıq” kimi istifadə edilmir, “səlahiyyət” və ya “kompetensiya” kimi anlaşılır. Nəticədə insanlar özləri-özlərini daha effektli idarə edirlər. Beləliklə, qadın tədqiqatçılar hesab edirlər ki, hakimiyyət və tabeçiliyin qarşılıqlı əlaqə sahəsi də qender məsələlərinə aiddir və elə qenderin öyrənilməsi, onu siyasi elmlər sferasına daxil etmişdir. Qadın tədqiqatçıları 1970-ci illərdən qadınların siyasət aləmi ilə olan münasibətinin təhlilində iki zidd konsepsiya “marqinallıq” və “ inteqrasiya ” konsepsiyasından istifadə edirlər. İnteqrasiya konsepsiyası, qadınların siyasətdə iştirakını ən mühüm arqument hesab edir. Qadınların cəmiyyətdə marqinallıq vəziyyəti onların siyasətə böyük qisimdə daxil olmasının qarşısını alır. Bu səbəbdən də Viola Kleynin marqinallıq konsepsiyası böyuk əhəmiyyət kəsb edir. Kleyn marqinallığı, iki müxtəlif dünyada, iki mədəni sistemdə yaşayan insanın eyni vaxtda olan vəziyyəti kimi təyin edir, üstünlük standartı digərinə nisbətdə yuxarı kimi baxılır. Bu mənada qadın-siyasətçilərini iki standartdan mühakimə edirlər, onlar həm siyasət, həm də feminist standartına uyğun gəlməlidirlər. Siyasət təyinatca kişiyə aid olduğu üçün, feminist xüsusiyyətini çıxarıb ona üstünlük verirlər. Hər iki standartı qane etməyə cəhd göstərən qadınlar iki iş görürlər, iki yük altına girirlər. Elə buna görə də siyasi yüksəkliyə az qadın qalxa bilir. Qadınların ölkə rəhbərliyində təmsili az da olsa var, amma baxmayaraq ki, qadınlar partiyanın təşkil olunmasında aktiv iştirak edirlər, onun inkişafında mühüm rol oynayırlar, siyasi partiya rəhbərləriyi səviyyəsində onların təmsili yox dərəcəsindədir. Siyasi partiyalar kişi klubları korporasiyası olaraq qalır, ora qadınlar ancaq köməkçi rol vəzifəsinin icraçısı kimi buraxıla bilərlər. Məsələn, seçki kompaniyası vaxtı hər hansı bir kişinin namizədliyinin təşkilini dəstəkləyən kampaniyanın işində köməkçi kimi fəaliyyət göstərə bilərlər. ABŞ-da qadın-seçki liqası və Respublika Qadınlar Milli Federasiyasını seçkidə kişilər üçün dəstək rolunu oynayan qruplar modeli kimi misal gətirmək olar. Bunun analoqu kimi Böyuk Britaniyada Konservativ Partiyanın Seleksiya Komitəsində qadınların oynadığı rolu da misal göstərmək olar. Burada da qadınlara etibar edirlər, amma ənənəvi olaraq onlara ikinci dərəcəli qiymət verirlər.

Ehtimal edilir ki, qadınların siyasətdə fəaliyyəti sosial müdafiə ənənəsindən o yana getməyəcək. Ailə, analıq və uşaqlıq məsələləri qadının siyasi fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.

Feminist nəzəriyyələrdə marqinallıq geniş mənada təkcə qadınların mövcud olduqları kontekstindən deyil, bütün ədalətsizlik, bərabərsizlik və istismardan əziyyət çəkmək kontekstindən nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin böyük əksəriyyətinin mövqeyi siyasi cəhətdən nəzərə alınmalıdır. Əhalinin cəmiyyətdəki marqinallığının əsas əlaməti elit rəhbərliyinin tez-tez müraciət etdiyi zərurət doublethink/doubletalk –dur.

Qadın tədqiqatı feminizmlə qırılmaz tellərlə bağlıdır. 1980 və 90-cı illər proqram və cərəyanların çox geniş spektrli olması ilə xarakterizə edilir. Moskva lüğətlərinin birində feminizmin izahı belə verilir. Feminizm-qadınların azadlıq hərəkatının əsasında durub, cinslərin bərabərliyi nəzəriyyəsidir. Daha ümumiləşmiş şəkildə feminizmə aşağıdakı təyinatı vermək olar: Feminist – o adamdır ki, digər insanlara cinsi əlamətinə görə mənfi münasibətdə deyil və qadınların siyasi, iqtisadi, mənəvi, seksual bərabərliyi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Qadının şəxsiyyəti məsələsində, feministlər mədəniyyətdə cinsin inkişaf forması və şəxsiyyətin realizasiyası məsələsini yenidən müzakirəyə qoyurlar. «Əgər Allah qadını kişidən fərqli yaratdısa, cəmiyyət qadını insandan fərqləndirdi» (Sulamif Fayerston).

Aida Quliyeva

Davamlı inkişafın gender strategiyası
Bildiyimiz kimi hər bir ölkədə davamlı iqtisadi inkişafi istehsal funksiyası ilə izah etmək olar, belə ki,istehsal funksiyası
Y =f(L,L1,C)

kimi müəyyən olunur və burada

L- land-yəni ölkənin təbii ehtiyatları

L1-labour force - yəni işçi qüvvəsi

C- kapitaldır

Ölkədə davamlı iqtisadi inkişafı dedikdə bu öz göstəricinin ən yaxşı kombinasiyası başa düşülür ki, burada işçi qüvvəsi əsas göstəricilərdəndir. İçşi qüvvəsinin tərkibi, onun məhsuldarlığı bu gün üğün olduqca aktualdır və bütün bunlar əmək bazarının keyfiyyətini müəyyən edir.

Hal hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün qloballaşma proseslərinin təsiri və yoxsulluğun ləğvi mühüm problem məsələlərdən biri olaraq qalır. Qloballaşma Azərbaycana Birləşmiş Millətlər təşkilatının insan inkişafı indeksinin(iii) və eyni zamanda Gender İnkişafı indeksinin(gii) tətbiq olunmasını reallaşdırdı. Hər iki indeks Azərbaycanda paralel olaraq artsa da onlar arasında hələ də fərqlər mövcuddur. 2005-ci ildə Gİİ-si 0.774, Gİİ isə 0.767 olmuşdur və bu göstəriciyə gzrə MDB ölkərindən yalnız Rusiyadan geri qalmışdır və umimiyyətlə Azərbaycanın Gender inkişafı indeksi Aralıq Dənizi ölkələrinin göstəricilərinə yaxındır.
Azərbaycan və seçilmiş ölkələr üçün İİİ və GGG (cədvəl 2)
Ölkə İİİ Gİİ İİİ reytinqi

Minus Gİİ

Rusiya 0.775 0.774 1

Özbəkistan 0.698 0.695 3

Ukrayna 0.742 0.739 3

Tacikistan 0.660 0.656 4

Türkiyə 0.735 0.726 9

İran 0.714 0.696 20

Azərbaycan 0.751 0.748 8

Ölkədə müşahidə olunan göstəricilər gender inkişafının mövcud potensialını əks etdirmir və bu da əsasən yoxsulluqla əlaqədardır. Son göstəricilər onu göstərir ki, son bir necə il ərzində təhsildə qadınların sayının azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq, onların peşə tədris müəssisələrinə qəbulu artmışdır ki, bu da gadınların təhsil səviyyəsinin get-gedə aşağı düşməsinə səbəb olacaqdır, bütün bunlar iqtisadi inkigaşın zəruriliyini sübut edir.

Təhsildə Gender Bərabərsizliyi (cədvəl 3)
Orta məktəb Peşə tədris Peşə tədris Universitet

Universitet Müəssisələri müəssisələri dövlət özəl

Dövlət özəl

Q k Q k Q k Q k Q k

1995 50.8 49.2 61.0 39.0 78.4 21.6 44.8 55.2 35.6 64.4

1996 49.8 50.2 63.6 36.4 85.6 14.4 44.4 55.6 33.6 66.4

1997 49.1 50.9 64.9 35.1 100 0 43.0 57.0 32.8 67.8

1998 48.9 51.1 65.2 34.9 88.5 11.5 41.4 58.6 31.3 68.7

1999 49.8 51.0 67.4 32.6 96.7 3.3 41.3 58.7 39.0 61.0

2004 48.5 51.5 68.9 31.1 95.2 4.8 42.2 57.8 39.6 60.4

Hazırda orta məktəb müəllimlərinin 90 faizini qadınlar təşkil etdiyi halda onların yalnız 18 faizi rəhbər vəzifələrdə çalışır. Ali təhsil müəssisələrdə bu vəziyyət daha da kəskindir. Belə ki universitet rektorlarının yalnız 3 faizini, onların müavinlərinin 5 faizini qadınlar təşkil edirlər.

Qadın məsələləri məşğul olan təşkilatlar bəyan edirlər ki nə qədər ki makro-iqtisadı və yerli səviyyəli təşəbbüsləri planlaşdırma çərçivəsində gender məsələləri nəzərə alınmayıb, mövcud olan bərabərsizliyi aradan qaldırmaq mümkün olmayacaq. Başqa sözlə, kredit proqramları və onların verilməsi elə qurulmalıdır ki qadınları cəlb etsin.

XX əsrin 60-cı illəri qərbin bir cox inkişaf etmiş ölkələri üçün əmək bazarına qadınların kütləvi çıxışı kimi yadda qalmışdır. Bütün bunlar qadın və kişilərin sosial rollarının dəyişməzliyi haqda təsəvvürləri ilk dəfə silkələdi və bununla da iqtisadiyyatda gender problemini dahada qabartdı.

Bəs həmin dövrdə iqtisadi elm əsasən hansı gender problemləri ilə maraqlanırdır:

- Əvvala əmək bazarında mövcud olan qeyri bərabərlik. Bu qeyri bərabərlik professional seqreqasiya ilə ifadə olunurdu.

- Bu və ya digər professional qruplarda çalışan qadınların az maaşlı sahələrdə sabit korrelyasiyası nəzərə çarpır ki, bu da qadın əməyinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməsi idi

- Qadınların professional əməklərinin qiymətləndirilməsi, lakin bununla paralel olan ev əməyinin qiymətləndirilməməsi - ən əsas qadın probleminə çevrildi.

- Qadınların məşgulluğunda açıq diskriminasiyanın mövcudlugu

- Və ən sonda qadınların əmək bazarına çıxmasının ailə daxili problemlərin inkişafına və boşanmaların sayının artmasına səbəb oldu.

Həmin illərdən başlayaraq Gender problemləri nəzəri metodoloji əsaslara malik oldu və artıq Gender təhsili iqtisadi ədəbiyyatda öz təhlilini tapdı.

İqtisadi ədəbiyyatda hal-hazırda Gender təhsili problemləri bir neçə istiqamətlərdə araşdırılır

- Neoklassik iqtisadi ədəbiyyatda

- İnstitutalizm cərəyanında

- Faydalılıq nəzəriyyəsində

Hər üç nəzəriyyəyə görə gender bərabərsizliyi əsas götürülür, lakin bu bərabərsizliyin həlli yolları hər üç halda müxtəlif götürülür.

Bu baxımdan neoklassik K. Errou, institualist Ronald Kouz və Bekker, faydalılıq nəzəriyyəsinin nümayəndəsi Delfinin araşdırmaları daha maraqlıdır.

Bekkerə görə gender problemlərini insan kapitalının təhlili kontekstində aparılması daha səmərəlidir, belə ki, insan kapitalı zənginləşdikcə (təhsil, professional hazırlıq bə s.) bu, onun yüksək əmək haqqı almasına səbəb olur və buna görə də o, ailədə zəhmət tələb eden işləri əvəz edən yeni texnologiyaları almağa müvəffəq olur və bununla da qadın əməyini yüngülləşdirir.

K.Errouya görə gender probleminin həlli qadının evdəki zəhmətinin bazar qiymətləri hesablanması və işləməyən qadınlara ya ailə başçısı, ya da dövlət tərəfindən ödənilməlidir, lakin bütün bunlar hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatın inkişafından asılı olacaq, elə ona görə də tam inamla söyləmək olar ki gender problemləri həlli Azərbaycanda iqtisadi inkişafdan asılı olacaq. Bir qayda olaraq ölkələrdə baş verən iqtisadi böhranlar qadınların kişilərlə müqayisədə daha yüksək faizdə iş yerlərini itirmələrinə səbəb olur, başqa sözlə iqtisadi böhranlar vaxtı kişilər qadınları iş yerlərindən sıxışdırırlar. Burada digər səbəb də böhranlarda ailədə birinci növbədə kişının işləməsi üçün razılığa gələn qadınlar ev işlərini öz öhdələrinə götürməsi olacaq. Çunki ailədə qadının daha yüksək karyeraya malik olması çox vaxt ailənin sonda dağılmasına gətirib çıxarır. Lakin iqtisadi böhran halında yalnız Amerika Birləşmiş Ştatlarında kişilər qadınları iş yerlərindən sıxışdıra bilməyiblər, buna da səbəb iqtisadi sahələrdə kişi və qadın əməyinin kifayət qədər dəqiq bölünməsidir.

İqtisadiyyatda Genderlə əlaqədar ikinci probləm məsələ qadın əməyinin həqiqətən kişi əməyinə nisbətən daha az məhsuldar olub olmaması problemidir. Hələ ki bütün hesablamalar eyni təhsilli, eyni yaşlı, bir sözlə eyni insan kapitali yüklü qadın və kişinin eyni şəraitdə əksər iqtisadi sahələrdə eyni səviyyədə məhsuldar olduğunu göstərir, burada hətta fizioloji fərglər də bir o qədər əhəmiyyət daşımır.

Azərbaycanda Genderin inkişafi Gender təhsilindən sıx asılıdır.

Gender təhsilinin inkişafını texnoloji nəaliyyətlər fakti ilə də bağlamaq olar ki, bu da ilk növbədə respublikanın qloballaşmanın müsbət faktorlarından bəhrələnməsi, iqtisadi inkişafa nail olması, və son anda yoxsulluğun tam aradan qaldırılmasıdır.

Texnoloji nəaliyyətlərə görə ölkələr 2 qrupa bölünür ki, bu da

- Texnoloji nəaliyyətləri yaratmaq baxımından

- Texnoloji nəaliyyətləri tətbiq etmək baxımından

Birinci fakta görə Azərbaycanın indeksi 0 bərabərdir və biz burada dünya ölkələrindən əsasən inkişaf etmiş ölkələrdən geridə qalır. İkinci göstəriciyə görə ölkəmiz 0.379 indeksinə malikdir ki, bu İranın göstəricisindən coxdur (0.260), Macarıstandan isə azdır (0.464). Bütün bunlar da özünü Gender problemlərində də göstərir.

Gender ölkəmiz üçün nisbətən yeni sahə olduğu üçün bunlar da aşağıdakiları nəzərdə saxlamalıdır

- iqtisadi artım və əldə edilən gəlirlər yeni iş yerlərinin yaradılmasına, işsizliyin və cuzi əmək haqqı ilə işləmənin aradan qaldırılmasına xidmət etməlidir

- yoxsulluq və işsizliklə mübarizəyə yönəldilmiş proqram və tədbirlər gender baxımından daha həssas olmalı, qadınlar və kişilər üçün eyni imkanları yaratmalı və qadınların ənənəvi məşğul olduqları sahələrin iqtisadi inkişafını təmin etməlidir

- insan inkişafına və o cümlədən yoxsulluğun aradan qaldırılmasına yönəldilmiş qərarların qəbul edilməsində əhalinin iştirakının genişləndirilməsi vacibdir

- əmək bazarında davamlı məşğulluğu təmin etmək üçün ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması və profil dəyişməsi sisteminin yaradılması

- neft gəlirlərindən gələn gəlirlərin işsiz qadınların işlə təmin edilməsi və gender bərabərsizliyinin yumşaldılması

Bütün bunlar Gender inkişafına sözsüz müsbət təsir edəcəkdir, lakin bunlarla yanaşı Azərbaycanda gender təhsilinə çox geniş imkanlar yaradılmalıdır, bu da ilk növbədə özünü fundamental araşdırmaların təhsil prosesində ifadə olunmasıdır. Burada Azərbaycan qadının rolu, onun iqtisadi inkişafda mövgeyi, gərar vermə səviyyələrində təmsili və bütün bu sahələrdə onun təbii evolyusiyası, iqtisadi məhsuldarlıq baxımından səmərililyi həmin araşdırmaların əsas mövzusu olmalıdır.

Murad Bağırzadə