Geyim hiSSƏLƏRİNDƏ İSTİ-NƏM ƏMƏLİyyatlarinin yeriNƏ yetiRİLMƏ prosesiNİn xüsusiYYƏTLƏRİNİn analiZİ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

əl yazması hüququnda
Musasoylu Məltəm Telman qızı
GEYİM HİSSƏLƏRİNDƏ İSTİ-NƏM ƏMƏLİYYATLARININ YERİNƏ YETİRİLMƏ PROSESİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN ANALİZİ
İxtisasın şifri və adı: 050643- Çoxişlənən malların texnologiyası mühəndisliyi

İxtisaslaşma: Tikiş məmulatlarının texnologiyası

Elmi rəhbər dos. M.H.İsmayılzadə

Magistr proqramının rəhbəri dos. M.H.İsmayılzadə

Kafedra müdiri t.e.d.prof. M.H.Fərzəliyev

Bakı – 2016

Plan
Giriş

1. 
   Geyim məmulatlarının isti-nəmləndirmə əməliyyatının emalı
   

1.1İsti-nəm emalı əməliyyatının növləri

1.2 İsti-nəm emalı əməliyyatları

1.3 Geyim materiallarının istilik xarakteristikası

2. Geyim materiallarının xüsusiyyəti baxımından isti-nəm emalı

prosesinin mahiyyəti

2.1 Buxara vermə,qurutma,soyutma prosesləri

2.2 İsti-nəm emalı prosesinin istilik dəyişmə hadisəsi

baxımından mahiyyəti

2.3 İsti-nəm emalı prosesinin mərhələləri.

3. İsti-nəm emalının parametrləri

3.1 İsti-nəmləndirmə əməliyyatının avadanlıqları

3.2 Tikili malların İNE prosesinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri

Mündəricat
Giriş............................................................................................... 5

I FƏSİL .Geyim məmulatlarının isti-nəmləndirmə əməliyyatinin emali......................................................................... 7

1.1İsti-nəm emalı əməliyyatının növləri........................................7

1.2 İsti-nəm emalı əməliyyatları....................................................10

1.3 Geyim materiallarının istilik xarakteristikası..........................10

II FƏSİL. Geyim materiallarının xüsusiyyəti baxımından isti-nəm

emalı prosesinin mahiyyəti....................................................................13

2.1 Geyim materiallarının parçalarında sapların keyfiyyətinə

İNE prosesinin təsirinin qiymətləndirilməsi............................27

2.2 İsti-nəm emalı prosesinin istilik dəyişmə hadisəsi

baxımından mahiyyəti...........................................................33

2.3 İsti-nəm emalı prosesinin mərhələləri......................................36

III FƏSİL. İsti-nəm emalının parametrləri............................... 42

3.1 İsti-nəmləndirmə əməliyyatının avadanlıqları..........................42

3.2 Tikili malların İNE prosesinin təkmilləşdirilməsinin əsas

istiqamətləri..............................................................................59

Nəticə və təkliflər………………………………………………………….. 68
Ədəbiyyat…………………………………………………………………. 69
GİRİŞ
Tikiş sənayesinin termiki əməliyyatları arasında isti nəmləndirmə əməliyyatları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hansı ki, hazırlıq texnoloji əməliyyatların daxili əməliyytlarında, məmulatın son hazırlığında istifadə edilir və hazır məmulatlarжn görünüşünə, keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir.

Tikiş məmulatlarının hazırlanması və istismarı prosesində tekstil materialları müxtəlif qiymətli temperatur və nəmliyin təsirinə məruz qalırlar. Geyim hazırlanması üçün tətbiq olunan materiallar yüksək temperaturların təsirinə, istilik və isti -nəm emalı, habelə yuyulma əməliyyatları zamanı məruz edilirlər.

İsti-nəmləndirmə əməliyyatı- materialda müəyyən zaman ərzində davam edən istilik, nəmlik, mexaniki təsirlər, məmulatın dayanıqlı deformasiya alınmasında tətbiq edilən istilik fiziki proseslərin kompleksidir. (istilikvermə, nəmləndirnə, quruma) ,

Istilik –nəm emalının effektli keçməsi üçün temperatur, nəmlik, təzyiq və davamlılığın məmulatın tələb olunan formasını təmin etməsi vacibdir.

İsti-nəm emalının əsas parametrlərinin seçilməsi mürəkkəb və məsuliyyətli mərhələdir.

Parametrlərin düzgün seçilməməsi texnoloji emal üsullarının pozulmasına gətirib çıxarır ki, bu da qüsurların yaranmasına(istilik daralması, rəngin dəyişməsi, ləkələr) istehsal dövrünün uzanmasına səbəb olur.

Tikili məmulatların isti-nəmləndirmə əməliyyatlarının texnoloji məzmunu son illər mahiyyətini dəyişmişdir. Geyimlərin hazırlanması üçün müxtəlif strukturlu yeni materialların yaranması, sənayeyə proqressiv avadanlıqların tətbiqi, həmçinin tikiş məmulatlarının keyfiyyətinə və çeşidinə qoyulan tələblərin artırılması onun dəyişməsinə əsas təsir göstərən amillərdəndir.

İsti-nəmləndirmə əməliyyatlarının təkmilləşdiirlməsi ölkəmizdə və xaricdə iki istiqamətdə həyata keçirilir: mövcud avadanlığın əsasında və yeni metodların hazırlanması əsasında.

Birinci halda köməkçi əməliyyatlarda manipulyatorlardan maksimal dərəcədə istifadə edərək, əl əməyini istisna etmək, preslərə və manekenlərə yarımfabrikatalrın texniki robotlar vasitəsilə yerləşdirilməsi, isti-nəm əməliyytalarının avtomatlaşdırılması, yarımfabrikatlara aşağı təzyiqli preslərin istifadəsi, rotor və keçid tipli yarımavtomat avadanlıqların istifadəsi, avadanlıqların metal və enerji həcminin aşağı salınması perspektivli sayılır.

İkinci halda isə hazır məmulatların emalı zamanı yarım avtomat xətlərdə, vibtomanekenlərdən istifadə edərək, az əməliyyatların hazırlanıb işlənməsi və tətbiqi aktualdır.

1. 
   GEYIM MƏMULATLARININ ISTI-NƏMLƏNDIRMƏ ƏMƏLIYYATININ EMALI.
   

Geyimin hazırlanmasınin texnoloji proseslərində nəmlik istilik emalından genis istifadə edilir, məmulati həm keyfiyyət baximindan və xarici görünüş baxımından xarakterizə edir. Məmulatın tamamilə hazirlanması zamanı nəmlik- istilik emal prosesləri boyuk rol oynayir. Üst geyimin hazırlanması zamanı nəmlik- istilik emalının xüsusi əmək tutumu 20-25 %, kətan istehsalında xüsusi əmək tutumu - 5-7 %.-dir.

Nəmlik istilik emalı parça səthinin sahələrinə təsir göstərməklə həyata keçirilir, bu əməliyyatlarda üçüncü sinif prosesləri istifadə edilə bilər. Bu istehsalın, mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması imkanlarını xeyli genişləndirir. Emal dəqiqliyini artırır, əmək hərəkətini asanlaşdırır və avadanlıqlarin kinematik sxemlərlə təchiz olunmasnı, mümkün qabaqcıl paralel və ardicil emal üsullarından istifadə olunmasına şərait yaradır.

Geyim istehsalınnin prosesdaxili və sonlandirma proseslərini üçün nəmlik istilik emalınin müxtəlif növlərinin siyahısı

1.1 İsti-nəm emalı əməliyyatının növləri
Tikiş istehsalında nəmlik istilik emalının uc növü tətbiq edilir :

• 
  ütüləmə,
  
• 
  pressləmə,
  
• 
  buxarlama
  

Ütüləmə prosesi dedikdə- emal prosesi zamanı ütülənən yarinfabrikat parca səhtinin nəmləndirilmiş bəzi hissələri üzrə sürüşdürülərək müəyyən təzyiqin edilməsidir.Ütüləmə emalının effektivliyi 20%-30% nəmləndirmənin və ya buxara vermənin,temperaturun və normal tezyiq və sürtünmənin payina düsür. Məmulatın üz səthində, ləkələrin, parıltıların, parçanın dartılmasının qarşisini almaq üçün ütüaltlıgı tətbiq edirlər. Ütüylə istənilən nəmlik istilik emalı əməliyyatlarını yerinə yetirmək olar.

Nəmlik istilik emalının bu növü bir sıra çatışmazlıqlara malikdir:

1) parçanin işçi səthinin (üz) və xüsusi təzyiqin zəif olması, əmək məhsuldarlığını azaldır

2)ütüçəkənlərin əl əməyinin ağır şəraiti (şərtləri);

3)emalın rejimlərinə dəqiq riayət etmənin çətinliyi

Fəhlə əməyinin sadələşdirilməsi, müxtəlif ütüləmə ayaqqabı qəlibləri ilə (kötüklərinin) , təchiz edilmış ütüləmə masaların tətbiqi ilə əldə edilir,

Ütüləmə emalı- mexanikləşdirmələrə və avtomatlaşdırmalarə çətin tabe olan, ardıcıl və paralel-ardıcıl metodların istifadə edildiyi ikinci sinif prosesidir.

Sıxma -ütüylə yerinə yetirilən çox əməliyyatları əvəz edir ,əhəmiyyətli dərəcədə daha məhsuldardir, o emalın ən yaxşı keyfiyyətini hədəfləyir və onlar əldə edir.

Detalların həcmli formasının alınması üçün preslərin işçi səthlərinə (üzlərinə) mürəkkəb formanı verirlər. Sıxma zamanı emalın rejimlərinə ciddi riayət etmək vacibdir. Sıxma- yarımfabrikatın bütün səthinin (üzünün)paralel emalı olmaqla üçüncü sinifin proseslərinə aiddir. Basqının isci hərəkətlərı sadədir. Basqıların forması və ölçüləri yarimfabrikatın tələb olunan forma və ölcülərinə uygun olaraq təyin edililır və yarımfabrikatın formasından və məmulatın növündən asılıdırlar,

Son zamanlar vakuum sıxması daha cox tətbiq edilir: detalın və ya məmulatın basqının alt balışında yerləşdirilməsi vakuumun köməyi ilə həyata keçirilir –yəni sorma vasitəsilə , bu detalı lazımlı vəziyyətdə yerləşdirməyə icazə verir;

Sıxma presləmə əməliyyati basqının yuxarı (üst) balışının endirilməsindən sonra və buğa vermə əməliyyatının sonunda baş verir. ; sıxma əməliyyatinin sonunda olan vakuum-sorma artıq rütubəti silməyə (uzaqlaşdırmağa) və yarımfabrikatı soyutmağa icazə verir.

Buxarlamanın təyinatı – məmulata gözəl zahiri görünüşü vermək və parçanın liflərində əvvəlki emalla baglı yaranan gərginlikləri aradan qaldirmaq ücündür. Hazır məmulatın oturuşunun qarşısının alınması üçün tikiş müəssisəsində parça dekarativrləşməyə məruz qoyurlur. Buxarla məmulatın emalı toxuculuq materialında ləkəni silməyə (uzaqlaşdırmağa), buxar nəmlik istilik emalı vaxtı səthdə yerləşən liflərin hamarlamasına imkan verir. Sapların sahələrinin bölmələrinin əyriliyinin radiusu böyüyür. Bu parcanin səthindən əks olunan işığın səpələnməsini azaldır.(şəkil. 1).

Parcanin matlıgını aradan qaldirmaq üçün işığın əks edilməsi zamanı onun səpilməsi qabiliyyətini artırmaq lazımdır. Bunun ücün parcanin səthində olan lifləri elastik vəziyyətə gətirmək lazimdır.Buglama emeliyyatı xüsusi buglayici cihazlar vasitəsilə həyata kecirilir. Bug dəstəsi 10-15 dərəcə bucaq altında parcanın səthinə dogru istiqamətlənir. Buxaravermə əməliyyatı buxar ütüləri və digər buxar preslərinin koməyi ilə hava-buxar manikenləri üzərində həyata kecir.

Səkil 1. Parcanin deformasiyaya uğramayan və sıxlaşmış liflərinin qaytarma qabilliyyəti

1.2.Nəmlik istilik emalının əməliyyatları
Ütülənmə-Bu əməliyyatların nə dərəcədə keyfiyyətli yerinə yetirilməsi künclərdəki qalıq hissələrin vəziyyətindən asılıdır. Detalların kəsiklərinin ütülənməsi bükücü basqıların (bükülmə) köməyi ilə yerinə yetirilə bilər. Belə emal əməlyyatları -məmulatların dəbin təsirinə və dəyişikliklərə az meyilli olan detalları üçün istifadə olunur, (kişi köynəkləri, xüsusi iş paltarı, idarə geyimi, uniforma və s.)

Bükülmə - dəqiq forma və ölcüyə malik detallarının alınması üçün tətbiq edilir.Bükülmə əməliyyati bir cox proseslərin yerinə yetirlməsi vacibliyini aradan qaldırır.məsələn köməkçi xətlərin çəkilməsi kimi, kök atma.Bu kimi əməliyatlara ehtiyac qalmır. Ciblərin, plankaların və başqa xırda naxış detallarının kəsiklərinin astar hissədən ütülənməsi zamanı detall şablonlarından istifadə edilməsi istehsalın dəqiqliyi və yüksək əmək məhsuldarlıgını təmin edir.

Ütüləmə və sıxma - bu əməliyyatin məqsədi emal edilmiş məmulatın və tikişlərin kənarlarının (yerlərinin) qalınlığının azaldılmasıdir. Əməliyyatların icra edilməsinin keyfiyyəti nazikləşdirilmənin ölçüsü üzrə (görə) təyin edilir və tolşinomerlə ölçülür.

Yüngül çeşidin məmulatları üçün lazımlı texnologiya effekti ütüylə əldə edilir

1.3.Materialların istilik fiziki xarakteristikaları
Material paketlərində gedən istilik mübadıləsi prosesləri həm bu proseslərin parametrlərindən, həm də istilikkeçirmə xassəsinin əmsallarıyla müəyyən edilən materialların istilik fizikası xüsusiyyətlərindən, müəyyən istilik tutumundan, istilikkecirmədən, havakeçirtmə, buxarkecirmə qabiliyyətlərindən və başqa xüsusiyyətlərdən asılıdır.

Şəkil 1.2 . Ütüləmə əməliyyatlarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi

İstilikkeçirmə xassəsinin (λ, VATT / m •) əmsalı –istiliyin daha cox qizmiş hissədən daha az qızmış hissəsinə yönəldilməsini,daşınmasını xarakterizə edir .Bu da maddənin temperaturunun düzləşdirməsinə gətirib cıxarir.Yəni butun hissələrdə temperatur bərabərləşir. Yalnız istilik kecirmə əmsalının ölcüsü eyni bir material ücün sabit deyil və istilik axının istiqamətdən asılıdır. İstilikəmsalı həm liflərin yerləşməsinə nəzərən, həmcinin materialın havakecirmə qabiliyyətindən, nəmkecirmə qabiliyyətindən,qalınlıgından,cəkisindən asılı olaraq dəyişə bilər.İstilik axını həm lifləriə paralel, həm də perpendikulyar istiqamətdə yönələ bilər. Birinci vəziyyətdə istilik axını perpendikulyar yönələrək liflərin özlərinin divarlarına keçir və onları qızdırır. İkincidə – o liflərin arasında böyük miqdarda olan hava bosluqlqrına keçir, və bu hissələrdə istiliyin keçidinə böyük müqavimət göstərir.

Xüsusi istilik tutumu(C,Coul/kq*K)- yuksək temperaturlarda maddənin istilikudma qabliyyəti ilə xarakterizə olunur.Toxunma məmulatlarında istiliktutumu 360-2200 Coul\kq*K arası dəyişir.Ən yuksək xüsusi istiliktutumu qabiliyyətinə su malikdir. Xüsusi istilikkecirmə əmsalı məmulatın nəmliyindən asılıdır. Nəmlik artdıqca istiliktutumu də artır.

İstilikkecirmə əmsalı - maddənin müxtəlif nöqtələrində temperaturun bərabərləşmə sürətini xarakterizə edir. İstilikkecirmə nə qədər yüksək olarsa, qızma və soyuma zamani materialın bütün nöqtələrində temperaturun bərabləsməsi bir o qədər sürətlənir. Materiallarin nəmlənməsi zamanı istilikkecirmə əmsalı artır,özunun ən yüksək ekstremal həddinə ,40% nəmlik həddinə catir. Məmulat bir qədər də nəmləndiriləndə artiq istilikkecirmə əmsalı azalır. İstilikkecirmə əmsalınin əks kəmiyyəti materialların termik ətalətinin ölçüsüdür.

Havakecirmə- materialların özlərindən hava kecirmə qabiliyyətiilə xarakterizə olunur, hava keciriciliyi əmsalı ilə müəyyən edilir. Paket materiallarının daxilində havanın hərəkəti yalnız ən kiçiydən ən böyükə dogru istiqamətdə təzyiqlər fərqinin yaranması və infiltrasiya prosesi ilə xarakterizə olunur.

Buxarkeciriciliyi- maddənin havadakı su buxarını özundnən yuksək nəmliyin cox olan mwhitdən diffuziya vasitəsilə nəmliyi daha az mühitə ötürülməsi ilə xarakterizə olunur, buxarkecirmə əmsalı ilə müəyyən edilir. Maddənin buxarkecirmə əmsalı onun istilikkecirmə əmsalının analoqudur. O,maddənin nəmliyindən və temperaturundan asılıdır. Maddənin temperaturu azaldıqca buxarkeciriciliyi azalır,maddənin nəmliyi artdiqca buxarkecirilik əmsalı da artır.

Parcaların buxarkecirmə qabiliyyəti, parcanın növündən,qalınlıgından,ətraf mühitin parametrlərindən asılıdır. Maddələrin müqavimət sıxlığı artanda liflərin tərkibindən asılı olmayaraq onun nəmkeciriciliyi də artır. Hiqroskopik məmulatlar en yüksək sıxlıqlarda belə buxarkeciriciliyini qoruyub saxlayır. Parcanın qalınlıgının artmasına mütənasib olaraq onun su buxarına qarşı müqavimətidə artır. Havakeciriciliyinin artmasına mütənasib olaraq parcanın su buxarına qarşı müqaviməti azalır. Hiqroskopik materiallar müəyyən miqdarda nəmi özündə saxlama qabiliyyətinə malikdir. Zəif hiqroskopikliyə malik sintetik liflərdə isə bu proses ümumiyyətlə yoxdur.Təbii məmulatlarda baxdığımız proses buxar-nəm ötürülməsi, sintetik liflərdə isə buxar keciriciliyi adlanır.

2. GEYIM MATERIALLARININ XÜSUSIYYƏTI BAXIMINDAN ISTI-NƏM EMALI PROSESININ MAHIYYƏTI
Bütün toxuculuq lifləri yüksək molekulyar üzvi birləşmələrə aiddir – polimerlərə, bir neçə min molekulyar kütlədən milyon molekulyar kütləyə qədər olan halqalarla səciyyələnirlər. Polimerlərin molekulları-böyük sayda təkrarlanan atom qruplarının öz aralarında kimyəvi birləşmə ilə mono müntəzəm əlaqələrindən , və ya fiziki qarşılıqlı təsirin gücləriylə molekullararası qruplaşmalardan ibarətdir.Makromolekullar öz ölcülərinə və bu molekullar arasında qarşılıqlı təsir qüvvəsinə görə sərbəst hərəkət edə bilmirlər.Ona görə halqa daima öz ətrafında böyük tezliklə fasiləsiz istilik hərəkətində olur. Faza vəziyyətinə görə polimerlər amorf və kristal olurlar. Toxunma lifləri amorf polimerlərə aiddir. Amorf polimerlərinin vəziyyəti molekulların yerləşməsindən, molekullararası qarşılıqlı təsirindən və istilik hərəkətinin intensivliyindən asılıdır . Amorf polimerlərində İstilik hərəkətləri qarşılıqlı təsirin qüvvəsi ilə tənzim edilir, buna görə amorf polimerlər üç fiziki vəziyyətdə ola bilər:

• 
  şüşəyəbənzər,
  
• 
  yüksəkelastiki,
  
• 
  özlüaxıcı
  

Bu ,vəziyyətlərin hər birinə xas fiziki xüsusiyyətlər varki,onlar elastiki,plastiki və kövrək deformasiyalarla müəyyən olunur.Molekullar arasi qarşılıqlı təsir qüvvəsi istilk hərəkətindən qat qat üstündürsə bu zaman amorf polimerlər şüşəyəbənzər formada olurlar.Bu parametrlərlə toxunma polimerlər sərt,zəif deformasiya üğrayan olurlar.

Toxunma liflərin kicik belə deformasiyaya ügraması,onların əvvəlıki vəziyyətlərinə qayitmasına və deformasiyanin itməsinə səbəb olur.


Qalıq deformasiyanın xüsusi çəkisi