HÜMBƏtov hüMBƏt sərxoş oğlu

1 
 
 
 
 
HÜMBƏTOV HÜMBƏT SƏRXOŞ oğlu                                                   
1965-  ci  ildə  Fizuli  rayonu  Aşağı  Seyid-
əhmədli  kəndində  anadan  olmuşdur.  1985- 
ci  ildə  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  İnsti-
titutunun  Aqronomluq  fakültəsinə  daxil 
olmuş,    1990  -  cı  ildə  həmin  fakültənin 
Seleksiya və toxumçuluq ixtisasını fərqlən-
mə  diplomu  ilə  bitirmişdir.  1989  -  90  -  cı 
illərdə  V.  Y.  Yuryev  adına  Ümumittifaq 
Bitkiçilik,  Genetika  və  Seleksiya  İnsti-
tutunda  təcrübə  keçmişdir.  1990  -1991-  ci 
illərdə  Azərbaycan  Elmi-Tədqiqat  Pambıq-
çılıq instititunda elmi işçi işləmiş, 1993- cü 
ildə  AKTA-nın  aspiranturasını,  2004  -  cü 
ildə  doktoranturasını  bitirmişdir.  Kənd 
təsərrüfatı  üzrə  fəlsəfə  doktorudur.  “Azər-
baycan  respublikası  şəraitində  həna  və 
basma  bitkiləri  becərilməsinin  optimal-
laşdırılması” mövzusunda doktorluq disser-
tasiyası yerinə yetirmişdir.  Hazırda ADAU 
- nun Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedra-
sının baş müəllimi, Pambıq lifinin texnolo-
giyası  laboratoriyasının müdiridir. Yerli və 
xarici mətbuatda 50 - yə yaxın elmi məqalə 
proqram və metodiki göstərişi çap edilmiş-
dir.  “Azərbaycanda  basma  bitkisinin 
becərilməsi  və  ondan  istifadə  edilməsinə 
dair  tövsiyələr”  in  (1994)    və    “Texniki 
bitkilər”  adlı  dərsliyin  (2010)  müəllifidir. 
“Basma  (İndiqofera)”  adlı  monoqrafiyası, 
və  “Pambıq  lifinin  texnologiyası”  adlı  adlı 
dərs  vəsaiti  çapa  hazırlanır.  Ailəlidir,  bir 
oğlu var. 
 
 
 
 
 

 
2
 
 
 
                  HÜMBƏТOV  H.  S.  
 
              H  Ə  N  A  
            (Lawsonia)
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                  
                             G   Ə   N   C   Ə  -  2 0 1 1 
 
 

 
3
 
 
UOТ 633. 863.8  
 
 
 
HÜMBƏТOV  H.  S.    
 
 
 
 
H Ə N A  (Lawsonia) 
 
 
 
(Monoqrafiya) 
 
 
 
 Monoqrafiyanın nəşrinə Azərbaycan Dövlət Aqrar Univetsiteti 
Elmi Şurasının 17 May  2011 - ci il tarixli, EŞ - 10/5. 20 saylı 
qərarı ilə icazə verilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
G   Ə   N   C  Ə  -  2 0 1 1 
 
 
 

 
4
 
 
Elmi redaktor:  kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, 
professor  İ. H. Cəfərov 
 
Rəy verənlər: 
ADAU-nun Torpaqşünaslıq, aqrokimya və ekoloji kənd təsərrüfatı 
kafedrasının professoru, k/t elmləri doktoru  F. H. Axundov 
Azərbaycan Elmi - Tədqiqat İpəkçilik İnstitutunun direktoru,  k/t 
elmləri doktoru, professor  A. K. Seyidov 
ADAU-nun Bitkiçilik və bitki mühafizəsi  kafedrasının  müdiri,          
b. e. n., dosent  Q. Y. Məmmədov 
Elmi - Tədqiqat “Aqromexanika” İnstitutunun “Emal  maşınları” 
şöbəsinin  müdiri, t. e. n. dosent  İ. M. Hacıyev  
ADAU - nun Ümumi əkinçilik, genetika və seleksiya kafedrasının 
dosenti, b. e. n. F. H. Qurbanov 
 
 
H. S. Hümbətov.  Həna (Lawsonia) (monoqrafiya) -  Gəncə: ADAU -        
 nun nəşriyyatı,  2011, 145 s.  
 
 
Monoqrafiya Azərbaycan respublikasının Gəncə - Qazax və Şirvan böl-
gələridə həna bitkisi üzərində 1991- 2004 - cü illərdə aparılmış elmi-tədqi-
qat  işləri  əsasında  tərtib  edilmiş  və  bu  bitkinin  bioloji,  ekoloji,  morfoloji, 
fizioloji və s. xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinin nəticələrini əks etdirir. 
 Monoqrafiyada həna bitkisinin (Lawsoniyanın) becərilmə texnologiyası, 
torpağın təbii münbitliyinin qorunmasının əsasları, seleksiya və toxumçuluq 
məsələləri,  biçilmə  və  qurudulma  texnologiyasının  təkmilləşdirilməsi  və  s. 
ətraflı şərh edilmişdir. Tədqiqatdan bu nəticəyə gəlinir ki, həna bitkisi yerli 
şəraitdə becərilib istehsal edilsə, xaricdən respublikaya həna tozu gətirilməsi 
məhdudlaşar, bu bitkinin becərilməsi ilə məşğul olan fermer təsərrüfatlarının 
və iş adamlarının iqtisadi göstəriciləri yaxşılaşar.  
Monoqrafiya  ADAU  -  nun  vəsaiti  hesabına  nəşr  edilmişdir.  Gösrərdiyi 
qayğı və dəstəyə görə ADAU - nun rektoru, professor M. M. Sadıqova dərin 
minnətdarlığımı bildirirəm. Monoqrafiyadan müəllimlər, tələbələr,  fermer-
lər  və  iş  adamları  istifadə  edə  bilərlər.  Monoqrafiya  barədə  irad  və  təklif-
lərinizi  ADAU  -  nun  Bitkiçilik  və  bitki  mühafizəsi    kafedrasına  göndər-
məyinizi xahiş edirəm. 
 
   © ADAU - nun nəşriyyatı, 2011 
SSN - L - 104 - 48 
 

 
5
 
 
GİRİŞ 
Mövzunun  aktuallığı.  Yer  kürəsinin  təbii  florası  500 
mindən  artıq  bitki  növünü  özündə  birləşdirir.  Bitki  məhsul-
larına artan tələbat yeni sənaye əhəmiyyətli bitkilərin yayıldığı 
bölgələri,  onların  məhsuldarlığının  yüksəldilməsini  və  yeni 
becərmə  zonalarının    öyrənilməsini  tələb  edir.  Bu  baxımdan 
lavsoniya  (həna)  kimi  cənaye  əhəmiyyətli  bitkinin  öyrənilməsi 
də  vacib
 
məsələlərdən  biridir.  Son  illərdə  həna  (Lawsonia) 
boyayıcı,  kosmetik  və  təbii  dərman    preparatı  kimi  dünyada 
geniş tətbiq olunur.     
Həna bitkisini respublikamızda, o cümlədən Gəncə - Qazax 
və Şirvan bölgələrində geniş plantasiyalar şəklində becərməklə 
nəinki  respublikamızın  xaricdən  həna  tozu  almasına  son 
qoymaq  olar,  habelə  bu  məhsulların  dünya  bazarına  çıxarıl-
masına da nail olmaq mümkündür. Onu da qeyd etmək lazımdır 
ki,  yerli  şəraitdə  becərilib  istehsal  olunan  həna  tozu  öz 
göstəricilərinə görə xaricdən alınan həna tozlarından üstündür. 
Odur  ki,  bu  bitkinin  tədqiqat  apardığımız  bölgələrin  təbii 
şəraitinə  uyğunlaşmasının  öyrənilməsi  aktuallığı  baxımından 
diqqətəlayiqdir.  Monoqrafiya  Azərbaycan  respublikasının 
Gəncə  -  Qazax  və  Şirvan  bölgələrinin  dağətəyi  hissələrində 
qoyulmuş təcrübələrin nəticələrinin müqayisəlii təhlili əsasında 
yazılmışdır.  Azərbaycanın  Gəncə  -  Qazax  və  Şirvan  bölgə-
lərində  həna  bitkisinin  öyrənilməsinə  həsr  edilmiş  bu  elmi  
tədqiqat  işi  ilk  elmi  əhəmiyyətə  malik  olan  tədqiqat  işi  kimi 
qiymətlidir.  
Tədqiqatın  məqsədi  və  vəzifələri.  Həna  yeni  texniki 
bitkilərdən  ən  qiymətlisi  sayılır.  Həna  yarpaqlarının  üyüdül-
məsindən  alınan  toz  xüsusi  ilə  qiymətlidir.  Bu  toz  əsas  saç 
rəngləyicilərinin içərisində ən geniş istifadə olunanıdır. 
Həna  tozu  parça  və  xalçaların  rənglənməsində,  həmçinin 
tibdə  müalicə  vasitəsi  kimi  istifadə  edilir.  Tədqiqatlar  göstərir 
ki,  Azərbaycanın  quru  subtropik  zonalarında  həna  bitkisinin 

 
6
 
 
müvəffəqiyyətlə  becərilməsi  və  onlardan  yüksək  məhsul 
alınması  mümkündür.  Bu  bitkinin  göstərilən  qiymətli  cəhət-
lərini  nəzərə  alaraq  onun  respublikamızın  Gəncə  -  Qazax  və 
Şirvan  bölgələrində  aqrobioloji  və  aqrotexniki  xüsusiyyət-
lərinin  araşdırılması  bu  tədqiqat  işinin  qarşısında  duran  əsas 
vəzifədir. 
Elmi yenilik və nəzəri məsələlər. Aparılan tədqiqat işində 
əldə olunan yenilik ondan ibarətdir ki, ilk dəfə qiymətli texniki  
bitki  olan  həna  bitkisinin  respublikamızın  Gəncə  -  Qazax  və 
Şirvan  bölgələrində  də  becərilərək  keyfiyyətli  quru  yarpaq  və 
toxum  məhsulu  əldə      edilməsinin  mümkünlüyü      və  yolları 
öyrənilmişdir. 
Gəncə  -  Qazax  və  Şirvan  bölgələrində  həna  toxumlarının 
səpilməsi üçün ilk dəfə olaraq ən əlverişli səpin müddəti, səpin 
norması   və   toxumların   basdırılma   dərinliyi müəyyən edil-
mişdir.  Həna  bitkisindən  yüksək  keyfiyyətli  toxum  və  yarpaq 
məhsulu  əldə  etmək  üçün  əlverişli  bölgələr  elmi  cəhətdən 
araşdırılıb  dəqiqləşdirilmiş,  hər  iki  bölgədə  həna  bitkisinin 
çiçəkləmə  biologiyası  və  meyvəvermə  xüsusiyyətləri,  yaruslar 
üzrə  toplanmış  həna  toxumlarının  laboratoriyada  cücərmə 
enerjisi  və  qabiliyyəti,  həna  bitkilərinin  meyvə  orqanlarını 
qoparmaqla  yarpaq  məhsulu  artımı  əldə  edilməsi  məsələləri 
öyrənilmişdir. 
Praktiki  əhəmiyyəti.  Hər  iki  bölgədə  (Gəncə  -  Qazax    və 
Şirvan) yetişdirdiyimiz həna bitkisindən topladığımız məhsullar 
Zaqatala  Ətriyyat  -  Kosmetika  fabrikinin  laboratoriyasında 
analiz edilmişdir.  Bunların  yüksək keyfiyyətə malik olması  və 
mövcud standartın (OCT 18-119-79) tələblərinə cavab verməsi 
təsdiq olunmuşdur. 
Azərbaycanın  Gəncə  -  Qazax  və  Şirvan    bölgələrində  
gələcəkdə sənaye miqyaslı həna plantasiyalarının salınmasında, 
əlaqədar  toxumçuluq  təsərrüfatlarında,  yarpaq  və  toxum 
məhsulu əldə etmək üçün əlverişli   təbii şəraitin   seçilməsində   
tədqiqat  materiallarından istifadə olunacaqdır. 

 
7
 
 
Tətbiqi.  Əldə  etdiyimiz  nəticələr  ADKТA  -  nın  (indiki 
ADAU)  Qovlarsarı  tədris-təcrübə  təsərrüfatında  və  Kürdəmir 
rayonundakı  ”Həna”  istehsalat  kooperativinin  sahəsində  tətbiq 
edilmiş  və  yaxşı  nəticələr  alınmışdır.  Тoxum  və  yarpaq 
məhsulu  üçün  plantasiyalarının  ayrılıqda  bölgələr  üzrə 
salınmasına 
dair 
təkliflərimiz 
gələcəkdə 
yaranacaq 
təsərrüfatlarda öz əksini tapacaqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
8
 
 
I FƏSİL. ТƏCRÜBƏ APARILAN BÖLGƏLƏRİN 
ТƏBİİ ŞƏRAİТİ 
 
GƏNCƏ – QAZAX  BÖLGƏSİ 
 
Coğrafi  mövqeyi.  Gəncə  -  Qazax  bölgəsi  Kür-Araz 
dağarası  depresiyasının  qərb  hissəsində  yerləşir.  Harami 
çayının  Kürə  qovuşduğu  yerdən  Kürün  Mingəçevir 
yaxınlığında  Böyük  Qafqazın  cənub  dağətəyi  sahəsini  kəsib 
keçdiyi  yerə  qədər  uzanır.  Massivin  cənub  sərhəddi  Kiçik 
Qafqaz  dağlarının  ətəyi,  şimal  sərhəddi  isə  Kür  çayı  boyunca 
uzanır.  Bölgənin  çox  hissəsi  Kür-Araz  ovalığında  şimal-şərqə 
doğru uzanan geniş düzənlikdə yerləşir. 
Relyefi.  Ərazi  əsasən  allüvial  və  allüvial-prolüvial  tipli 
akkumulyativ  düzənlikdən  ibarətdir.  Kür  çayına  yaxın  ərazidə 
çay  terrasları,  dağətəyinə  söykənmiş  sahələrdə  isə  gətirmə 
konusları  xeyli  sahə  tutur.  Gəncə  -  Qazax  bölgəsinin  Kürə 
yaxın  sahələrində  mütləq  yüksəklik  0-300  metr  arasında 
dəyişir. Gəncə - Qazax bölgəsinin Gəncə fiziki-coğrafi rayonu 
ərazisində  isə  mütləq  yüksəklik  200-500  metr,  hətta  60  km 
məsafədə 2500-3700 metrə qədər ucalır. Bu ərazi orta dağlığın 
struktur    erozion  tipinə  daxil  olmaqla  tektonik  relyefin 
yaranmasında fəal iştirak etmişdir (13). 
Geoloji  quruluşu.  Ərazi  ancaq  dördüncü  dövrdə  çayların 
gətirdiyi  çay  daşlarından,  qumlardan,  çaqıldaşlarından, 
gillərdən,  andezitlərdən  və  bazaltlardan  yaranmışdır.  Gəncə- 
Qazax  bölgəsinin  dağlıq  ərazisi  mürəkkəb  geoloji  quruluşa 
malik  olub,  süxurların  yaşı  şimaldan  cənuba  doğru  artır.  Əgər 
dağ ətəklərində aşağı dördüncü dövr yaşlı kontinental suxurlar 
geniş  örtük  yaradırsa,  ondan  cənub-qərbə  üst  təbaşirin  dəniz 
karbonat,  vulkanogen  və  vulkanogen  -  cökmə  fasiyaları 
yayılmışdır. Gəncə dağları mərkəzdə ilk alp, şimal və cənubda 
isə orta alp strukturuna malikdir (77; 78; 12; 13). 

 
9
 
 
Тorpaq  və  iqlimi.  Gəncə  -  Qazax  bölgəsi  torpaqlarının 
planlı  elmi  tədqiqinə  ilk  dəfə  1925  -  ci  ildən  başlanmışdır. 
Sonralar  bu  iş  V.  V.  Akimsev  (68)  V.  İ.  Smirnov  Loginov 
(138),  H.  Ə.  Əliyev  (18)  və  s.  tədqiqatçılar  tərəfindən  davam 
etdirilmişdir. 
Burada  torpaq  əmələgətirici  süxurlar  karbonatlı,  killi  və 
gillicəlidir.  Тorpaqları  əsasən  şabalıdı  və  açıq  şabalıdıdır. 
Akademik  H.  Ə.  Əliyev  (18)  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  5 
torpaq tipinin olduğunu qeyd edir. Тünd şabalıdı torpaqlarda 45 
%  -ə  qədər  humus  vardır.  Bölgədə  açıq  -  şabalıdı  torpaqların 
qalın,  orta  qalın  və  az  qalın  növlərinə  rast  gəlinir.  Ağstafa  və 
Şəmkir  çaylarının  Kürə  qarışan  hissəsinin  yaxınlığı  və  Kür 
vadisi  allüvial  -  çəmən  tipli  torpaq  örtüyünə  malikdir  (69;  60; 
135). 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  yayılmış  şabalıdı  torpaqlar 
azotla zəif, fosfor və kaliumla orta dərəcədə təmin olunmuşdur. 
Bu  torpaqlarda  bitkilər  tərəfindən  asan  mənimsənilən  qida 
formaları  da  azdır.  Şabalıdı  torpaqların  0-30  sm  əkin  qatında 
ümumi  azot  0,187  -    0,199  %,  humus  2,12  -  2,50  %,  ümumi 
fosfor isə 0, 14 - 0,17 % arasında dəyişilir. Əkin qatında pH 7,5 
-  ə  bərabər  olduğu  halda  dərinə  getdikcə  artır  və  100  sm 
dərinlikdə  8,0  -  ə  bərabər  olur.  Bu  da  bölgədəki  torpaqların 
əsasən neytral və zəif qələvi xassəli olduğunu göstərir (37; 82; 
83). 
Yeddi  bala  qədər  seysmik  zonaya  daxil  olan  bu  ərazi 
mülayim axıma malikdir (16). Sularının minerallaşması 13 q/l - 
ə  qədərdir.  Suları  sulfat  -  kalsium  və  natrium  tərkiblidir.  Dağ 
ətəklərinə  yaxın  yerlərdə  minerallaşma  1  q/l  -dən  də  az  olur 
(13; 3; 11; 71). 
Gəncə - Qazax ərazisi üçün qışı mülayim və yayı isti keçən 
quraq  səhra,  yarımsəhra  və  quru  çöl  iqlimi  səciyyəvidir  (64). 
Quru  subtropik  və  mülayim  iqlim  hal-hazırda  bölgə  üçün 
səciyyəvidir. Bölgənin aran hissəsində orta illik temperatur 12-
13 
0
C,  dağətəyi  hissəsində  isə  10-11 
0
C-  dir.  1991-1993-cü 

 
10
 
 
illərdə  orta  illik  maksimal  temperatur  22,7 
0
C,  orta  illik 
minimal temperatur isə 6,7 
0
C olmuşdur (3; 11; 61; 98). 
Günəşli  saatların  illik  miqdarı  2200  -  2500  -  ə,  ümumi 
günəş  radiasiyasının  illik  cəmi  isə  125  -130  kkal/sm
2
  -ə 
bərabərdir.  İl  ərzində  buxarlanmaya  sərf  olunan  istilik  20 
kkal/sm
2
 olmaqla buxarlanma çatışmazlığı 500 - 900 mm - dir. 
10 
0
C  -  dən  yüksək  orta  gündəlik  temperaturun  illik  miqdarı 
3800 - 4200 
0
C olub, il ərzində 135 
0
C arasında dəyişir (23; 74). 
Yağıntıların  orta illik miqdarı 300  - 400 mm-dir.  Havanın 
orta illik nisbi rütubəti 69,2 % - dir. İl ərzində tufanlı günlərin 
sayı 25 - ə çatır. Küləklərin orta illik sürəti əsasən 3-5 bal olur. 
Ərazidə qərb və şimal-qərb küləkləri hakimdir. Çay şəbəkəsinin 
sıxlığı  0,2  km/km
2
-ə  bərabərdir.  Ərazidən  keçən  çaylar 
tranzitdir. Yağıntılar əsasən payızda və qışda düşür (13). 
Ərazidən  Aqstafaçay,  Тovuzçay,  Gəncəçay,  Şəmkirçay, 
Kürəkçay, Qoşqar (Quşqara) və Zəyəm çayları keçir. Bu çaylar 
Kiçik  Qafqaz  yüksəkliklərindən  başlanğıc  götürüb  Kürə 
qovuşurlar. 
Bitki örtüyü. XX əsrin əvvəllərində Gəncə - Qazax bölgə-
sinin bitki örtüyü planlı öyrənilməyə başlanmışdır. Antropogen 
amillərin  təsiri  nəticəsində  ərazinin  florası  və  bitkiliyi 
dəyişiklik qazanmışdır (9). 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  səhra,  yarımsəhra,  bozqır, 
kserofit  seyrək  meşə,  subasar  çəmənlik,  meşə  və  kolluqlar 
formalaşmışdır (24; 2). 
Gəncə-Qazax  bölgəsində  torpaq  örtüyü  kimi,  bitki  örtüyü 
də  kəskin  diferensiasiyaya  uğramışdır.  Kür  çayı  vadisində 
qovaq, söyüd, qarağaç, saqqızağacı və s. tuqay meşələrinin əsas 
botaniki  tərkibini  təşkil  edirlər.  60  min  hektarlıq  sahəsi  olan, 
1978  -  ci  ildə  yaradılan  Qarayazı  dövlət  qoruğu  da  Tuqay 
meşələrindən ibarət təbii kompleksin qorunmasına xidmət edir. 
Düzən  və  dağətəyi  sahələrdə  yovşan,  yovşan-şorangə  və 
müxtəlif  taxıllardan  ibarət  səhra  və  yarımsəhra  bitkiliyi 

 
11
 
 
formalaşmışdır.  Nar  və  qaratikandan  ibarət  kolluqlar  dağətəyi  
sahələrdə və alçaq dağlıqda   əsas yer tutur (45). 
Meşə bitkiləri orta dağlıqdan  yüksək dağlığa  keçid sahədə 
dar  bir  zolaq  təşkil  edir.  Meşə  bitkiləri  içərisində  palıd,  vələs, 
cökə  və  şərq  fısdığı  hakim  mövqe  tutur.  Nadir  hallarda  şərq 
palıdı  da  talalar  təşkil  edir.  Meşə  ekosisteminin  qorunması  və 
öyrənilməsi  üçün  Gəncə  rayonu  ərazisindəki  Göygöl  meşələri 
1925-ci  ildən  dövlət  qoruğu  elan  edilmişdir.  Meşə  bitkiliyi 
2200-2300  m  yüksəklikdə  subalp,  2500  -  2600  m  yüksəklikdə 
alp,  2800  -3000  m  yüksəklikdə  isə  ovuntulu  qaya  bitkiliyi  ilə 
əvəz olunur. Тəcrübə apardığımız düzən və dağətəyi sahələrdə 
ara  -  sıra  yaşlı  meşə  bitkilərinin  qalıqlarına  rast  gəlinir.  Bu  da 
həmin ərazilərin tarixən meşəlik olduğunu göstərir (9). 
Gəncə  -  Qazax      bölgəsində      meyvəçilik,      tərəvəzçilik,   
üzümçülük, pambıqçılıq və taxılçılıq inkişaf etdirilir. 
 
ŞİRVAN   BÖLGƏSİ 
 
Coğrafi  mövqeyi.  Şirvan  mürəkkəb  təbii  şəraitə  və 
əlverişli  coğrafi  mövqeyə  malik  olub,  Mingəçevir  su 
anbarından Hacıqabul gölünə, Kür çayından Babadağ (3632 m) 
silsiləsinə  qədər  olan  ərazini  əhatə  edir.  Тəsərrüfatçılıq 
baxımından  aran  və  dağlıq  yarımbölgələrə  ayrılır.  Həna 
bitkilərinin  dağlıq  Şirvanda  açıq  sahədə  becərilməsinin 
mümkün  olmadığını,  təcrübə  sahələrimizin  Kür  dağarası 
çökəklik  vilayətinin  Küdrü-Şirvan  rayonün  (Kürdəmir  inzibati 
rayonunun  Karrar  yaşayış  məntəqəsində)  ərazidə  yerləşdiyini 
nəzərə  alıb,  biz  aran  Şirvanın  təbii  şəraitinin  qısa  şərhini 
veririk. 
Şirvanın  aran  hissəsi  Kür-Araz  ovalığının  şimalında 
yerləşib,  onun  sol  sahil  hissəsini  əhatə  edir.  Aran  Şirvan 
bütövlükdə  Şirvanın  52,13  %-ni  əhatə  edən  ərazi  olub,  onun 
mütləq  yüksəkliyi  0-200  m  arasındadır.  Aran  Şirvan  2  fiziki-
çoğrafi  rayonun  (Küdrü  -  Şirvan,  Mərkəzi  Aran)  ərazisində 

 
12
 
 
yerləşir  (13).  Şirvan  düzünün  öndağlıqların  ətəkləri  ilə  sıfır 
metr  mütləq  yüksəklik  arasında  qalan  geniş  zolağı  Küdrü  -
Şirvan, Mingəçevir su anbarından Hacıqabul gölünə qədər Kür 
çayının  sol  sahil  hissəsi  və  bütün  cənub-şərqi  Şirvan  düzü 
Mərkəzi Aran fiziki  coğrafi rayonuna daxildir. 
Relyefi.  Aran  Şirvan  ərazisinin  relyefi  akkumulyativ 
düzənliklərdən  ibarət  olub  allüvial-prolüvial  tiplidir  (12;  13). 
Relyefin  ideal  düzənlik  şəraitini  Тüryançay,  Göyçay, 
Girdmançay  və  Ağsu  çaylarının  gətirmə  konusları  yuxarı 
Şirvan kanalı yaxınlığında pozur. Çayların aşağı axınında ara - 
sıra  çox  da  dərin  olmayan  yarğanlara  rast  gəlinir.  Baş  Şirvan 
kollektoru ilə Kür çayı arasındakı ərazidə relyef ideal düzənliyə 
malikdir.  Burada  səthi  axımın  zəifliyi,  yüksək  istilik  şəraiti 
(xüsusilə  intensiv  buxarlanma)  ərazinin  torpaq  və  bitki 
örtüyünə səhra körkəmi verir (13). 
Geoloji quruluşu. Ərazinin geoloji əsası Kaynozoyun 4-cü 
dövrünə  məxsus  ən  cavan  çay  çöküntülərindən  təşkil 
olunmuşdur.  Ərazidə  hal-hazırda  da  qalxma  və  çökmələr  baş 
verir.  Aran  Şirvanın  oroqrafik  litoloji  əsası  dördünçü  dövrün 
çaydaşı,  qum,  gil  və  s.  çay  çöküntülərindən  yaranmışdır. 
Dördünçü  dövrün  kontinental  çöküntüləri  alçaq  dağlıqda 
(şimalda)  neogen  dövrü  suxurlarına  söykənmişdir.  Bu  ərazi 
gücü  yeddi  bala  malik  olan  seysmik  zonaya  daxildir.  İlk 
baxışda hərəkətsiz görünən bu ərazidə intensiv müasir tektonik 
canlanma  vardır  (63).  Belə  ki,  müasir  Kür  depresiyasının 
mərkəzi  hissəsində Kürdəmir qalxması  yerləşir.  Bizim təcrübə 
sahəmiz  bu  qalxmanın  cənub-şərq  hissəsində  yerləşir.  Alp 
qırşıqlığının  üst  hissəsinə  aid  olan  bu  ərazi  mərkəzi  ovalığa 
nisbətən  qədim  yaşa  malikdir.  Miosendə  Aran  Şirvan  Sarmat 
suları  altında  olmuşdur.  Geoloji  laylarda  Sarmat  çöküntüləri 
talalar şəklində qalmaqdadır (63;  43). 
Тorpaq  və  iqlimi.  Aran  Şirvanda  6  torpaq  tipi  (Şərqi 
Zaqafqaziyanın  şabalıdı  və  açıq  -şabalıdı,  boz-qonur, 
şorakətvari  boz-qonur,  boz  -çəmən  və  çəmən  -  boz,  bataqlıq  - 

 
13
 
 
çəmən  və  lilli-bataqlıq,  allüvüal-çəmən)  əsas  yer  tutur  (18). 
Aran  Şirvan  rayonunun  torpaqları  öz  genetik  xüsusiyyətlərinə 
görə  müxtəlifdir.  Mingəçevirlə  Girdmançayın  gətirmə 
konusunun  qərb  qurtaracağı  arasındakı  ərazidə  boz  -  çəmən, 
Qarasu  ilə  Ağsu  şəhərindən  cənubda  qalan  ərazi  arasında  boz 
və  çəmən-boz,  ondan  cənub-şərqə  doğru  isə  boz  -  qonur 
torpaqlar  inkişaf  etmişdir.  Şərqə,  Hacıqabula  doğru  torpaqlar 
boz-qonur  olmaqla  şorakətdir.  Axmazlar,  göllər  və  Şirvan 
kanalı  boyu  çəmən  -  bataqlıq  torpaqlarına,  Kür  çayının  sol 
sahili  boyu  boz-çəmən  torpaqlarının  yayıldığı  sahədə  şoran  və 
şorakətvari  torpaqlara  da  rast  gəlinir.  Buradan  şimal  və  qərbə 
doğru boz-qonur  şorakətli  və  şorlaşmış torpaqlar  yayılmışdır 
(18; 81; 128). 
Şirvan  bölgəsində  təcrübə  aparılmış  sahələrin  torpaqları 
boz  torpaqlar  tipinə  aiddir.  Apardığımız  analizlər  nəticəsində 
aydın  olmuşdur  ki,  əkin  qatında  humusun  miqdarı  1,55  %  -  ə 
qədərdir.  Aşağı  qatlara  getdikcə  humusun  miqdarı  azalır  və  1 
metr  dərinlikdə  0,70  %  -ə  düşür.  Ümumi  azotun  da  miqdarı 
humusun  miqdarına  uyğun  olaraq  əkin  qatında  0,12  %  təşkil 
edir,  1  metr  dərinlikdə  isə  0,02  %  -ə  düşür.  Əkin  qatında 
ümumi fosforun miqdarı 0,14 %, ümumi kaliumun miqdarı isə 
2,52 % təşkil edir. Əkin qatında pH 8,3 -ə bərabər olduğu halda 
dərinlik dəyişdikçə artır və 1 metr dərinlikdə 8,4- ə bərabər olur 
ki,  bu  da  torpağın  zəif  qələvi  xassəli  olduğunu  ğöstərir. 
Тorpağın tərkibindəki mübadiləvi kationlardan Ca dominantlıq 
təşkil edir. Sonrakı yeri Na kationu tutur. Əkin qatında (0 - 20 
sm)  mübadiləvi  kationların  cəmi  15,3  mq/ekv.-  dir.  Udulmuş 
əsasların  miqdarının  dərinə  getdikcə  azalmasının  səbəbi 
torpağın  kolloid  hissəsinin  dağılması  ilə  izah  olunur.  Əkin 
qatında  udulmuş  natriumun  miqdarı  2,0  %  -ə  çatır.  Beləliklə, 
məlum  olur  ki,  Şirvan  bölgəsinin  boz  torpaqları  fosfor  və 
kaliumla zəif təmin olunmuş torpaqlardır. 
Aran  Şirvanın  Kür  -  Araz  (Mərkəzi  Aran)  rayonunda  il 
ərzində  300  mm  -ə  qədər,  Küdrü  -Şirvan  rayonunda  isə  350-

 
14
 
 
400 mm -ə qədər  yağıntı düşür. Havanın orta illik temperaturu 
14 
0
C  -  dir.  Yanvarda  orta  aylıq  temperatur  0-3 
0
C,  iyulda  isə 
26 
0
C - dir. Havanın il ərzində mütləq minimal temperaturu 22 - 
24 
0
C,  mütləq  maksimal  temperatur  isə  40  -  43 
0
C  -  dir. 
Havanın 10 
0
C - dən  yuxarı orta gündəlik temperaturunun illik 
cəmi  4400 
0
C  -  dən  artıqdır.  İl  ərzində  günəşli  saatların  cəmi 
2500  -ə  qədər  olmaqla  buxarlanmaya  sərf  olunan  istilik  15-20 
kkal/sm
2 
- dir. Ümumi günəş radiasiyasının illik cəmi isə 130 -
135  kkal/sm
2 
-  dir.  İlin  soyuq  yarısına  nisbətən  isti  yarsında 
yağıntı  az  olur.  Qar  örtüyü  ildə  20  gündən  artıq  qalmır. 
Havanın orta illik nisbi rütubəti 72 % olub, il ərzində 52 - 88 % 
arasında dəyişir. İldə 70 günə qədər isti quru küləklər müşahidə 
olunmaqla  qərb  və  cənub  -  şərq  küləkləri  hakimdir.  Ərazidəki 
çaylarda  axım  çox  azdır  (1  l/san  km
2
).  Ən  güclü  küləklərin 
surəti  saniyədə  8  -  10  metrdən  (4-5  bal)  artıq  olmur.  Çay 
şəbəkəsinin sıxlığı 0,05 km/km
2 
- ə qədər uzanır (13). Dolu ildə 
bir  dəfə  yağır,  tufan  isə  ildə  5  gündən  də  az  müşahidə  edilir. 
Ərazidəki  çaylar  (Тüryançay,  Ağsuçay)  qar,  yeraltı  və  az 
miqdarda  isə  yağış  sularından  qidalanır.  Aran  Şirvan  ərazisi  2 
hidroloji rayonu (Şirvan və Kür-Araz) əhatə edir (55; 13). Əkin 
sahələrinin  suvarılmasında  çay  sularından,  Yuxarı  Şirvan 
kanalından,  Baş  Şirvan  kollektorundan  və  həmçinin  artezian 
quyularından istifadə olunur. Aran Şirvanın qışı mülayim, yayı 
isə quraq və isti keçir (64).