I bob. O’simlchklarning xujayralarida fosfor energiya almashinuvi

M U N D A R I J A :
KIRISH ………………………………………………………………………………
I.BOB.O’SIMLCHKLARNING XUJAYRALARIDA FOSFOR ENERGIYA ALMASHINUVI…………………………………………………………………….
1.1.Fosforit uni- fosforitni un holiga kelguncha maydalash yo’li……………………
1.2.Murakkab o’g’itlarda bitta kimyoviy birikma tarkibi……………………………
1.3.Fosfatlarning gidrotermik ftorsizlantirilishi aylanuvchi………………………….
II.BOB.QATTIQ AMMONIY TUZLARINI OLISHDA BIRINCHI USULI………………………………………………………………………………...
2.1.Reaksiyalar ammiakni kislotali xossasini namoyon qilish……………………….
2.2.Fosforning tabiatda tarqalishi, olinishi va xossalari………………………………
XULOSA ……………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………………..

KIRISH
O’simliklarning oziqlanishida azotdan keyingi o’rinda turuvchi eng muhim elementlardan biri fosfor hnsoblanadi. O’simliklar fosforni, asosan, ortofosfat knelotaning (H₂ PO₄) anionlari holida o’zlashtiradi. Ular fosforni metafosfat (H₃PO₃) va pirofosfat kislotalarning tuzlaridan o’zlashtirishi, shuningdek, ba’zi organik fosfatlar-fitinglyukoza fosfatlar va boshqalarning fosforini ham o’zlashtirish mumkin. Uch asosli kislota bo’lgan ortofosfat kislota PH 7-8 da va undan pastda dissodiyalanib, bitta yoki ikkita N⁺ ion ajratib chiqaradi va H₂ PO₄ hamda HPO₄² ionlarini hosil qiladi, ana shu ionlarni o’simliklar yutadi.
O’simliklarda fosforning organik birikmalaridan nuklein kislotalar, aeotli asoslar, uglevodlarning molekulalari (riboza yoki dezoksiriboza) va fosfat kislotalar tarkib topgan yuqori molekulyar murakkab moddalar eng muhim rol o’ynaydi. Ular organizmlar hayot faoliyatining eng muhim^ jarayonlarida- oqsillar sintezida o’sish va ko’payishida, irsiyG’ xususiyatlarning nasldan-naslga o’tishida ishtirok etadi. Nuklein kislotalar oqsillar bilan birgalikda hujayralarping sitoplazmasi va yadrosini qurishda ishtirok etadigan nukleotidlarni hosil qiladi. O’simliklardagi fosforving anchagina miqdori fitin - urug’larning zahira moddasi tarkibiga kiradi, bu modda o’simlikning o’sish vaqtida fosfor elementining manbai sifatida foydalaniladi. Fosfor vitaminlar va ko’pgina fermentlar tarkibiga ham kiradi.
O’simlchklarning xujayralarida fosfor energiya almashinuvida. turli xil moddalar almashinishi jarayonlarida nihoyatda muhim rol o’ynaydi. U uglevod va azot almashinishida, fotosintez, nafas olish jarayonlarida ham ishtirok etadi. Sintetik jarayonlarning amalga oshishi uchun enertiyaga boy fosforli birikmalar ayniqsa katta ahamiyatga ega, ular orasida adenozintrifosfat kislota (ATF) asosiy rol o’ynaydi. O’simliklarda fosfor etishmasligi bularning yosh nihollik paytida, hali yaxshi rivojlanmagan ildiz sistemasining o’zlashtirish xususiyati past bo’lgan davrda ayniqsa yaqqol seziladi. Bu davrda fosfor etishmasligining salbiy ta’sirini keyinchalik fosfor bilan ko’p oziqlantirish orqali ham tuzatib bo’lmaydi. O’simlik fosforni vegetativ organlari intensiv o’sayotgan davrda eng ko’p o’zlashtiradi, shunga ko’ra o’sishning boshlang’ich davrlari fosforli oziqlanishga nisbatan olganda kritik davr hisoblanadi. Shu sababli usimliklarni vegetasiya boshlanishida oson eriydigan fosfor bilan ta’minlash nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Har xil tuproqlarda fosfor (P₂O₅)ning miqdori 0,03 dan 0,2% gacha bo’ladi, haydalma qatlamda esa uning umumiy zahirasi 1 ga maydonga 100 dan 6000 kg gacha to’g’ri keladi.
2. O’simliklar vegetasiya davri mobaynida 1ga erdagi tuproqdan o’rtacha 20 dan 60kg gacha miqdorda, ya’ni azot va kaliyga nisbatan ancha kam R₂O₅ iste’mol qiladi. Tuproqdagi fosforning o’rnini go’ng hamda ildiz va poya qoldiqlari bilan to’ldirib bo’lnaydi. Tusrokdagi fosfor zahirasini to’ldirish uchun fosforli o’g’itlardan boshqa manba yo’q.
Fosforli o’gitlar eruvchanligiga va o’simliklarga qarab uch guruhga bo’linadi:
1. Suvda yaxshi eriydigan o’g’itlar - addiy superfosfot va qo’sh superfosfat. 2. Suvda kam eriydigan, lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan o’g’ntlar-presnpitat, tomasshlak, termofosfatlar, ftorsizlantirilgan fosfat.. 3. Suvda erimaydigan, faqat kuchli kislotalarda to’liq eriydigan o’g’itlar- fosforit uni, suyak uni.
Superfosfat. Oddiy superfosfat maydalangan apatit yoki fosforitga sulfat kislota bilan ishlov berish yo’li bilan olinadi. Bunda qiyin eruvchan fosfatlar narchalanib, suvda eriydngan monokalsiy fosfat Ca (H₂PO₄) va suvda eriymaydigan gips Sa5S>4 hosil bo’ladi:
2 Ca₅ F (PO₄)₃ + 7H₂5O₄+ 3H₂0 = Ca (N₂PO₄)₂ H₂O + 7CaSO₄ + 2 HF
Ca₃(PO₄)2 + H₂SO₄ + H₂O = Ca(H₂PO₄)₂ H₂O +-2Ca5O₄
Apatitdan olinadigan oddiy superfosfot tarkibida 19-20%, fosforitlardan olinadiganida esa 14-16 % fosfor bo’ladi (P₂O₅ ga hisobidan olinganda).
Oddiy superfosfat asosan, donador holda, donachalarining o’lchami 2-4 mm keladigan qilib chiqariladi.

I.BOB.O’SIMLCHKLARNING XUJAYRALARIDA FOSFOR ENERGIYA ALMASHINUVI