I müh. Maşınların təsnifatı və məmulatlar. Maşınqayırma

I müh. Maşınların təsnifatı və məmulatlar.

Maşınqayırma – sənayenin əsas və həlledici sahəsidir. Maşınqayırmanın inkişafı xalq təsərrüfatında texniki tərəqqinin yüksəlişini müəyyən etməklə yanaşı, həm ölkənin sənaye qüdrətini xarakterizə edir. “Maşın hissələri və konstruksiyaetmənin əsasları” kursunda maşın və mexanizmlərdəki ümumi təyinatlı hissələrin və yığım vahidlərinin iş şəraiti nəzərə alınmaqla, onları layihə etmək üçün lazım olan üsullar, qaydalar və normalar öyrənilir. Maşınların təsnifatı. Mexaniki hərəkəti ötürən qurğulara mexanizm deyilir. Mexanizmlər vasitəsilə hərəkətin növünü və onun kinematik parametrlərini dəyişmək mümkündür. Faydalı müqavimət qüvvəsini dəf edən, enerjini bir növdən digərinə çevirən, proqramlaşdırılmış nəzarət və ya məntiqi qərar qəbul edən mexanizmlərə maşın deyilir. Hər bir maşin mühərrikdən, ötürücü və icraedici mexanizmdən ibarət olur. Öz funksional təyinatına görə maşınlar 5 növə bölünür: 1.İşçi maşınlar. Bu maşınlardan yüklərin nəql edilməsində, hissələrin forma və ölçülərinin dəyişdirilməsində istifadə edilir. (kranlar və müxtəlif dəzgahlar). 2.Mühərrik-maşınlar. Bu maşınlar müəyyən enerjini mexaniki enerjiyə çevirən maşınlardır. (Buxar maşınları, daxili yanma mühərrikləri, qaz tubinləri, hidravlik turbinlər, elektrik mühərrikləri və s.). 3.Çevirici maşınlar və ya generatorlar:Bu maşınlar mexaniki işi müəyyən enerji növünə, məsələn, istilik və elektrik enerjisinə keçirən maşınlardır. (dinamomaşınlar, cərəyan generatorları və s.) 4.Nəzarət və idarəedici maşınlar. Bu maşınlar itiaxınlı və nəzarət olunan istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılmasında və idarə olunmasında tətbiq olunur. 5.Kibernetik və ya məntiqi maşınlar. Bunlar müxtəlif məlumatları yığır, yadda saxlayır, işləyir və ötürür. Hərəkəti maşın-mühərrikdən alıb icraedici maşına verən mexanizmdən ibarət kompleksə maşın aqreqatı deyilir. Maşın hissəsi dedikdə, yığma əməliyyatı aparılmadan, eyni bir materialdan hazırlanan ən sadə detal nəzərdə tutulur. Bir-biri ilə yığma əməliyyatı ilə əlaqələndirilən iki və daha artıq hissələrdən ibarət məmulata yığım vahidi deyilir. Bir-biri ilə yığma əməliyyatı ilə əlaqələndirilməyən, lakin istismar prosesində qarşılıqlı əlaqəli funksiyaları yerinə yetirən məmulata kompleks deyilir. Bir-biri ilə yığma əməliyyatı ilə əlaqələndirilməyən və köməkçi xarakter daşıyan iki və daha artıq məmulata komplekt deyilir.

II müh. Konstruksiyaetmənin vəzifələri və mərhələləri

İctimai tələbatın ödənilməsini təmin edən texniki vasitələrin yaradılması prosesində ilk əməliyyat layihələndirmədir. Layihələndirmə prosesində konstruksiya etməyin əsası yaradılır. Lahihəçinin işinin nəticəsi layihə, konstruktorun işinin nəticəsi isə konstruksiya adlanır. Texniki vasitələrin yaradılmasında üçüncü mərhələ onların istehsalıdır. Bu mərhələdəki əməliyyatların nəticəsi hazır konstruksiyadır. Hazır məhsulun istismarı ilə ictimai tələbatın ödənilməsinin sonuncu əməliyyatı başa çatır. Maşın – işləməsi enerji sərfi ilə əlaqədar olan istehsal vasitəsidir.

Maşın və onun hissələrinə verilən əsas tələblər

Maşınqayırmanın inkişafında əsas istiqamətlərdən biri də maşınların kütləsinin azaldılması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bü səbəbdən maşınların hazrlanmasında metal sərfinin azaldılması əsas məsələlərdən biridir. Buna görə də konstruksiyaların rasionallığı vahid gücə düşən metalın kütləsi ilə müəyyən edilir. Layihə olunan maşın hissələri isə aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: İşləmə qabiliyyəti olmalı; İqtisadi cəhətdən səmərəli olmalı; Asan tapılan və ucuz materialdan hazırlanmalı; Texnoloji cəhətdən asan emal olunmalı; Yüksək dərəcədə etibarlı olmalı; Uzun müddət işləyə bilməli; Standartlaşmanın tələblərinə cavab verməlidir. Maşın hissələrinin iş qabiliyyətin əsas kriteriyaları aşağıdakılardır: Möhkəmlik; Sərtlik; Dayanıqlıq; Yeyilməyə davamlılıq; İstiliyə davamlılıq; Titrəməyə davamlılıq. Bu və ya digər kriteriyaya görə hesablama iki cür aparılır: Layihə hesablaması. Yoxlama hesablaması. Layihə hesablamasında maşın hissələrinin materialı qəbul edilir, hesablama sxemi qurulur, bu və ya digər iş qabiliyyəti kriterilərinin ödənilməsi şərtindən hissələrin əsas həndəsi ölçüləri tapılır. Yoxlama hesablamasında hazır konstruksiyanın texniki şərtləri ödəyib-ödəməyəcəyi yoxlanılır.

III müh. Birləşmələrin təsnifatı. Yiv və onun elementləri, yivin profilləri. Yiv birləşməsi növləri.

Birləşmələr iki böyük qrupa bölünür: Sökülə bilən birləşmələr (yiv, paz və işkil birləşməsi, konus halqaları vasitəsilə birləşmə vəs.). Sökülə bilməyən birləşmələr (qaynaq, pərçim, pres, yapışqan və s. birləşmələr). Sökülə bilən birləşmələr o birləşmələrə deyilir ki, onu təşkil edən hissələri bir-birin ayırıb və yenidən yığanda onlar zədə almasın. Sökülə bilməyən birləşmələri isə hissələrə xələl gətirmədən bir-birindən ayırmaq mümkün deyil. Əgər müstəvi həndəsi fiquru (uçbucaq, trapesiya, düzbucaq, yarımdairə və s) dayandırmadanvintin oxundan keçmək şərtilə vint xətti üzrə gəzdirsək yiv alarıq. Müstəvi fiqurların formasından asılı olaraq yivlərin profilləri aşağıdakı kimi adlandırılır: Üçbucaq profilli yiv; Dayaq profilli yiv; Trapesiya profilli yiv; Düzbucaq profilli yiv; Dairəvi profilli yiv;. Vint xəttinin yerləşdiyi səth silindr olarsa, yiv – silindrik yiv, konus olarsa isə - yiv konusvarı yiv adlanır. Əgər səthdə bir vint xətti yerləşərsə, yiv - birgirişli, iki-üç vint xətti yerləşərsə yiv - ikigirişli, üçgirişli və s adlanır. Yiv profillərinin forma və əsas parametrləri aşağıdakılardır: Yivin xarici diametri (d, D - mm). Yivin daxili diametri (d1, D1 - mm). Yivin orta diametri (d2, D2 - mm). Yivin addımı (P - mm). Yiv çökəyinin radiusu (R - mm). Yivin profil bucağı (α-° ). Yivin yoxuş bucağı (Ψ-° ). Yivin orta diametri üzrə vint xəttinin vintin oxuna perpendikulyar müstəvi ilə əmələ gətirdiyi bucağa yivin yoxuş bucağı deyilir və tapılır: tgΨ=P/(πd_2 )

Yiv birləşməsi və növləri.

Yiv birləşməsinin əsasən üç növü müəyyənləşdirilmişdir: Bolt birləşməsi.Vint birləşməsi.Sancaq birləşməsi. Bolt vasitəsilə qalınlığı nisbətən az olan hissələri bərkidirlər. Birləşmənin əsas qüsürlü cəhəti birləşdirilən hissələrin çəkisinin ağırlaşdırılmasıdır. Bundan başqa, bolt üçün hissələrdə açılan yuvalar hissələrin möhkəmlik və sərtliyini azaldır. Hissələrdən biri o birinə nisbətən daha qalın olduqda, eləcə də boltu bərkitmək üçün qaykanı yerləşdirməyə imkan olmadıqda vintdən istifadə edilir. Vint hissələrin çəkisini bolta nisbətən az ağırlaşdırır. Hissələrdən birinin qalınlığı elə olmalıdır ki, onda yiv üçün yuva açmaq mümkün olsun. Çox tez-tez açılıb-bağlanan birləşmələrdə vintin yuvasındakı yiv yeyilərsə, birləşmənin möhkəmliyi pozular və belə hallarda sancaq birləşməsindən istifadə olunur. Sancaq çubuğunun hər iki başında yiv açılır. Qaykanın öz-özünə aşılması qarşısını almaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Məsələn, qaykanın altına yaylı şayba qoyulur. Qaykanın üzərinə ikinci qayka-əks qayka qoymaqla da onun öz-özünə açılması qarşını almaq olar.

Yivin əzilməyə hesablanması

Yükün sarğılarda qeyri-bərabər paylanmasını nəzərə alsaq, bir sarğıya düşən qüvvə (F₁) üçün yaza bilərik: burada z – sarğıların sayıdır, Bu qüvvənin səthə normal toplananını yazaq: . Yivin üst səthinin əzilən sahəsi üçün aşağıdakı ifadəni yaza bilərik: . ifadəsinə görə əzilmə gərginliyi üçün yazarıq: Yivin işçi profilinin hündürlüyü H_ã = P qəbul olunur. Standard üçbucaq və trapesiya profilli yivlər üçün =0,5; dayaq profilli yivlər üçün =0,75; dairəvi profilli yivlər üçün =0,1 qiymətləri alınır. d₂  1,1d₁, d₁  0,75d qəbul olunur. Yivi gövdəsində yaranan gərginlik . Olduğundan . yaza bilərik.

Yivin kəsilməyə hesablanması

Yiv işçi hündürlüyünə uyğun boltun gövdəsinə birləşən yerdən kəsilə bilər. Kəsilmədə yaranangərginlik: . P₁=P— yivin kəsilən sahəsininhündürlüyüdür. Buradan . K_é=2; []=0,7[_ä­]; =0,75 qəbul etsək, kəsikməyə hesablamadan qaykanın hündürlüyü üçün alarıq:

Yivin əyilməyə hesablanması

Yivi əyilməyə hesablayarkən sadələşdirilmiş hesablama sxemindən istifadə edirik. Yivin bir sarğısını açıb, ona konsol tir kimi baxırıq. əyilmədən yaranan ən böyük gərginlik aşağıdakı ifadədən tapılacaq: . burada .

Boltun dartılmaya hesablanması

Boltun qorxulu kəsiyinin sahəsi yivin daxaili diametric əsasında qəbul olunur. Bu kəsikdə dartılmadan yaranan gərginlik: buradan . [_ä]— bolt üçün dartılmada buraxılabilən gərginlikdir və . ifadəsindən tapılır. Burada _àõ.ù— bolt materialı üçün axma həddi; [S]— buraxılabilən ehtiyat əmasalıdır. [S]-in böyük qiyməti daha məsul birləşmələrdə və yaxud da onun qiymətlərini dəqiq təyin etmək mümkün olmadığı hallarda qəbul edilir.

Boltun dartılaraq burulmaya hesablanması.
Vint dartısının (şəkil 80) ikibaşlı qaykasını burduqda, vintdə dartılmadan yaranan gərginlikdən (_ä) başqa, burulmadan toxunan gərginlik () də yaranır; siqma_d=4F/pi d_1 kvadratı. Toxunan gərginlik yivdəki sürtünmə momenti hesabına yaranır: