İlan mifinin mənşəyi

1. 
   İlan mifinin mənşəyi
   

Qədim Azərbaycanlıların inancında İlan da totem sayılmışdır. İlana etiqad midiyalılarda da mövcud idi.”Ovçu Pirim “ nağılında ağ və qara rəngli ilan haqqında danışılır. İlanın ağzının suyu xəstəliyə dərman hesab edilir. Məhz ilanın tüpürcəyi Ovçu Pirimə qeyri-adi bacarıq verir. Və o nəticədə bütün heyvanların və quşların dilini bilir. Gilqamış dastanında Gilgamış'ı aldadaraq böyük kədərə düşməsinə səbəb olan şey, ilanın dənizin dibindən çəkdiyi otun oğurlanmasıdır. Sevdiyi dostu Enkidunun ölümündən kədərlənən Gilqamış, bu özünündə bir gün öləcəyini anlayır. Utanapiştimə gedir. Gilgamışi orda ölümsüz ola bilməyəcəyini başa düşərək çarəsiz şəkildə göndərmək istəmirlər və insanı cavanlaşdıran bitkinin harada yerləşdiyini deyirlər. Otu dənizin dibindən almağa müvəffəq olur, ancaq ilan onu oğurlayır. Əslində, Gilgamesh bu məğlubiyyətə görə ilanı “yerin aslanı” adlandırır ”. İlan oğurlaması ilə dərisini dəyişir və cavanlaşır. Gilgamışın cavanlaşma ümidlərini dərin kədər əvəz edir. Bu mifdə, ilan insanların gənc qalması üçün vacib olan bitkini oğurlayan pis bir şeytan kimi görünür.

2.Nağıl qəhrəmanın başqa varlığa çevrilməsinin mifoloji əsasları

Sehrli nağıllarda һər hansı yasaq edilmiş bir hadisənin, şərtin pozulması, sirrin açılması nəticəsində də müxtəlif çevrilmələr baş verir, qəhrəman müxtəlif cildlərə düşür, quşa, heyvana çevrilir, daşa dönür və s. Xüsusən, çətin bir tapşırığı yerinə yetirməyə yola düşən qəhrəman möcüzəli köməkçinin dediklərini unudanda çətinliyə düşür. Yalnız sehrin, tilsimin sındırılmasından sonra qəhrəman öz əvvəlki vəziyyətinə dönə bilir. Qəhrəmanın çətinliyə, dara düşməsi о saat onun köməkçisinə əуаn olur və onun köməyilə qəhrəman ölümdən xilas olur.Sehrli nağıllarda çevrilmələrin müxtəlif növləri ayrıayrı süjet tiplərində geniş yayılmışdır. İnsanın başqa bir varlığa – quşa, heyvana, ağaca, daşa və əksinə çevrilməsi əski inamlardan qaynaqlanır: “Mifik əfsanə, mifik deyim, nağıl, dastanda insan, heyvan, daş, ağac və s. bir-birinin ardınca dürlü şəkillərə düşür.Çevrilmə motivi mifoloji mətnlərdə müxtəlif formada özünü göstərir. Be­lə ki, cansız varlıqlara çevrilmədə ən çox təsadüf edilən daşa çevrilmə mo­ti­vi­dir. “Çoban sürüsünü otarırmış. Onu bir bulağın başında yuxu tutur. Ayı­lıb görür ki, sürü yoxdu.Əhd eləyir ki, sürnü tapsam, bir qoç qurban kəsəcəyəm. Çoban sü­rü­nü tapır, lakin əhdinə əməl eləmir. Ona görə sürüsü ilə bərabər daşa dönür” Burada çevrilmə əhdə əməl etmədiyi üçün cəza olaraq gərçəkləşir. Amma da­şa dönmə ilə bağlı digər nümunələrdə çevrilmə motivinin mahiyyəti dəyişir, belə ki, çətinliyə düşən gəlin, qız düşməndən qurtulmaq üçün Allaha yalvarır və daşa dönür.

3.Dastan yaradıcılığında mif motivləri

Mif süjetlərini formalaşdıran əsas amillərdən biri də, mifoloji varlıqlarla bağlıdır. Bu varlıqlar canlı, cansız və ya da fövqəltəbii demonik varlıqlar ola bilər. Məsələn, Tanrı, insan, heyvan, pəri kimi obrazlar mif süjetlərinin formalaşmasında mühüm amildir. Əsasən totemizmlə bağlı olan heyvan obrazları müxtəlif mifologiyalarda geniş yayılmışıdr. Türk mifologiyasında isə belə mif personajlarında qurd obrazına tez-tez rast gəlinir. Bəzən əcdad qəhrəman, bəzən xilaskar və ya ana, ata, yaxud ər funksiyalarını icra edən qurd obrazı arxaik dastanlarda da tez-tez görünməkdədir. Türk folklorunda tanrı və qutsal heyvan obrazları ilə yanaşı, qeyri-adi fiziki görünüşlü personajlar da mövcuddur. Bunlara öncəliklə divləri aid etmək olar. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından tanıdığımız Təpəgözün yalnız bir gözü vardır. Divlər çox zaman üç qardaş, yeddi qardaş kimi təqdim olunurlar. Azərbaycan nağıllarında divlər xüsusiyyətlərinə görə Ağ div və Qara div adlandırılırlar. Onların bəzən anası da olur. Divlər adam ətini yeməyi sevirlər. Bu varlıqlar əksər hallarda ayı və ya günəşi qaçırır, başlarını qızların dizi üzərinə qoyaraq yuxuya gedirlər. Bəzi hallarda isə onlar həyat almasını oğurlayırlar. Mifoloji kontekstdə bu hal xaosun əlamətidir. Almanı geri almaq, ay və ya günəş qızı xilas etmək isə sehrli nağıl qəhrəmanının üzərinə düşür. Çox zaman divlərin ürəyi onlardan kənarda olur. Belə motivlərə “Tilsimə düşmüş qız” nağılında da rast gəlmək olar. Bununla yanaşı pərilər, cinlər də türk mifologiyasında geniş yayılmışdır.

4. 
   Mifoloji personajların dastan yaradıcılığında təzahürü
   

Mif süjetlərini formalaşdıran əsas amillərdən biri də, mifoloji varlıqlarla bağlıdır. Bu varlıqlar canlı, cansız və ya da fövqəltəbii demonik varlıqlar ola bilər. Məsələn, Tanrı, insan, heyvan, pəri kimi obrazlar mif süjetlərinin formalaşmasında mühüm amildir. Əsasən totemizmlə bağlı olan heyvan obrazları müxtəlif mifologiyalarda geniş yayılmışıdr. Türk mifologiyasında isə belə mif personajlarında qurd obrazına tez-tez rast gəlinir. Bəzən əcdad qəhrəman, bəzən xilaskar və ya ana, ata, yaxud ər funksiyalarını icra edən qurd obrazı arxaik dastanlarda da tez-tez görünməkdədir. Türk folklorunda tanrı və qutsal heyvan obrazları ilə yanaşı, qeyri-adi fiziki görünüşlü personajlar da mövcuddur. Bunlara öncəliklə divləri aid etmək olar. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından tanıdığımız Təpəgözün yalnız bir gözü vardır. Divlər çox zaman üç qardaş, yeddi qardaş kimi təqdim olunurlar. Azərbaycan nağıllarında divlər xüsusiyyətlərinə görə Ağ div və Qara div adlandırılırlar. Onların bəzən anası da olur. Divlər adam ətini yeməyi sevirlər. Bu varlıqlar əksər hallarda ayı və ya günəşi qaçırır, başlarını qızların dizi üzərinə qoyaraq yuxuya gedirlər. Bəzi hallarda isə onlar həyat almasını oğurlayırlar. Mifoloji kontekstdə bu hal xaosun əlamətidir. Almanı geri almaq, ay və ya günəş qızı xilas etmək isə sehrli nağıl qəhrəmanının üzərinə düşür. Çox zaman divlərin ürəyi onlardan kənarda olur. Belə motivlərə “Tilsimə düşmüş qız” nağılında da rast gəlmək olar. Bununla yanaşı pərilər, cinlər də türk mifologiyasında geniş yayılmışdır.

4. 
   Ülgənin tanrı funksiyaları
   

Ülgən Türk və Altay mifologiyasında Yaxşılıq Tanrısıdır. Göyün 16-cı mərtəbəsində yaşayır. Qara Xanın oğludur. Türk mifologiyasında Türklərin yaxşılıq tanrısıdır. Tək Tanrı inancında, Cənnət oğlu və göyün hökmdarı kimi görünürdü. Türk inanclarına görə, bütün xeyirxah işlərin sahibi xeyir Tanrısı Ülgəndir. Yaxşılıq tanrısı Ülgənin məkanı göydür. O, işıqla, ağla (göylə) aydınlıqla əlaqədardır. Şər ruhların sahibi isə şər tanrısı Erlik xandır. O, qaranlığı simvolizə edir, yer altında yaşayır, vəzifəsi isə insanlara pislik etməkdir. Bütün şər qüvvələr onun əmrinə tabedir.Qədim türk mifologiyasında göy aləminin hökmdarı hesab olunur.

4. 
   Şər tanrısı Erliyin mifoloji fuksiyaları
   

Şər ruhların sahibi şər tanrısı Erlik xandır. O, qaranlığı simvolizə edir, yer altında yaşayır, vəzifəsi isə insanlara pislik etməkdir. Bütün şər qüvvələr onun əmrinə tabedir. Erlik Xanın Türk və Altay mifologiyasında pislik edən Allahın ruhu olduğuna inanılır. Erlik Xan, Göy Tanrı'nın oğlu və qədim türklərin inancı olan Tanriciliqda yeraltı dünyasının ustasıdır. Monqollar buna Erleg və ya Yerleg deyirlər. Ülgenin oğlu və Qara Xanın nəvəsidir.Altayların bir yaradılış mifinə görə, Erlik Xan dünyanın yaradılmasında Tengriye qarşı pislik etdi və Tengri onu cəza olaraq yeraltı dünyaya sahib etdi. Erlik Xan yeraltı dünyanın ən aşağı mərtəbəsindəki yaşıl dəmir sarayda gümüş taxta oturur. Orada qırmızı rəngdə parlayan və özünə çox az işıq verən bir günəş yaratdı. Əmrində doqquz yəhərli öküz var. Erlik Xan lənətlənir, Tanrı (Ülgen) və xalqını yaratdığı torpaqdakı doqquz budaqlı şam ağacının doqquz budağından çıxarır. Erlik Tanrıya deyir ki, bu xalq mənim olmalıdır və tanrı Erlikə get öz adamlarını tap deyərək rədd edir. Allahın xalqına bu ağacın yalnız şərqə baxan beş budağından istifadə etməyə icazə verilir. Qalan dörd filial qadağandır. Erlik gedib bu xalqı aldadır.

4. 
   Teoqoniya anlayışı və tanrıçılıq
   

 Teoqoniya -allahların mənşəyi haqqında dini miflər sistemidir.

Dünyanın üçlü, yəni şaquli modelinə əsasən, dünya üç hissəyə bölünürdü. Yuxarı dünya yaxşılıq tanrılarının məskəni, yeraltı dünya isə yamanlıq tanrılarının toplandığı yer hesab olunur, eyni zamanda ölümü, qaranlığı özündə ehtiva edirdi. Bu hal əsasən, məkan vasitəsi ilə özünü göstərirdi. Belə ki, səma yaxşılıq tanrılarının, yeraltı dünya isə yamanlıq tanrılarının məskəni idi.Türk tanrıçılıq sistemində yaxşılıq tanrısı Ülgən göylərin sahibidirsə, yamanlıq tanrısı Erlik yeraltı dünyanın sahibidir. Bu tanrıların ailələri olmaqla yanaşı, onların insanlara yardım, yaxud yamanlıq etməsi üçün sahib olduqları ayələri vardır. M.Uraz “Türk mifologiyası” əsərinin “Tanrıların xarakteri və vəzifələri” bölümündə yazırdı: “Türk tanrıları vəzifələri baxımından belə cəmləşdirilə bilər: ibtidai yaradıcı göy tanrıları, yaxşılıqistər qoruyucu tanrılar, yamanlıq və yeraltı tanrıları, fırtına, göy gurultusu, şimşək, ildırım, yağış, müharibə, ədalət, xəstəlik və ölüm tanrıları, gözəllik tanrıçaları, cəhənnəm tanrı və tanrıçaları, qəhrəman tanrılar, kosmik varlıqları təmsil edən tanrılar, heyvanların, bitkilərin, çobanların tanrıları, bərəkət, bolluq, mövsüm tanrıları, dəniz, su, dağ, meşə, bulaq, dəmir, mədən, od tanrıları, bölgələrin qoruyucu tanrıları. Qədim türk təsəvvürlərinə görə, göydə məskən salan tanrılar yer üzünə, o cümlədən insana yardım göstərən idilər. Altay inanclarına görə Ülgən, Ağac Xan, Aiyanar, Ancazin, Ayata, Erdenay, Erlik Han, Mergen, Mucera, Oba, Odine Suiyesi, Tanqasit, Tuiyesi, Turun, Yalpağan, tanrıçalardan Ana Maygil, Günana Tanrı panteonuna aiddirlər. Onların funksiyaları da müxtəlifdir. Məsələn, Ancazin İldırım Tanrısıdır. Yaxud Erdenay tanrıların insanlara etdikləri yaxşılıqları xəbər verən Tanrıdır. Baş tanrılardan olan Mergen isə Qara Xanın digər oğlu Ülgənin qardaşıdır. Animistik düşüncənin bariz nümunəsi kimi Ağac xan Ağac Tanrısı, Suiyesi Su Tanrısı, Tuiyesi isə Dağ Tanrısı hesab olunur. Yaxşılıq tanrıları kimi yamanlıq tanrıları da Altay inanclarında geniş yer almaqdadır.

8.Mifoloji düşüncədə kultçuluq ənənəsi

Kult kəliməsi hərfi mənada latın dilindən tərcümədə sitayış, səcdə etmək mənasındadır. İbtidai düşüncədə kultçuluq müxtəlif real varlıqlar və tanrılar da daxil olmaqla, fövqəltəbii qüvvəyə sahib fantastik varlıqlara olan inamla bağlı idi. İbtidai düşüncəyə sahib qəbilələrdə müxtəlif kultlarla qarşılaşmaq mümkündür. Od kultu, ocaq kultu, su kultu, heyvan kultu, bitki kultu və s. bu qəbildəndir. Kultun əsas elementi magik mərasimlərlə müşahidə olunmaqdadır. Türk etnik-mədəni ənənəsinə nəzər saldıqda ağac kultu türk təfəkküründə yaradılış səbəblərinin başlıca motivlərindən biri olduğunu görürük. Bu düşüncəyə görə ilk insan doqquz budaqlı bir ağacın altında yaradılmışdır.

Türk mifologiyasında “Övliya Ağac” Tanrıya qovuşmanın yoludur. Inanca görə müqəddəs ağaclar gözlə görünməyəcək qədər göylərə yüksələr və işıq dolu cənnət aləminə çatar. Beləliklə, “Övliya Ulu Ağac” türk xalqlarının təfəkküründə Tanrının ilahi xüsusiyyətlərini simvolizə edir. “Övliya ağac” mifologiyasına dair ədəbiyyatlarda “Dünya ağacı”, “Şaman ağacı” kimi adlara rast gəlinir. Şamanist türklərin ən müqəddəs bildikləri ağac, qayın ağacıdır. Müqəddəs  sayıldığı üçün də “Bay qayın” deyilən bu ağac bütün şaman ayinlərində  iştirak edər. Ağac motivi olan qayın Altaylarda,şaman ayinlərində, doğum, toy və bayramlarda əhəmiyyətli ünsürdür.“Qaba ağac” anlayışına Kitabi-Dədə Qorqudda da rast gəlinir. Qabalıq, kobudluq ağacın ululuğuna, müqəddəsliyinə işarədir.

4. 
   Ağac kultunun “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında təzahürü
   

“Qaba ağac” anlayışına Kitabi-Dədə Qorqudda da rast gəlinir. Qabalıq, kobudluq ağacın ululuğuna, müqəddəsliyinə işarədir. türklərə görə, Dünya Ağacı sayılan qayın kosmogenezin formalaşdığı ilk dövrdən mövcud olmuşdur. Yəni Dünya Ağacı kosmogenezi formalaşdıran əsas elementlərdən biridir. Qayın ağacı yaradılışı tamamlamaq üçün Tanrı tərəfindən insanlara hami təyin edilmiş Umay vasitəsi ilə yer üzünə göndərilmişdir. Şamanların müqəddəs qayın ağacına qurbanvermə ayinləri keçirmələri bu ağacın qutsallığından və hər üç dünyanı birləşdirən ünsür kimi qəbul edilməsindən irəli gəlirdi. Belə ki, şaman məhz bu ağacın vasitəsi ilə Tanrı və insan arasında vasitəçilik edirdi.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da yer alan “Qaba ağacın kəsilməsin” ifadəsinə gəlincə isə bu deyimdən aydın olur ki, qədim türk inanclarına görə, ağac kosmik düzənin göstəricisidir. Ağacın kəsilməsi isə qurulu nizamın pozulmasına, nizamsızlığa, bir sözlə Xaosa işarədir.

4. 
   Kult anlayışı və onun mifoloji düşüncədə təzahürü
   

Kult kəliməsi hərfi mənada latın dilindən tərcümədə sitayış, səcdə etmək mənasındadır. İbtidai düşüncədə kultçuluq müxtəlif real varlıqlar və tanrılar da daxil olmaqla, fövqəltəbii qüvvəyə sahib fantastik varlıqlara olan inamla bağlı idi. İbtidai düşüncəyə sahib qəbilələrdə müxtəlif kultlarla qarşılaşmaq mümkündür. Od kultu, ocaq kultu, su kultu, heyvan kultu, bitki kultu və s. bu qəbildəndir. Kultun əsas elementi magik mərasimlərlə müşahidə olunmaqdadır. Türk etnik-mədəni ənənəsinə nəzər saldıqda ağac kultu türk təfəkküründə yaradılış səbəblərinin başlıca motivlərindən biri olduğunu görürük. Bu düşüncəyə görə ilk insan doqquz budaqlı bir ağacın altında yaradılmışdır. Türk mifologiyasında “Övliya Ağac” Tanrıya qovuşmanın yoludur. Inanca görə müqəddəs ağaclar gözlə görünməyəcək qədər göylərə yüksələr və işıq dolu cənnət aləminə çatar. Beləliklə, “Övliya Ulu Ağac” türk xalqlarının təfəkküründə Tanrının ilahi xüsusiyyətlərini simvolizə edir. “Övliya ağac” mifologiyasına dair ədəbiyyatlarda “Dünya ağacı”, “Şaman ağacı” kimi adlara rast gəlinir. Şamanist türklərin ən müqəddəs bildikləri ağac, qayın ağacıdır. Müqəddəs  sayıldığı üçün də “Bay qayın” deyilən bu ağac bütün şaman ayinlərində  iştirak edər. Ağac motivi olan qayın Altaylarda,şaman ayinlərində, doğum, toy və bayramlarda əhəmiyyətli ünsürdür.“Qaba ağac” anlayışına Kitabi-Dədə Qorqudda da rast gəlinir. Qabalıq, kobudluq ağacın ululuğuna, müqəddəsliyinə işarədir.

4. 
   İbtidai inanclarda öz əksini tapmış magik düşüncə
   

İbtidai inanc sistemindən qaynaqlanan mif motivlərinin bir çoxunun əsasında ayin və mərasimlərin genezisi yer almaqdadır. Ayin və mərasimlərin əsas strukturunu isə magik xarakterli elementlər təşkil edir. Bu günə qədər bir çox mifşünaslar və etnoqraflar magiyanın mahiyyətini açmağa cəhd etmişlər. Ümumilikdə, magiya insanın istədiyini əldə etməsi üçün fövqəltəbii qüvvələrə təsir göstərmək vasitəsidir. Magiya ibtidai inanc sistemində önəmli yer tuturdu. İbtidai inanc sistemində yer alan magiyanın mahiyyəti ilə bağlı C.C.Frezer “Qızıl budaq” əsərində olduqca maraqlı məlumatlar verir və magiyanın prinsipləri ilə bağlı yazırdı: “Magik düşüncə iki prinsip əsasında qurulub. Bunlardan birincisində deyilir: bənzər bənzəri yaradır, yaxud nəticə öz səbəbinə bənzəyir. İkinci prinsipə görə, əşyalar əgər artıq bir-biri ilə əlaqədə olublarsa, onlar birbaşa əlaqə kəsildikdən sonra da uzaqdan belə bir-birinə təsir etməyə davam edirlər. Birinci prinsip bənzərlik qanunu adlana bilər, ikinci isə təmas, yaxud yoluxmaq qanunudur. Birinci prinsipdən, yəni bənzərlik qanunundan kahin nəticə çıxardır ki, o, istənilən, arzu olunan hərəkəti sadə təqlid vasitəsi ilə həyata keçirə bilər. İkinci prinsipə əsasən o, belə qərara gəlir ki, əşya ilə hansı hərəkəti icra etsə, bir zamanlar həmin əşyanın sahibi olmuş şəxsə təsir etmiş olacaq.

11.Magiya və mantika anlayışlarının mifologi dünya görüşü ilə əlaqəsi

Magiya– ilkin görüşlərin elə formasıdır ki, insanlar fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyayatəsir etməyin yolunun tapılmasına inanırlar. Azərbaycanda əfsun, cadu, sehir, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Magiya hərəkətlə bağlıdır, xüsusi ayinlər şəklində yerinə yetirilir. Formalarının çoxluğu onunla şərtlənir ki, icmanın məişətinin bütün sahələrini öz əhatə dairəsinə alır. Bu əlamətinə görə magiyanın müxtəlif növləri meydana gəlmiş və XX əsrin 20-ci illərində B.K.Malinovski tərəfindən təsnifatı aparılmışdı. Əsasən «ağ magiya» və «qara magiya» şəklində xarakterizə edilməklə xeyirxahlığa, ya da əksinə, bədxahlığa xidmət etməsi vurğulanmışdır.

C.Anadol bu sistemin əsasında Türkiyədə yayılmış ovsun və caduları toplayaraq “Halk inanışları büyü sihir-tilsim” adlı əsərində təqdim etmişdir. O, əsərinin “Büyü Çeşitleri” adlı bölümündə magiyanın növlərini Frezerin simpatik magiya sisteminə əsaslanaraq belə təqdim edirdi:

Simpatik magiya:a) təqlid magiyası (homeopatik magiya);b) əlaqəli magiya (kontakt magiya);

2. Ağ magiya (pozitiv magiya);3. Qara magiya (neqativ magiya);4 Aktiv magiya; 5. Passiv magiya. Magiya– ilkin görüşlərin elə formasıdır ki, insanlar fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyayatəsir etməyin yolunun tapılmasına inanırlar. Azərbaycanda əfsun, cadu, sehir, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Magiya hərəkətlə bağlıdır, xüsusi ayinlər şəklində yerinə yetirilir. Formalarının çoxluğu onunla şərtlənir ki, icmanın məişətinin bütün sahələrini öz əhatə dairəsinə alır. Bu əlamətinə görə magiyanın müxtəlif növləri meydana gəlmiş və XX əsrin 20-ci illərində B.K.Malinovski tərəfindən təsnifatı aparılmışdı. Əsasən «ağ magiya» və «qara magiya» şəklində xarakterizə edilməklə xeyirxahlığa, ya da əksinə, bədxahlığa xidmət etməsi vurğulanmışdır.

12. Mifoloji məktəbin yaranma səbəbləri

Mifoloji məktəbin davamçıları L. Kun, V. Şvars, V. Mannxart, M. Müller, C. Koks, A. Qubernatis, A. Pike, M. Breal, A.N. Afanasyev, V.İ. Buslayev, O.F. Miller və başqaları olmuşdur. Azərbaycanda isə Mirzə Kazım bəyin “Firdovsi əsərlərində fars əsatiri” adlı əsərini bu yöndə ağardılan qiymətli elmi iş kimi dəyərləndirmək olar. Beləliklə də, folklorşünaslığın yaranması labüdləşdi. Avropa və Rusiyada, Türkiyədə, eləcə də dünyanın müxtəlif yerlərində folklorşünaslığın araşdırılmasına başlanıldı. Miflərin tədqiqi yolunda aparılan araşdırmalarda tədqiqatçılar əsatirlərin yaranması, onların mahiyyəti haqqında bir çox fikirlər söyləmiş və mifləri ibtidai düşüncənin məhsulu olaraq dəyərləndirmişlər. Foklorla mif arasında əlaqəni təsdiq edən bir çox alimlər bu sahəyə müxtəlif yönlərdən yanaşmışlar. Onlardan bəziləri bunu milli konteksdə, digərləri isə Şərq-Qərb əlaqələri səviyyəsində tədqiq etmişlər.

13.C. Frezer və antropoloji məktəb

Antropoloji məktəbin yaradıcılarından olan C.C.Frezer bütün dünya xalqlarının miflərini bir yerə toplamağa cəhd göstərərək mifin əsasında ayinlərin yer aldığını isbatlamağa çalışmışdı. C.C.Frezer “Qızıl budaq” əsərində miflə bağlı belə bir fikir irəli sürürdü ki, mif ibtidai elmdir və onun əsas funksiyası ayinlərin izahı üçün nəzərdə tutulub. М.İ.Steblin-Kamenski C.C.Frezerin bu nəzəriyyəsinə belə münasibət bildirirdi: “Miflə ayinin bir-biri ilə sıx bağlı olması danılmazdır. Lakin hələ də mədəni inkişafdan geri qalan bir çox xalqların miflərinin araşdırılması bu mərasim nəzəriyyəsinin o qədər də sadə olmadığını sübut edir. Beləliklə də elə miflər mövcuddur ki, onlar yalnız ayini izah etmir. Elə miflər də var ki, onlar mərasimlə müşayət olunmur. Bəzi xalqların mifləri çox, mərasimləri isə azdır. Yaxud əksinə, bəzən elə olur ki, miflər ayində icra olunur, lakin heç bir mif mətnindən istifadə olunmur.

14.Animizm və totemizm arasında oxşar məqamlar

Animizm bir anlayış olaraq, ilk dəfə ingilis etnoqrafı və mədəniyyətşünası Eduard Taylor tərəfindən elmə gətirilib. Onun fikrincə, animizm cəmiyyətdə ilk dini baxışın formalaşdığı mərhələdir. Digər tərəfdən isə o, inkişaf etmiş mədəniyyətdə bu mərhələnin davamını müşahidə etməkdə idi. Taylora görə, animistik inanclar ibtidai insanın yuxu, qarabasma, xəstəlik, ölüm, trans, halyusinasiya kimi hallarının nəticəsi kimi ortaya çıxıb. Bu da ruh haqqında düşüncənin formalaşmasına səbəb olub. Bu düşüncə isə insanın ruhunun onun bədənini zamanla tərk etməsi, daha sonra ölümdən sonra ruhun mövcudluğu, ruhların yeni bədənə yerləşdirilməsi, ölümdən sonrakı həyat kimi fikirləri formalaşdırdı.Termin kimi isə animizm kəliməsindən ilk dəfə alman alimi Q.E.Ştal istifadə edib. İbtidai düşüncənin ifadə formalarından biri də totemizmdir. Totem kəliməsi Amerika hindularına məxsusdur. Qədim dövrlərdə bir çox ibtidai kollektivlər öz soylarını bitkilərə, quşlara və ya heyvanlara bağlayırdılar. Totem müqəddəs varlıq olaraq düşünülür və klan cəmiyyətlərin bir çoxunda qəbilə totem seçdiyi varlıqla eyni qandan olduğunu zənn edir və onların ilk əcdadı olduğu düşünülür. İnsanlar totemə həm fərdi, həm klan səviyyəsində mistik varlıq kimi baxırlar. Klanlar özlərini o totemin adı ilə adlandırırlar. Totemin əti yeyilməz. Lakin bəzən xüsusi mərasimlərdə bu ətin müəyyən hissələri yeyilə bilər. Animizmdən qaynaqlanan totemizm zamanla inkişaf edərək öz funksiyasını fratrial əcdad – əcdad qəhrəman obrazı ilə əvəz etmişdir. Türk xalqlarının ibtidai təfəkküründə totemizmin mövcud olub-olmaması bu gün də mübahisəli məqamlardan biridir.

15.Türk totemizmində qurd