Kirim-tatar söz varliğinda bazi eş anlamli sifatlarin kullanimi üzerine notlar
Yüklə 337,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KIRIM-TATAR SÖZ VARLIĞINDA BAZI EŞ ANLAMLI SIFATLARIN KULLANIMI ÜZERINE NOTLAR Seher MAŞKARAOĞLU * Özet
- Anahtar kelimeler
- DOI Numarası/DOI Number: 10.24155/tdk.2018.60
- “Ahmak” avanaí
- “Büyük” balaban
- “Cesur” batır
- “Meşhur” belli
- “Çevik” areketçen
- “Zavallı” ġarip
- “Cimri” saran
- “Geveze” şaplavuz
- “Yaramaz” yaramaz
- “Yoksul” yoísul
|
105 Türk Dünyası 45. Sayı * Doktora Öğrencisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Programı, seher--memis@hotmail.com. KIRIM-TATAR SÖZ VARLIĞINDA BAZI EŞ ANLAMLI SIFATLARIN KULLANIMI ÜZERINE NOTLAR Seher MAŞKARAOĞLU *
Bir dilde, birbirine eş anlamda birçok sözcüğün bulunması o dilin zenginliğini gösteren özelliklerdendir. Kırım-Tatar Türkçesinin sözlük yapısı (sözlüğü), ölmekte olan bir dil olmasına rağmen çok zengindir. Bu zenginlikler arasında da eş anlamlı sıfatların gücü, çokluğu göze çarpmaktadır. Çalışmamızda Kırım-Tatar söz varlığında sıfat olan sözler taranmış ve eş anlamlılık bakımından incelenerek bir söz hazinesi biriktirilmiştir. Elde edilen bu sözlerde eş anlamlılığın nasıl oluştuğuna dair inceleme yapılarak hangilerinin alıntı (ödünçleme) yoluyla, hangilerinin aynı kökenden morfo- lojik farkla oluştuğu açıklanmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Kırım-Tatar Türkçesi, tehlikedeki diller, sıfat, eş anlamlılık. Notes on the Usage of Some Synonymous Adjectives in the Vocabulary of Crimean Tatars Abstract: There are a lot of words in a language almost identical in meaning among the properties showing the richness of the language. Crimean Tatars, although a dictio- nary of the Turkish language dying structure is very rich. This richness in the power of synonyms title features plurality eye. In our study the Crimean Tatar a promise treasure examining the scanned words and adjectives in the vocabulary of significan- ce in terms of co-deposited. Which of these words quoted by optained by examining how synonymy that occurs (through borrowing) through, which were explained by the different morphological occurs from the same origin. Keywords: Crimean Tatar Turkish, endangered languages, adjectives, co-signi- ficance. TÜRK DÜNYASI / TURKISH WORLD Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Language and Literature Sayı/Issue: 45 (Bahar-Spring 2018) - ISSSN: 1301-0077 Ankara, TURKEY DOI Numarası/DOI Number: 10.24155/tdk.2018.60 Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 106
1. Giriş Türk dilinin sınıflandırılmasında Kuzeybatı (Kıpçak) Grubu içinde yer alan (Öner 1998: XXV) Kırım-Tatar Türkçesi, ikinci binyıl başlarından beri Kırım’da yaşayan Kıpçak (Tatar, Nogay) kökenli Tatarların diline verilen ge- nel bir addır. Kırım-Tatar Türkçesi karışık bir yazı dilidir ve gerçekte birbirin- den oldukça farklı üç ayrı diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca), Orta diyalekt (Tatarca) ve Güney diyalekti (Türkiye Türkçesi) (Tekin, Ölmez 2003: 122-123). Kırım jeopolitik açıdan önemli stratejik bir bölgedir. Kırım’ın 1783’te Ruslar tarafından ilhak edilmesinden sonra bölgede yaşayan Kırım Tatarla- rının bir kısmı ana vatanlarını terk ederek Balkanlara ve Anadolu’ya yerleş- mişlerdir. Kırım’da kalan Kırım Tatarları ise Kırım’ın Tatarsızlaştırılması gibi siyasi amaçlar doğrultusunda bir bahane ile 1944’te zorunlu göçe tabi tutul- muş; ana vatanlarından sürgün edilen, nüfusunun önemli bir kısmını sürgün sırasında yitiren ve farklı ülkelere, dağınık bir şekilde yerleştirilen Kırım Ta- tarları dil bilimsel bakımdan da bir tür ‘dil kırımı’na uğratılmıştır (Sarı 2016a: 214). Kırım-Tatar Türkçesi, bugün UNESCO tarafından ortaya konulan Teh-
maktadır. 2001 yılı verilerine göre Kırım Otonom Bölgesi’ndeki toplam nü- fusun %12.03’ünü oluşturan Kırım Tatarlarının toplam sayısı 248.200’dür. Kırım-Tatar Türkçesinin konuşur sayısı ile ilgili net bir bilgi bulunmamakta- dır. Bununla birlikte bu konuda yapılan bazı çalışmalarda Kırım-Tatar Türk- çesini ilk dil olarak kullananların sayısının 100.000’i geçmeyeceği yönünde tahminler yer almaktadır. Kırım Tatarlarının büyük bir çoğunluğu iki dillidir ve günlük hayatlarında yaygın olarak Rusçayı kullanmaktadırlar. Kırım-Tatar Türkçesinin kullanımında özellikle yetişkin ve genç nesil arasında büyük bir düşüş vardır. Çocuklukta ana dillerini öğrenen ve kullanan Kırım Tatarları yetişkinlikte ana dillerini kullanmayı bırakmakta, sosyal çevre içerisinde pres- tijli dil konumundaki Rusçayı tercih etmektedirler. Kırım-Tatar Türkçesi ise ağırlıklı olarak yaşlılar tarafından kullanılmaktadır (Sarı 2016b: 251). Ölmekte olan küçük bir yazı dili olmasına rağmen Kırım-Tatar Türkçesinin sözlük kapasitesi çok zengindir. Bilindiği gibi, bir dilde birbirine eş anlamda birçok sözcüğün bulunması o dilin zenginliğini gösteren özelliklerdendir. Ali Şîr Nevaî’nin Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserinde Türkçenin yüksek bir edebî dil olmasını mümkün kılan, sahip olduğu özellikleriyle Farsçayı geride bırakan dillik deliller olarak gösterdiği örneklerden biri en küçük anlam farkı için kelimeler yaratılmasıdır. Nevaî eserinde “cüz’-i mefhûmât” için birçok kelime yaratıldığını söyleyerek Türkçenin yakın anlamlı kelimeler bakımın- dan zenginliğine işaret etmiştir. Ayrıca aralarındaki farkın çok az olduğunu belirterek şiir dilinde son derece önemli rolü olan sinonimlere dikkati çekmiş-
Seher MAŞKARAOĞLU 107
Türk Dünyası 45. Sayı tir (Özönder 1996: 15-16). Bir dilin zenginliğini bu yönleriyle değerlendirmek ilgi çekici olduğu kadar bugün de kullanılan bir yöntemdir. Kırım-Tatar söz varlığını ortaya koyan ve genellikle Kırım Tatarca-Rusça olmak üzere iki dilli hazırlanan sözlükleri incelediğimiz zaman Nevaî’nin dikkat ettiği eş anlamlı- lık zenginliği göze çarpmaktadır. Genel dil biliminde tartışmalı konulardan biri olan eş anlamlılığı, araştır- macılar farklı şekillerde tanımlamışlardır. Korkmaz, eş anlamlılığı iki veya daha çok kelimenin aynı veya birbirine yakın anlam taşıması olarak tanımlar- ken dil bilimi açısından aslında anlamca birbirine tıpı tıpına denk düşen çok az kelime olduğunu, eş anlamlı sözlerin genellikle bazı kelimelerdeki kavram inceliklerinin çeşitli sosyal ve dil kesimlerinde zamanla gölgelenmeye uğra- yarak anlamca birbirlerine yaklaşmalarından oluştuğunu belirtir (Korkmaz 2007: 85-86). Vardar’a göre eş anlamlılık, iki ya da daha çok sayıda gösterge- nin aynı anlama gelme, aynı gösterenlerin aynı gösterileni belirtme özelliğidir. Vardar, eş anlamlılığın çoğu kez salt nitelikli olmaktan uzak olup bu nedenle özdeşlikten çok anlamca yakınlık belirttiğini, çünkü aynı bağlamda hiçbir an- lam ayırtısı getirmeden birbirinin yerini alabilecek göstergelerin az sayıda ol- duğunu söyler (Vardar 2002: 94). Karaağaç, eş anlamlılığı anlam veya işlevce birbirinin aynı veya benzeri olan dil birimlerinin ilişkisi olarak görür. Dillerde anlam bakımından birbirleriyle tamamen örtüşen sözlerin genellikle bulunma- dığını, eş anlamlı sözlerin anlam bakımından birbirine benzer olmakla birlik- te, birini diğerinden ayıran bir ayrıntıya sahip olduklarını ileri sürer (Karaağaç 2013: 373-374). Dilbilim Sözlüğü’nde ise eş anlamlılık sözcük ve tümcelerin özdeş anlamları olmaları durumu şeklinde tarif edilir. Anlam bilimciler tara- fından tam eş anlamlılığın söz konusu olmadığının, çünkü böyle bir durumun ancak iki sözcük bütün bağlamlarda birbirinin yerine kullanılabilirse olanaklı olabileceğinin öne sürüldüğü belirtilir (İmer, Kocaman, Özsoy 2011: 118). Genellikle benimsenen bir yargı, hiçbir dilde, başlangıçta, bir kavramı yansıtmak için birden çok göstergenin kullanılamayacağı biçimindedir. Bir başka deyişle, aynı dilde iki ayrı gösterge, bütünüyle aynı anlama gelemez. Her dilde görülen eş anlamlılar arasında kimi zaman oldukça büyük kimi za- man pek küçük anlam farkları vardır. Yoksa bile kullanış farkı bulunur. Bu bakımdan bu gibi ögeleri yakın anlamlı kelimeler olarak tanımlamak daha doğru olur. Durum böyleyken birbirine yakın anlamlı sözcükler için Yunanca- da kullanılan syn (birlikte, eş) ve onoma (ad) sözcüklerinden kurulan sünônü- mos terimi bütün dillerde yaygınlaşmıştır (Aksan 2016: 99, Aksan 2004: 157, Tekin 1997: 116). Temelde alıntı kelimelerle yerli kelimelerden kaynaklandığı üzerinde hemfikir olunan eş anlamlılıkta (Özden 2014: 164), genellikle yabancı kö- kenlilerle yerlilerin dilde kullanılışları sırasında -bunlar anlamca birbirine çok
Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 108
yaklaşmış bile olsa- kurdukları bağlantılar, bağdaştırdıkları ögeler açısından çoğunlukla ayrım vardır. Bir dil içinde yerli kökenli eş anlamlıların bolluğu dilin anlatım gücünü artırmaktadır (Aksan 2007: 191). Eş anlamlılık ölçeğinde, derecesine göre farklı türde eş anlamlılıkların ol- duğu düşünülür. Lyons, iki temel eş anlamlılık türünden söz ederek eş anlam- lılık terimini derecelendirir. Bazı bağlamlarda hem bilişsel hem de duygusal anlam eş değerliği için “tam eş anlamlılık”, (tam eş anlamlı olsun ya da olma- sın) bütün anlamlarında ve bütün bağlamlarda birbirinin yerine geçebilen eş anlamlı sözler için “bütüncül eş anlamlılık” terimlerini kullanır. Bu sınıflan- dırma düzeni dört tür eş anlamlılığa olanak sağlar (Lyons 1983: 399): • Tam ve bütüncül eş anlamlılık, • Tam ama bütüncül olmayan eş anlamlılık, • Tam olmayan ama bütüncül olan eş anlamlılık, • Tam ve bütüncül olmayan eş anlamlılık. Lyons, birçok anlam bilimcinin “gerçek” eş anlamlılıktan söz ederken akla getirdiklerinin tam ve bütüncül eş anlamlılık olduğunu ve dilde böyle eş anlamlı olan çok az sözcük bulunduğunu belirtir (Lyons 1983: 400). Lyons, daha sonra “tam” ve “tam olmayan” eş anlamlılık arasındaki ayrımı artık kul- lanmayacağını söyleyerek eş anlamlılığı daha çok “bilişsel eş anlamlılık” teri- miyle sınırlar (Lyons 1983: 401). Cruse ise eş anlamlılık ölçeğinde bütünsel, bilişsel ve yakın eş anlamlılık olmak üzere üç tür eş anlamlılık derecesi öngörür (Cruse 1986; aktaran Do- ğan 2011: 81): Bütünsel eş anlamlılık, iki sözcüğün tüm anlamlarının bütün bağlamlarda karşılıklı yer değiştirebilmesi ve hem bilişsel hem de duygusal anlamında özdeşliğin olmasıdır. Bilişsel eş anlamlılıkta birinin yerine öteki- nin konması sonucu ortaya çıkan cümlelerin anlamı aynı ise iki ya da daha çok öge eş anlamlıdır. Yakın eş anlamlılık, anlamca daha az ya da daha çok benzer olan ancak aynı ya da özdeş olmayan ifadeler şeklinde tanımlanır. Ya- kın eş anlamlılık, temelde farklı doğruluk koşulları olan cümleler doğurması bakımından bilişsel ve bütünsel eş anlamlılıktan ayrılır. Bilişsel eş anlamlılık, eş anlamlı sözlük birimlerin aynılığı ya da özdeşliği olarak kabul edilirken yakın eş anlamlılık sözlüksel birimlerin anlamlarının nispeten yakınlığını, daha fazla ya da az benzerliğini ifade eder. Tartışmasız bütünsel eş anlamlı çifti bulmak hemen hemen imkânsızdır (Doğan 2011: 82-85). Bu bakımdan çalışmamızda incelenen sıfatların daha çok bilişsel eş anlamlı ya da yakın eş anlamlı oldukları söylenebilir. Seher MAŞKARAOĞLU 109
Türk Dünyası 45. Sayı 2. Inceleme Eş anlamlı sözlerin anlam bakımından yakın veya benzer olmalarının yanı sıra tamamının aynı söz türünden olması da şarttır. Farklı söz türünden olan sözlerden eş anlamlı dizi oluşmaz. Bir eş anlamlı dizinin oluşması için, diziye giren sözlerin ya ad ya sıfat ve eylem olmaları, yani aynı türden olmaları gere- kir (Karaağaç 2013: 373). Kırım-Tatar Türkçesinin söz varlığını incelediğimiz zaman eş anlamlı sıfatların gücü, çokluğu göze çarpmaktadır. Bu nedenle ça- lışmamızda sadece sıfat olan sözler taranmış, bunların içerisinde eş anlamlılık zenginliğini gösteren örnekler seçilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın bu bölü- münde Kırım-Tatar Türkçesi sözlüklerinden (Useinov 2006; Karahan 2011) elde ettiğimiz eş anlamlı sıfatları Kırım-Tatar Türkçesi edebî metinlerinden derlenen cümlelerle örneklendirmek istiyoruz. Aşağıda tarama ile elde ettiği- miz söz varlığı anlam başlıkları altında verilmiş ve kökenleri de gösterilmiştir:
bu iş sayılmıyor mu?” -C. Ġafar (Kültür Bakanlığı 1999: 2). aímaí / aḫmaí “ahmak, budala; alık” < Ar. aĥmaí “aklını gereği gibi kullanamayan, bön, budala, aptal” (Kara- ağaç 2015: 141). Yura doġru ayttı, men aímaíım, eşekim ve bilmem daa kimim! “Yura doğru söyledi. Ben ahmağım, eşeğim ve daha bilmem kimim!” -E. Umerov (Atıcı 2008: 188).
bu bizim ahmak bahçemizde göründü.” -İ. Paşi (Yiğit 2008: 335). Aġızıñdan çıíían sözler episi yalan, episi beftan, aḫmaí ekensin! - dedi Ḳurtseit zornen ozüni tutıp. “Ağzınızdan çıkan sözlerin hepsi yalan, hepsi if- tira, ahmak imişsin, dedi Kurtseit kendini zorla tutarak.” -Çerkez Ali (Kültür Bakanlığı 1999: 11).
yinli, mankafa, kalın kafa” < Ar. ‘aíl “düşünme, anlama ve kavrama gücü, us” (Karaağaç 2015: 143) + sız eki. Baġrıma oí kibi íadala sözleri. / Ne yaptım men, deyim, anamnı muġayt- tım! / Ogümde canlana onıñ saf kozleri... / Aíılsız oldım men. Kalbine dert íattım. “Bağrıma ok gibi takılır sözleri. / Ne yaptım ben, diyorum, annemi Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 110
üzdüm! / Önümde canlanır onun saf gözleri... / Akılsız oldum ben. Kalbine dert kattım.” -Ş. Alaatdin (Kültür Bakanlığı 1999: 1). Nafe - A, íarı! Aíılsız olma, şimdi bizler de yanar íavurılırız. İşte murad bunları da ateş almış daa ne beklersin. “Nafe - A, karı! Akılsız olma, şimdi bizler de yanar kavruluruz. Kader işte, bunları da ateş almış daha ne bekler- sin.” -S. A. Özenbaşlı (Kültür Bakanlığı 1999: 10).
mıymıntı” bk. Kazan-Tatar añíav “1. akılsız, cahil. 2. ahmak.” (Öner 2015: 32), Ka- raçay-Malkar ankav “deli, hafif kaçık.” (Tavkul 2000: 85). Bu omürde onı iç bir şey raatsızlamay. Atta, aíayınıñ ‘añíav’ degenide bile canı aġırmadı. “Bu hayatta onu hiçbir şey rahatsız etmiyor. Hatta kocasının ‘avanak’ dediğine bile canı sıkılmadı.” -A. Osman (Sezgin 2007: 403). Añíav oyun bozar, tentek toyın bozar. “Aptal oyun bozar, budala düğünü bozar.” -Atalar Sözü (Kültür Bakanlığı 1999: 11). budala “budala, ahmak” < Ar. budalâ “zekâca geri” (Karaağaç 2015: 210). Ḳartbabasınıñ sözlerini ḫatırladı: ‘Tek budala iç bir şeyden íorímay. Ḳoríu duyġusından marum adam degil, íoríunı yeñe bilgen adam cesurdır’. “Dedesinin sözlerini hatırladı: ‘Sadece budala hiçbir şeyden korkmaz. Korku duygusundan mahrum adam değil, korkuyu yenebilen adam cesurdur’.” -E. A. Osmanoğlu (Yiğit 2008: 155). Aímaí ozüni maítar, budala íızını. “Ahmak kendini över, budala kızını.” -Atalar Sözü (Kültür Bakanlığı 1999: 11). matüv “beyinsiz, ahmak, budala” bk. Ar. ma‘tûh “bunamış, bunak” (Karaağaç 2015: 519), Karaçay-Malkar matuh “1. beceriksiz, uyuşuk, tembel, mıymıntı, ağırkanlı. 2. dar kafalı” (Tav- kul 2000: 294). Kerçek, Kuddusın aġası da bar edi, ama o, ġarip, em matüv sumalaí, em de babasıday içkini seve edi... “Aslında, Kuddus’un ağabeyi de vardı ama o zavallı, hem aptal hem de babası gibi içkiyi seviyordu...” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 14).
tasyonda arıyor.” -Ş. Alaatdin (Kültür Bakanlığı 1999: 5). sersem “sersem, şaşkın, serseri; kaçık, divane” < Far. ser-sām “sersem” (Türkçe Sözlük 2005: 1736). Seher MAŞKARAOĞLU 111
Türk Dünyası 45. Sayı İç, sersem erif, amma sesin çıímasın! “İç sersem herif, ama sesin çıkma- sın!” -Bekir Mustafa Masalı (Kültür Bakanlığı 1999: 4). Butün gice uyíusızlıítan dügün íasevetinden baş da sersem oldı. “Bütün gece uykusuzluktan, düğün sıkıntısından başım da sersem oldu.” -S. A. Özen- başlı (Kültür Bakanlığı 1999: 6).
enayi”
bk. Karaçay-Malkar teltek, tentek “aptal, sersem” (Tavkul 2000: 390-391), Karay tentek “ahmak” (Baskakova, Zayonçkovskogo ve Şapşala 1974: 564). Soíırnı alsañ sav tuvar, tentekni alsañ soy kuvar. “Körü alırsan sağ doğar, aptalı alırsan soyunu bozar. -Atalar Sözü (Kültür Bakanlığı 1999: 11). “Büyük” balaban “büyük; yetişkin” < Far. bâlabân “iri cüsseli insan, ayı, büyük davul tokmağı” (Gülensoy 2007: 107). “Ḳoluna balaban ḫayış kiniġa tutían?” soravınen orta derece ḫadimlerniñ portfelinden pek az ufaí redikül tutían madamnı kosterdi. “‘Elinde büyük deri kaplı bir kitap tutan?’ sorusu ile orta derece ilim adamlarının çantasından biraz daha ufak redikül tutan madamı gösterdi.” -C. Gafar (Kültür Bakanlığı 1999: 3).
Doḫtur onıñ kozüniñ ogünde balaban, íoríunç ve yaḫşı merametli bir adam olıp korüne edi. “Doktor onun gözleri önünde heybetli, korkunç ve çok merhametli bir adam olarak görünüyordu.” -A. Odabaş (Kültür Bakanlığı 1999: 7).
KB ~ DLT bedük “büyük” CC beyik “yüce, büyük”
bir olduğunda, o yerinden kalktı, şifonyerin kapağını açtı, elbiselerini değişti- rip saçını taradı, sonra şifonyerin kapağının iç tarafındaki aynaya bakarak bü- yük siyah bir gözlük taktı, daireden çıktı, kapıyı kilitledi.” -E. Umerov (Atıcı 2008: 111).
Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 112
Onlar şu saat seçilip buyük sevinçnen yanı kelgen aríadaşlarını íarşıladılar. “Onlar o anda seçilip büyük bir sevinçle yeni gelen arkadaşlarını karşıladılar.” -A. Odabaş (Kültür Bakanlığı 1999: 7).
KB irig “sert, kaba; haşin, gayretli” Kimersi eykel tiklemekniñ eñ zemaneviy, yani tola degil, iri panelli bina íurġan kibi íolay yolunı íıdıra. “Kimisi heykel dikmenin en modern, yani tuğ- la değil, büyük panelli bina kurmuş gibi kolay yolunu arar.” -İ. Abduraman (Atıcı 2008: 5).
gözyaşlarıyla cevap vermişti.” -H. S. Ayvazov (Kültür Bakanlığı 1999: 1). íocaman “kocaman, çok büyük” < íoca “koca, ulu, efendi” (Toparlı, Vural ve Karaatlı 2007: 152) + man eki.
Ḳocaman bir çeçekni añdırġan badem teregi ise ep yaíınlay. “Kocaman bir çiçeği andıran badem ağacı ise hep yakınlaşıyor.” -A. Osman (Sezgin 2007: 229).
“Fakat bunların arasında en eskisi, herhâlde Çatal-Kaya’dır. Bu isim ona sıra hâlinde duran şu kocaman dağların ortasında dikili çatalları ve dişleri için verilmiştir.” -R. Fazıl (Kültür Bakanlığı 1999: 2). ulkün “büyük; kocaman” < ET ülken ~ ülgen “yüksek, büyük, ulu, yüce” (Orkun 2011: 879, Şirin 2010: 176). Ulkün çırak yarıġında, teren oylar içinde koz íapaíları yavaş-yavaş yu- mulġanını duymay íaldı. “Büyük mum ışığında, derin düşünceler içinde göz kapaklarının yavaş yavaş yumulduğunu anlayamadan uyuyup kaldı.” -H. Ede- mova (Turan 2007: 104).
CC bagatur “bahadır, yiğit, cesur, kahraman” Seher MAŞKARAOĞLU 113
Türk Dünyası 45. Sayı Far. bahâdur < Moğ. bağatur. Eski Kıpçakçada bahadur olarak geçer (Eren 1999: 33).
ve boyu bosu gelişmiş Salâhiddin Bey adında genç ve cesur bir yiğit vardı ki hanın kızı onun aşkının esiri olmuştu.” -O. Akçokraklı (Kültür Bakanlığı 1999: 2). Mindigim zaman eski, uzaí Tatarstan çöllerinde bir davuşle binlerce cav íaytarġan, duşman buzġan bir başbuġ pertavumman koküsim íabarır, yuregim urardı; ozümi bir ḫan yaḫut bir batır zan eterdim. “Bindiğim zaman eski, uzak Tataristan çöllerinde bir sesle binlerce düşman çeviren, düşmanı bozan bir başbuğ tavrımla göğsüm kabarır, yüreğim vururdu; kendimi bir han veya bir kahraman zannederdim.” -N. Çelebicihan (Kültür Bakanlığı 1999: 6). merdane “cesur, yiğit, erkekçe” < Far. merd + Far. -âne “erkeğe yakışır biçimde, mertçe, yiğitçe” (Karaa- ğaç 2015: 531). Duşmanıñ karınca bolsa da, oziñ merdane tut. “Düşmanın karınca da olsa, kendini yiğide yakışır bir hâlde tut.” -Atalar Sözü (Karahan 2011: 468). mert “kahraman, gözü pek, cesur adam” < Far. merd “1. yiğit. 2. sözünün eri, güvenilir kimse” (Karaağaç 2015: 531).
Namert dostıñ bolġaşı, mert duşmanıñ bolsın. “Namert dostun olacağına, mert düşmanın olsun” -Atalar Sözü (Karahan 2011: 470). íoríubilmez “korkusuz; cesur; korkmaz; yürekli” < ET íorí- “korkmak” (Şirin 2010: 352). ET íorí - ġu “korku, korkunç” (Eraslan 2012: 582). KB ~ CC korku “korku” ET bil- “bilmek” (Şirin 2010: 356). KB ~ DLT bil- “bilmek” + mez eki.
korkusuzluğu ile belli idi.” -H. Edemova (Kültür Bakanlığı 1999: 3). cesür “cesur, cesaretli, yürekli, gözü pek” < Ar. cesur “yürekli, cesaretli” (Karaağaç 2015: 219). O da sizge beñzey, saġlam, cesür, aíıllı. “O da size benziyor, sağlam, ce- sur, akıllı.” -H. Edemova (Turan 2007: 96). Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 114
Tabiat ḫışımına, yerniñ şaraitına uyġun cınslar yetiştirmek mumkün. Bunıñ içün cesür yurekli, çıdamlı adamlar kerek. “Tabiatın hiddetine, yerin şartına uygun cinsler yetiştirmek mümkün. Bunun için cesur yürekli, sabırlı insanlar gerek.” -Çerkez Ali (Hendem 2008: 175).
insan biraz cesaretli olmalı.” -Z. Kurtnezir (Atıcı 2008: 382). yurekli “yürekli, cesaretli, cesur, cüretkâr” < Eski Türkçeden başlayarak kullanılır (yürek). Orta Türkçede yürek bi- çimi geçer. Eski Kıpçakçada da yürek olarak kullanılır. Türkçe yür- “hareket etmek” kökünden geldiği açıktır: yür- + -(e)k eki (Eren 1999: 462) + li eki.
“Kardeşi abisinin yanında ufak, zayıf olarak görünse de iradeli ve yürekliydi.” -İ. Paşi (Yiğit 2008: 327).
yürekli insanların ruhunu saklamakta...” -İ. Abduraman (Atıcı 2008: 66). yigit “yiğit, yaman, mert, cesur, cesaretli, cüretli, yürekli, gözü pek, kor- kusuz”
< yigit “yiğit, genç” (Eraslan 2012: 624). KB ~ DLT yigit “yiğit, genç” CC yegit, igit “genç”
Arslan diyerek övdü onu bey.” - A. Osman (Sezgin 2007: 246). “Meşhur” belli “seçkin, ileri gelen, tanınmış, ünlü, meşhur” < ET belgü + lüg “belli, aşikâr; bir alametle donanmış” (Eraslan 2012: 557).
KB belgülük “belli, açık” DLT belgülüg “belli” Olarnıñ balaları belli injenerler, belli ekonomistler, belli agronomlar ve yazıcılar olıp yetiştiler. “Onların çocukları tanınmış mühendis, tanınmış ekonomist, tanınmış ziraat mühendisi ve yazar oldular.” -Çerkez Ali (Kültür Bakanlığı 1999: 9).
Seher MAŞKARAOĞLU 115
Türk Dünyası 45. Sayı < ET ay- “demek, söylemek, açıklamak” > ayt- ~ ayıt- “söylemek, demek; sormak” (Orkun 2011: 766, 767; Şirin 2010: 390, 391). KB ~ DLT ayıt- “söylemek” CC ayt- “söylemek, demek, anlatmak, bildirmek” + uv eki + lı eki. Sözleriden añlaşıla, íulaí salsañ kimerde, / Yaşlıġında pek aytuvlı çoban bolġan, er yerde. “Sözlerinden anlaşılır, kulak verirsen bazen de, / Gençliğin- de pek meşhur çobanmış, her yerde.” -M. Nüzhet (Kültür Bakanlığı 1999: 3). Ebet, kene yaşayacaġım kele. Bu azaplı omürimi bir kün daa uzatmaí ḫatiri içün, masallarda aytuvlı padişa balalarınıñ baldırlarını kesip, minek íuşuna íaptırġanday, men de baldırımdan bir parça kesip çip-çiy aşaycaġım kele. “Evet, gene de yaşamak istiyorum. Bu eziyetli ömrümü bir gün daha uzatmanın hatırı için - masallarda meşhur padişah çocuklarının baldırını kesip binek kuşuna vermesi gibi- benim de baldırımdan bir parça kesip çiğ çiğ yiye- sim geliyor.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 2). meşur “meşhur, ünlü” < Ar. meşhūr “1. ünlü, tanınmış, herkesçe bilinen, angın. 2. ünlü, tanınmış kimse.” (Karaağaç 2015: 533). Sultan diííatnen baíían da, íarşısındaki adamnıñ butün kundoġuşía oz sarġuşlıġınen, ġaripliginen meşur Bekir Mustafa olġanını korgen. “Sultan dikkatle bakmış ve karşısındaki adamın Doğu’nun her yerinde sarhoşluğuyla, garipliğiyle meşhur olan Bekir Mustafa olduğunu görmüş.” -Bekir Mustafa Masalı (Kültür Bakanlığı 1999: 3). Şeerniñ töpesinde, şimal tarafta meşur Ay-Petri daġı tiklenip tura. “Şehrin yukarısında, kuzey tarafta meşhur Ay-Petri Dağı dikiliyor.” -R. Fazıl (Kültür Bakanlığı 1999: 2).
arasında namlı bir yiğidin yetiştiği işitilir.” -Çorabatır Destanı (Kültür Bakan- lığı 1999: 32).
olursun, cahilliği vur da çık!” -Y. Ş. Ali (Kültür Bakanlığı 1999: 1). Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 116
“Çevik” areketçen “canlı, çevik, faal” < Ar. ĥareket “1. bir cismin durumunun ve yerinin değişmesi, devinim. 2. vücudu oynatma, kıpırdatma veya kımıldanma. 3. davranış.” (Karaağaç 2015: 338) + çen eki.
-Çerkez Ali (Kültür Bakanlığı 1999: 4). O uzun íuru kevdeli, ġayet areketçen ve keskin davuşlı íadın. “O; uzun, kuru gövdeli, gayet hareketli ve keskin sesli (bir) kadın.” -A.Osman (Sezgin 2007: 473).
Far. çabuk (Türkçe Sözlük 2005: 418). Ogde íız, artta yigit, zurnalarnıñ biri-birini ozmaġa tırışían kibi, gurde- li sesleri, davulnıñ dımpıldısı altında meydannıñ yarısına barġanda íıznıñ íarşısına, umütsizden uzun boylu, ateş koz, dülber yigit çıítı ve çevik areket- lernen, íıznı íanatı altına íıstırġan şain kibi, parmaíları ucunda ogge areket etti. “Önde kız, arkada delikanlı, zurnaların birbirini geçmeye çalıştığı gibi, coşkun sesleri, davulun gümbürtüsü altında meydanın yarısına gittiğinde kı- zın karşısına, ümitsizce uzun boylu, ateş gözlü, güzel delikanlı çıktı ve çevik hareketlerle, kızı kanadının altına kıstırmış şahin gibi, parmaklarının ucunda öne hareket etti.” -H. Edemova (Hendem 2008: 342).
telerde Rüstem’i soğukkanlı, çevik hareketli, iradeli boksör diye yazsalar da şimdi o heyecanlanıyor, vücudunda hafif titreme hissederek sıkıntı çekiyor- du.” -A. Osman (Sezgin 2007: 105). çalt “hızlı, süratli, seri, çabuk, çevik” bk. Kazan-Tatar çalt it- “iki maddeyi aniden birbirine vurarak ses çıkar- mak, çat etmek” (Öner 2015: 90), Karay çalt “hızlı, çabuk” (Baskakova, Za- yonçkovskogo ve Şapşala 1974: 623). Eger çamasırḫanede çoí eglenmesek, rayonġa da barıp kelmek mumkün. Aydı, çalt íıbırda!.. “Eğer çamasırhanede çok oyalanmazsak ilçeye de gidip gelmek mümkün. Haydi, kıpırda biraz!..” -İ. Abduraman (Atıcı 2008: 8). Ne degenler, alırız degenlermi, çalt aytsa şunı! “Ne demişler, alırız demiş- ler mi? Çabuk söylesene şunu!” -A. Odabaş (Kültür Bakanlığı 1999: 1). çabik “çevik, tetik, atik, hızlı ve hareketli” Seher MAŞKARAOĞLU 117
Türk Dünyası 45. Sayı < Orta Türkçede şabük olarak geçer. Clauson’a göre Farsça çâbuk’tan alınmıştır. Brockelmann, Menges, Räsänen çap- “vurmak” kökünden geldiği- ni; Tenişev, çap- kökünün türevleri arasında olduğunu belirtmiştir (Eren 1999: 75).
Çalía yatían yigit eki elinen başını avuçladı, iñilti íopardı, soñra çabik areketle çevirilip yüzüíoyun yattı. “Sırtüstü yatan genç iki eliyle başını avuçla- dı, inilti kopardı, sonra hızlı hareketlerle dönüp yüzükoyun yattı.” -E. Umerov (Atıcı 2008: 118).
ye koş! Çabuk bu tarafa, bu tarafa!” -S. A. Özenbaşlı (Kültür Bakanlığı 1999: 10).
Karaağaç 2015: 799). CC tez “tez”
bim, tez günde, tez saatte benim canımı al da beni bunun kahrından kurtar!’ diye kendisine beddua ederdi.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 9).
maz gönül, havalanıp alçalır bomboş yere.” -N. Çelebicihan (Kültür Bakanlığı 1999: 1).
çok derdi var ki kitaplara sığmaz.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 5). biçare “biçare, zavallı” < Far. bá-çâre “çaresiz, zavallı kimse” (Karaağaç 2015: 200). Oleyazdıí dertke derman tapalmayıp / Ḫastalıġı gizli olġan biçareday. “Öleyazdık derde derman bulamayıp / Hastalığı gizli olan biçare gibi.” -Ş. Selim (Kültür Bakanlığı 1999: 3).
darlık var.” -S. A. Özenbaşlı (Kültür Bakanlığı 1999: 3). zavallı “fakir, yoksul, sefil, biçare, zavallı” Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 118
< Ar. zevâl “yok olma, yok edilme” (Karaağaç 2015: 842). Taş íayalar da, bu yükniñ astında dayanalmay parça-parça olıp, gurlep yıíıla, zavallı cin tayfasınıñ koylerini ozü tübüne komip taşlay eken. “Taş ve kayalar da bu yükün altında dayanamayarak parça parça olup gürültüyle yıkı- lıyor, zavallı cin taifesinin köylerini dibine gömüp bırakıyormuş.” -Ayuvdağ Efsanesi (Kültür Bakanlığı 1999: 3). Başía íızlar kule edi, / Bu zavallı íıza edi, / Em içinden cana edi. “Diğer kızlar gülüyorlardı, / Bu zavallı kızıyordu, / Hem de ta içinden yanıyordu.” -M. Niyazi (Kültür Bakanlığı 1999: 4).
Kırım-Tatar Türkçesinde mecaz: “biçare, garip, zavallı” (Karahan 2011: 282).
sözünden çıkmaya sakınıp anasının ise hatırını kırmamaya çalışıyor, bir zaval- lının çiçek gibi kızıyla evleniyor.” -H. Edemova (Hendem 2008: 367).
solduğu” -I. Kadir (Kültür Bakanlığı 1999: 1). “Cimri” saran “cimri, hasis, varyemez, eli sıkı” < KB ~ DLT saran “hasis, cimri, eli sıkı” Saran bazirgân başı aldına çıííannıñ sözüne íulaí asmay, íarşılap, oz yo- lunı devam ete. “Cimri bezirgânbaşı, önüne çıkanın sözüne kulak asmaz, kar- şılayarak yoluna devam eder.” -Köroğlu Destanı (Kültür Bakanlığı 1999: 44). Aḫmedi saran adam olmaínen, er alda, bedava íazanılġan malnı seve edi. “Ahmedi açgözlüydü. Mutlaka bedava kazanılan malı severdi.” -İ. Paşi (Yiğit 2008: 392).
OT íısġan- + ç < íız+ġa-n-ç (Gülensoy 2012: 517). CC kızgançı “hasis, pinti”
pirinç, / Demesinler cimri!” -N. Ömer (Kültür Bakanlığı 1999: 1). Seher MAŞKARAOĞLU 119
Türk Dünyası 45. Sayı Mende er şey bar, saña ne kerek ise, episini al da ket. Men íızġanç degilim. “Bende her şey var, sana ne gerek ise hepsini al da git. Ben pinti değilim.” -Çerkez Ali (Hendem 2008: 90).
KB ~ DLT ~ CC kör- “görmek”. sen bana keçeyi ver, der.” -Çerkez Ali (Hendem 2008: 90). “Küçüklüğünde çok dayak yiyen, çok disiplinsiz ve görgüsüz bir şekilde bü- yüyen Yaşar Dudu, bütün dünyaya olan hıncını Esma’dan almaya karar ver-
mişti.” -A. Odabaş (Kültür Bakanlığı 1999: 4). KB ~ DLT ~ CC aç “aç, karnı tok olmayan”. + ET köz “göz” (Şirin 2010: 222).
KB ~ DLT ~ CC köz “göz” rarıyor, sönüyor arada da fal taşı gibi açılıyor, alıklaşıyor.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 1).
birbirini çekiştirmeye başladılar. Gülnar pencereyi silmek için eline çul aldı.” -E. A. Osmanoğlu (Yiğit 2008: 273).
şu geveze Azamat yalan söylememiş.” -E. A. Osmanoğlu (Yiğit 2008: 68). 561).
Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 120
Korsen, Emin kibi boşboġazlar íızlarnı nasıl íorçalay ekenler. “Görsen, Emin gibi boşboğazlar kızları nasıl koruyorlarmış.” -H. Edemova (Hendem 2008: 325).
çözmek için Türkçede bir -a- oluşmuştur (Eren 1999: 278). Refat 21 yaşlarında, alçaí boylu, keñ omuzlı, calpaí betli, şırnıílı lafazan bir yaş edi. “Refat 21 yaşlarında, kısa boylu, geniş omuzlu, büyük suratlı, şirin geveze bir gençti.” -C. Seydahmet (Kültür Bakanlığı 1999: 3). Fatma yenge çay íaynata, boyle aíşamlarda o bir kereden lafazan olıp íala. “Fatma yenge çay kaynatıyor, böyle akşamlarda o daha fazla konuşu- yor.” -E. A. Osmanoğlu (Yiğit 1999: 59). “Yaramaz” yaramaz “yaramaz; kerata; haylaz” < ET yara- “işe yaramak, bir iş için uygun olmak, kullanışlı olmak” (Şirin 2010: 396). KB ~ DLT yara- “yaramak; uygun gelmek, yaraşmak” CC yaramaz “yaramaz” Canları sıíılġan, tarsıíıp başlaġan yaramaz balalar başía oyunlar tüşünip çıíaralar. “Canları sıkılan, bıkmaya başlayan yaramaz çocuklar başka oyunlar düşünüp buluyorlar.” -Çerkez Ali (Kültür Bakanlığı 1999: 9). baştaí “yaramaz, yumurcak, afacan, kerata” < ? başdaí “çoluk çocuğu olmayan, tek başına yaşayan” (Toparlı, Vural ve Karaatlı 2007: 25). Ḳızımnıñ iş yerinde bir íaç baştaí kişi onıñ ustüne çeşit iftira atían... “Kı- zımın iş yerindeki birkaç yaramaz kişi onun üstüne çeşitli iftiralar atmış...” -Z. Kurtnezir (Atıcı 2008: 415).
miz değil, keratanın sinirlenmesinin nedenini de bilmiyorum.” -İ. Paşi (Yiğit 2008: 295).
mak] (Gülensoy 2007: 407). Seher MAŞKARAOĞLU 121
Türk Dünyası 45. Sayı Aylaz bala, derslerini de azırlamay, oña bir vaíıt uçten ziyade işaret íoymaí mumkün degil. “Haylaz çocuk! Derslerini de yapmıyor, ona hiçbir zaman üç- ten fazla not vermek mümkün değil.” -E. A. Osmanoğlu (Yiğit 2008: 43). çapíın “haylaz; afacan; yaramaz; kerata” < KB çap- “yüzmek” DLT çap- “yüzmek; arı çamurla sıvamak; vurmak” + kın eki (Gülensoy 2007: 220).
dus’muş.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 3). “Yoksul” yoísul “yoksul, fakir” < ET *yo - í “yok, yokluk, yoksul”( Eraslan 2012: 625). KB ~ DLT yoí “yok” + sul eki CC yoísul, yoḫsıl “yoksul, fakir, çaresiz”
canını yakmayan Alim ile Kırım’ın dağları bile gururlanmışlar.” -Haydutlar Mağarası Kızıltaş Efsanesi (Kültür Bakanlığı 1999: 11).
“Yoksulların kurtuluşu için çalışmak her izcinin kendi nefsinden daha önem- lidir.” -A. Hilmi (Kültür Bakanlığı 1999: 12).
babası Narik, Narik’in ağabeyi Arik, (hepsi) fakirlerdir.” -Çorabatır Destanı (Kültür Bakanlığı 1999: 18).
sevincinden ta ödleri yarılmış.” -M. Nüzhet (Kültür Bakanlığı 1999: 4). faíır “fakir, sefil, yoksul” < Ar. faíár “geçimini güçlükle sağlayan, yoksul, fukara” (Karaağaç 2015: 280).
Soñra, sultanım, bu íudretli içkiniñ faíır dervişlerni buyük padişaġa ve azamatlı padişalarnı da aḫmaí eşekke çevirgeniniñ ozüniz şaatı olursınız. “Sonra sultanım bu kudretli içkinin fakir dervişleri büyük padişaha ve aza- metli padişahları da ahmak eşeğe çevirdiğinin şahidi olun.” -Bekir Mustafa Masalı (Kültür Bakanlığı 1999: 4). Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 122
Azavġa aíían say Salġır, / Salġırnı tapían íart Çatır, / Çatırda adaşían kop faíır, / Onı da korgen bu keday. “Azav’a akmış sığ Salgır, / Salgır’ı bulmuş yaşlı Çatır, / Çatır’da yolunu kaybetmiş çok fakir, / Onu da görmüş bu şair.” -B. Çobanzade (Kültür Bakanlığı 1999: 2).
DLT yarlıġ “fakir, yoksul, acınan, yarlıganmış” CC yarlı “fakir”
lüm zengindir” -Boztorgay (Karahan 2011: 407). Barlı bolsan - allegimsin, carlı bolsan - bitli baş, / Yuvaş bolsan, adın-yo- lun - íabaíbaş ya dürbetaş. “Zengin olursan kibirlisin, fakir olursan bitli baş, / Mülayim olursan, adın yolun, akına veya türbe taş.” -M. Nüzhet (Kültür Bakanlığı 1999: 3).
Söz varlığı, dilde olan bütün sözlerin toplamından ibarettir. O dilin ne durumda olduğunu gösterirler. Söz varlığı ne kadar zenginse, dil de o kadar zengin ve gelişmiş sayılır. Kırım-Tatar Türkçesi bugün tehlike altındaki diller arasında yer almasına rağmen yüzlerce yıllık tarihî gelişimi boyunca sözlük yapısını kendi iç kaynaklarına dayanarak zenginleştirmiştir. Kendi katman gövdeleri esasında yeni sözler yapılmıştır, söz anlamları genişlemiştir, ede- bî dile ağızlardan çeşitli devirlerde sözler alınmıştır. Kırım-Tatar Türkçesi- nin sözlük yapısının zenginleşmesinde iç kaynak olanakları önemli rol oyna- maktadır. Buna rağmen dünyada hiçbir dil yalnızca iç olanaklarına dayanarak biçimlenmez; dillerin sözlük yapısı başka dillerden söz alma sonucunda da gelişir. Başka dillerden söz alma çeşitli siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkiler sonucunda ortaya çıkar. Kırım Tatarlarının Türk ataları, eski zamanlardan beri başka Türk ve yabancı kabileler ve halklarla yan yana yaşamışlardır. Kabileler ve halklar arasında olan çeşitli ilişkiler sonucunda, Kırım-Tatar Türkçesine kardeş ve yabancı halkların dillerinden birtakım sözler alınmıştır (Memetov 2006). Kırım-Tatar Türkçesinin kelime hazinesi kendi içerisinde Kıpçak Türk- çesine dayanır. Güneybatı dillerinde bulunan birçok unsuru da içine alır. Bu yüzden de dilde eş anlamlı kelimeler oldukça fazladır: tüs // renk “renk”, ald // og “ön”, ciber- // yolla- “yollamak”, ayt- // söyle- “söylemek”, day // kibi “gibi” (birinci kelime Kıpçak grubuna, ikinci kelime ise Oğuz grubuna ait) vs. (Sevortyan 2001: 351). Çalışmamızda Kırım-Tatar Türkçesi sözlükleri üzerinde yaptığımız tarama sonucunda elde ettiğimiz eş anlamlı sıfatlar esas malzememiz oldu ve
Seher MAŞKARAOĞLU 123
Türk Dünyası 45. Sayı on kavram üzerinden eş anlamlılık zenginliğini göstermeye çalıştık. Bizim yaptığımız kesitte bile bazen kökenleri farklı olan sekiz ayrı kelimenin aynı kavrama hizmet ettiğini gördük. Kendi sözleri arasında olduğu gibi, Arapça ve Farsçadan yaptığı alıntılar dolayısıyla Kırım-Tatar Türkçesi alıntı sözler arasında da eş anlamlılık konusunda bize bol örnek verdi. İncelememizin ardından temelde alıntı kelimelerle yerli kelimelerden kaynaklanan eş anlamlılığın Kıpçakça ile Oğuzcanın kesişme noktası gibi meydana gelen ve karışık bir yazı dili olan Kırım-Tatar Türkçesinde doğal olarak daha çeşitli ve zengin olduğu sonucuna ulaştık. Kısaltmalar Ar. Arapça CC bk. Grönbech, K. DLT bk. Kâşgarlı Mahmûd. Erm. Ermenice ET Eski Türkçe Far. Farsça KB bk. Arat R. R. Rum. Rumca
Aksan, D. (2016), Anlambilim, Ankara: Bilgi Yayınevi. Aksan, D. (2004), “Eşanlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptan- masında Eşanlamlılardan Yararlanma”, Dilbilim ve Türkçe Yazıları, İstanbul: Multilingual Yayınları, s. 157-168. Aksan, D. (2007), Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 439. Arat, R. R. (1979), Kutadgu Bilig III - İndeks, (Neşre hazırlayanlar: K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Ya- yınları: 47. Atıcı, A. (2008), Yıldız Dergisi Kırım Türkçesi Derlemeleri I (Giriş-Metin-Söz-
Baskakova, N. A.; Zayonçkovskogo, A.; Şapşala S. M. (1974), Karaimsko-Russ- ko-Polskiy Slovar, Moskva: Russkiy Yazık. Çeneli, İ. (1997), Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri (Çev. M. Argunşah), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 677. Doğan, N. (2011), “Türkiye Türkçesi Fiillerinde Eş Anlamlılık”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 19, s. 78-88. Eraslan, K. (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları. Eren, H. (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Kırım-Tatar Söz Varlığında Bazı Eş Anlamlı Sıfatların Kullanımı Üzerine Notlar Türk Dünyası 45. Sayı 124
Evi. Grönbech, K. (1942), Komanisches Wörterbuch, Türkischer wortindexzu Codex Cumanicus, Einar Munksgaard, Kopenhagen [Türkçe Çev. Aytaç K. (1992) Kuman Lehçesi Sözlüğü-Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.]. Gülensoy, T. (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi
Hendem, E. (2008), Yıldız Dergisi Kırım Türkçesi Derlemeleri II (Giriş-Me- tin-Sözlük), Ege Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İmer, K., Kocaman A., Özsoy S. (2011), Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Karaağaç, G. (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karaağaç, G. (2015), Türkçenin Alıntılar Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları. Karahan, S. O. (2011), Dobruca KırımTatar Ağzı Sözlüğü, Köstence. Kâşgarlı, M. (1999), Divanü Lûgat-it-Türk (Çev. B. Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 524. Korkmaz, Z. (2007), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları. Kültür Bakanlığı (1999), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatı Antolojisi, c:13, An- kara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Lyons, J. (1983), Kuramsal Dilbilime Giriş (Çev. A. Kocaman), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Memetov, A. M. (2006), Zemaneviy Kırımtatar Tili, Simferepol. Orkun, H. N. (2011), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Öner, M. (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 703. Öner, M. (2015), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları. Özden, H. İ. (2014), “Türkiye Türkçesinde Eş Anlamlılık ve Örtmece (Tabu) Ke- limelerin Eş Anlamlılık İçindeki Yeri”, KMÜ Sosyal ve Ekonomı̇k Araştırma-
Özönder, S. B. (1996), ‘Alá Şár Nevâyá Muĥâkemetü’l-Luġateyn İki Dilin Muha- kemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 656, Alî-Şîr Nevayî Külliyatı: 15.
Sarı, S. K. (2016a), “Tehlikedeki Dil Olgusunu Ortaya Çıkaran Etkenler ve Teh- likedeki Türk Dilleri”, Tehlikedeki Türk Dilleri I. Kuramsal ve Genel Yakla- şımlar, (Yayımcılar: S. Eker, Ü. Çelik Şavk), Ankara-Astana: Ahmet Yesevi Üniversitesi, s. 207-224. Sarı, S. K. (2016b), “Tehlikedeki Türk Dilleri: Genel Bir Bakış”, Tehlikedeki Türk
Şavk), Ankara-Astana: Ahmet Yesevi Üniversitesi, s. 227-291. Seher MAŞKARAOĞLU 125
Türk Dünyası 45. Sayı Sevortyan, E. V. (2001), “Kırım Tatarcası” (Çev. M. Aliyeva), Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: X, s. 329-354. Sezgin, F. (2007), Kırım-Tatar Yazarı Ayder Osman’ın “Yıllar ve Dostlar” Adlı Eserinin Dil Özellikleri, Sakarya Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
Şirin, H. (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncele- mesi, Konya: Kömen Yayınları. Tavkul, U. (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 770. TDK (2005), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, T. (1997), “Eşanlamlılık ve Kullanılış (I-II)”, Türkoloji Eleştirileri, Anka- ra: Simurg, s. 113-123. Tekin, T. (2010), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, T., Ölmez, M. (2003), Türk Dilleri (Giriş), İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat 2. Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Turan, A. (2007), Kırım-Tatar Yazarı Uriye Edemova’nın “Ömürlik Yanımdasın” Romanının Dil Özellikleri, Sakarya Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
Useinov, S. M. (2006), KırımTatarca-Rusça-Ukraince Lugat, Akmescit: Ocak Neşriyatı. Vardar, B. (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları. Yiğit, P. (2008), Yıldız Dergisi Kırım Türkçesi Derlemeleri III (Giriş-Metin-Söz-
http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-342. html. Yüklə 337,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|