Maddi və qeyri-maddi istehsal

Hazırda iqtisadiyyatın dörd sektoru mövcuddur:

Birinci sektor – insanların təbiətdən istifadə etdikləri sahələri əhatə edir. Bu sahəyə faydalı qazıntıların hasilatı, kәnd tәsәrrüfatı, meşә tәdarükü və s. daxildir.

İkinci sektor – әldә edilәn ehtiyatların emalıdır.

Üçüncü sektor – xidmәt sahәlәrini əhatə edir.

Son illər xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə üçüncü sektorun – ticarət və nəqliyyat, turizm, rabitə və bank xidməti, səhiyyə və təhsil, kino və teatr və incəsənət sahələri aparıcı mövqeyə keçmişdir. Bu ölkələrdə iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin əsas hissəsi üçüncü sektorda çalışır. ABŞ, Kanada, Yaponiya, İsrail, Avstraliya, Qərbi Avropa ölkələrinin təsərrüfat strukturunda xidmət sahəsində işləyənlərin nisbəti 70%-ə qədərdir. Belə ölkələrdə sənaye və kənd təsərrüfatında çalışanların sayı azdır. Çünki yüksək səviyyəli texnoloji avadanlıqları tətbiq etməklə inkişaf etmiş ölkələrdə ağır əl əməyi aradan qaldırılmışdır. Bu ölkələrdə texnika geniş tətbiq olunur və az material tutumlu məhsullar istehsal olunur.

Nepal, Banqladeş, Efiopiya, Qvineya, Mozambik, Ruanda, Butan, Uqanda kimi inkişafdan geri qalmış ölkələrdə iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin 5–20%-i üçüncü sektorda, əksəriyyəti isə birinci sektorda çalışır.

Hazırda dünyada, xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın dördüncü sektoru formalaşır. O, informasiya sahәsini (məlumatların yığılması, təhlili, informasiyalar əsasında idarəetmə), elmi-tədqiqat və onların tətbiq yollarını əhatə edir.

Maddi və qeyri-maddi istehsal sahələrinin əhalinin tələbatına xidmət edən sahəsi xidmət sahələrini əmələ gətirir. Bu sahədə hər hansı maddi məhsul istehsal edilmir. Xidmәt sahәsini digәrlәrinә fayda verәn, rahatlıq yaradan sahә adlandırırlar. Xidmət sahələri оlduqcа müxtəlifdir.

1. İnfrastruktur xidmәtlәri – istеhsаl prosesini tənzimləmək üçün göstərilən xidmətlərdir: nəqliyyat, rabitə, elektrik, su, qaz təchizatı, təmir və s

2. Fәrdi xidmәtlәr – əhalinin fərdi olaraq məişət tələbatını ödəmək üçün göstərilən xidmətlərdir: istirahət-əyləncə, bərbərxana, dərzi, kimyəvi təmizləmə, mühafizə-xidməti və s.

3. İşgüzar xidmәtlәr – istehsalçının təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasına xidmət edir: bank marketinq, reklam, hüquq məsləhətxanası və s.

4. Sosial xidmәtlәr – vətəndaşların təhsil, səhiyyə, idman, mədəniyyət və s. sahələrə olan tələbatlarının ödənilməsinə xidmət edir.

Xidmət sahələrinin inkişafı cəmiyyətin inkişafını əks etdirən ən mühüm sahələrdən biridir. Lakin bu sahələrin inkişafı həm də məhsul istehsal edən sahələrdə texnikanın tətbiqi və əhalinin həyat səviyyəsinin inkişafı ilə əlaqədardır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə xidmət sahələrindən istifadə edənlərin sayı çoxdur. Bu, əsasən, əhalinin gəlirlərinin yüksək olması ilə əlaqədardır.

Xidmət sektorundan əldə olunan gəlirlərin ÜDM-də payının artma tendensiyası inkişaf etmiş ölkələrdə 1960-70-ci illərdə müəyyən edilmişdir. Hal-hazırda, Dünya Bankına görə, xidmət sektoru dünya ÜDM-nin təxminən 70% -ni təşkil edir.Xidmət sektorundan gəlirin payı ÜDM-in 3/4 hissəsini aşan lider ölkələrə, xüsusilə Lüksemburq (% 85), Fransa (77%), ABŞ (76%), Belçika (75%), Böyük Britaniya (75%) daxildir). Xidmət sənayesi Qərbi Avropa və Şimali Amerikanın demək olar ki, bütün ölkələrində, eləcə də Cənub-Şərqi Asiyanın bəzi ölkələrində, məsələn Hong Kong (90%) və Sinqapurda (69%) ÜDM-nin 50% -dən çoxunu təşkil edir. Xidmət sektorunda ən yüksək məşğulluq ABŞ-da (məşğul əhalinin% 79-u), Hollandiyada (% 78), İngiltərədə (% 76), İsveçdə (% 76), Lüksemburqda (% 76), Kanada (% 76), Avstraliyada (% 75) , Fransa (% 74), Belçika (% 74), Danimarka (% 74) təşkil edir.

Xidmət sektorunun yüksək səviyyədə inkişaf etməsi, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil olmayan çox sayda dövlət üçün də xarakterikdir. Məsələn, 2007-ci ildə Ürdündə xidmət sektorunun ÜDM-dəki payı% 65, Tunisdə - 62, Yamaykada - 60, Paraqvayda -% 54 idi.Bu cür ölkələrdə xidmət sektorunda çox vaxt ayrı-ayrı xidmət sahələri üstünlük təşkil edir. Bunlar təbii sərvətlərə sahib olan və dünya mədəni irsinin nümunələri olan ölkələrdir. İqtisadiyyatda üstünlük təşkil edən rolu, bir qayda olaraq, turizm sektoru, maliyyə və kredit sistemi, nəqliyyat və xidmət sənayesinin bəzi digər sahələri oynayır.