Maliyyə və pul bazarlarının müasir institusional xüsusiyyətləri

Mövzu 3. Maliyyə və pul bazarlarının müasir institusional xüsusiyyətləri

PLAN

1.Maliyyə bazarları haqqında anlayış

2.Maliyyə bazarının strukturu.

3.Maliyyə bazarlarının təsnifatı.

4.Maliyyə bazarlarının funksiyaları

5.Maliyyə bazarlarının dövlət tənzimlənməsi.

1.Pul bazarının təsnifləşdirilməsi

2. Pul bazarının məzmunu

3. Pul bazarının subyektləri

4. Pul bazarının funksiyaları.

5.Pul bazarlarının təsnifləşdirilməsinin prinsipləri

1.Maliyyə bazarları haqqında anlayış Maliyyə (lat. fınancia - pul təcliyəsi; fr. fınancia-əldə olan vəsait, gəlir) - pul vəsaitləri fondlarının bölgüsü, yenidən bölgüsü və istifadəsi ilə əlaqədar yaranan münasibətlər sistemidir. Bu münasibətlər dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər, həmçinin dövlətlər arasında baş verə bilər. İqtisadiyyatda maliyyə bazarları dedikdə qiymətli kağızlarla, xüsusən səhm və istiqrazlarla, əmtəə ilə, məsələn, qiymətli materiallarla, yaxud kənd təsərrüfatı məhsulları ilə və həm də qarşılıqlı əvəz edilən aktivlərlə ticarəti təmin edən mexanizm başa düşülür. Son illərdə maliyyə bazarları kəmiyyət və keyfiyyətcə sürətlə inkişaf etmiş, bütövlükdə likvidliyi yaxşılaşdırmaq məqsədilə daima innovasiya səviyyəsində olmuşdur. Müasir durumda maliyyə bazarını bir anlayış kimi müəyyən etmək elə də asan deyildir. Çünki, çox hallarda bu məsələ dolaşıqlıq və qarışıqlıq yaradır. Maliyyə bazarlarına maliyyə məhsulunun satışına yardım edən təşkilati struktur kimi (məsələn, fond birjası) baxmaq olar. Bundan əlavə, maliyyə bazarları dedikdə maliyyə məhsullarının satış yeri və ya satıcı ilə alıcıların qarşılıqlı əlaqəsinin bir üsulu başa düşülür. Bu, birja, bilavasitə əlaqə və s. formasında ola bilər. Maliyyə bazarları daxili və xarici bazarlar formasında mövcud olur və özünə aşağıdakıları daxil edir: • kapital bazan - səhm və istiqraz bazarlarını əhatə edir; • əmtəə birjaları - birja ticarətinin təşkili və tənzimlənməsi yolu ilə topdan bazarı formalaşdıran hüquqi şəxs hüquqlu təşkilatdır; • pul bazarı; • kredit bazarı; • valyuta bazarı; • sığorta bazarı; • törəmə maliyyə alətləri (derovativlər) bazarı. Buraya fyuçers və forvard əqdləri bazarı aiddir. Beynəlxalq Hesablaşma Bankının məlumatına əsasən, törəmə maliyyə alətlərinin dünya bazarında həcmi 1990- cı ilin əvvəlində 20 trilyon dollardan 2010-cu ildə 300 trilyon dollaradək artmışdır. Kapitalın müəyyənliyi. Kapitalın bir neçə müəyyənliyi mövcuddur. Kapital dedikdə ya onun hər hansı biznes və obyektə investisiyalaşması yolu ilə gəlir gətirmək qabiliyyəti olan pul vəsaiti və ya əmtəə başa düşülür. Həm də biznesin xüsusi dəyəri, onun aktivi passivini nə qədər üstələdiyi də kapital adlandırıla bilər. Nəhayət, pul, mülkiyyət və digər qiymətlilər birgə fərdlərin və ya biznesin sərvətini təşkil edir. Hər şeydən əvvəl kapital biznesin inkişafı üçün cəlb edilən maliyyədir. Kapital gələcəkdə digər əmtəəni istehsal etmək qabiliyyəti olan əmtəəyə investisiyanı ifadə edir Göstərilən təsnifati fərqlər cüzi dəyişikliklərlə yeni klassik elmdə də qalmaqda davam edir. Bununla yanaşı, burada yeni təsəvvürlər də meydana gəlmişdir. Artıq kapital həm də resursların özünəməxsus ehtiyatları kimi nəzərdən keçirilməyə başlamışdır. Beləliklə, onu müəyyən tarixə vəziyyətinə görə qiymətləndirmək olar. Müəyyən dövr müddətinə kapitalın hərəkətinə yığılmış resursların artımına yardım edən investisiya kimi baxılır. İlk dövrlərdə kapitalın nümayişi qismində çox hallarda fiziki predmetlər şəklində, məsələn, istehsalda istifadə edilən avadanlıq, bina, nəqliyyat vasitəsi və s. təqdim edilirdi. 1960-cı ildən başlayaraq təsəvvür xeyli genişlənməyə başladı. Belə ki, investisiyaya vərdiş və təhsilin inkişafında insan kapitalının və ya bilik kapitalının yaradıcısı kimi baxılır. İntellektual mülkiyyətə, investisiyaya intellektual kapitalın inkişafı qismində baxılması qəbul edilmişdir. İnsanın inkişaf nəzəriyyəsi insan kapitalını sosial, təqlid edilmiş və yaradıcı ünsürlərini təşkil edən vahid tam kimi təsvir edir. Sosial kapital - iqtisadiyyatda fərdlər arasında etimad münasibətlərinin sıralanmış struktumdur. Fərdi kapital - insana məxsusdur və cəmiyyət tərəfindən qorunur, bazarda əmək qismində pulla təklif edilir. Konseptual olaraq bu kimi anlayışlara - istedad, ixtiraçılıq, liderlik, ixtisas, ustalıq və s. yaxındır ki, göstərilən keyfiyyətlərin hər birinin kombinasiyası yolu ilə təkrar istehsal etmək qeyri-mümkündür. Ənənəvi iqtisadi təhlildə fərdi kapital iş qüvvəsi adlandırılır. İqtisadiyyatda kapitalın aşağıdakı təsnifatına da rast gəlinir. 1. Maliyyə kapitalı. Bu, hüquqi şəxslərin sərəncamında olan likvidliyin müxtəlif dərəcəli öhdəliyini ifadə edir. Maliyyə bazarında müxtəlif formalı aktivlər satılır. 2. Təbii kapital. Ətraf mühitin vəziyyəti ilə əlaqədardır, 3. İnfrastruktur kapital. İnsanların həyat fəaliyyətinin qorunması sistemidir. Məsələn, yolların salınması və s. İnfrastruktur kapitalı obyektlərin tikintisi və quraşdırılması nəticəsində yaradılır. Bütövlükdə maliyyə sferasında maliyyə bazarının başlıca vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir: • kapitalın cəlb edilməsi (kapital bazarında); • riskin köçürülməsi (derivativlər bazarında); • beynəlxalq ticarətin təmin edilməsi (valyuta bazarında) Maliyyə bazarları kapitalın əldə edilməsində maraqlı olanlar ilə (borcalan) və kapitala malik olanların (kreditorlar) görüşməsi üçün istifadə edilir. Kapital qaytarmaq öhdəliyi borcalan tərəfindən kreditora verilən qəbzlə qaydaya salınır. Bu kimi qəbz qiymətli kağızlardan ibarətdir ki, onları da bazarda sərbəst şəkildə almaq və satmaq mümkündür. “Maliyyə bazarı” anlayışı xeyli dərəcədə fikir ayrılığına səbəb ola bilər. Bütövlükdə maliyyə bazarları aşağıdakıları ifadə edə bilər: • maliyyə məhsullarının satışına yardım edən təşkilat və idarələri. Belə ki, fond birjası səhmlərin, istiqrazların, vaiTantların və s. satışını təmin edir; • maliyyə məhsullarının satışı üçün satıcı ilə alıcıların əlaqələndirilməsi. Məsələn, səhm satıcı ilə alıcı arasında müxtəlif yollarla, birjada bilavasitə alıcı ilə satıcı arasında və s. Maliyyə bazarları milli və beynəlxalq bazar kimi təsnifləşdirilə bilər. Maliyyə bazarının əsas tərkib hissələrindən olan kapital bazarı özünə aşağıdakıları daxil edir: • səhm bazarı - adi səhm buraxmaq yolu ilə şirkətin layihələrinin maliyyələşdirilməsini təmin edir və onunla ticarət etməyə imkan verir; • istiqraz bazarı - istiqraz buraxmaq yolu ilə şirkətin layihələrinin maliyyələşdirilməsini təmin edir və onunla ticarət etməyə imkan verir; • əmtəə bazarı - əmtəələrlə ticarəti təmin edir; • pul bazarı - qısamüddətli borc maliyyələşdirilməsini və investisiyanı təmin edir; • derivativlər (törəmə maliyyə alətləri) bazarı - maliyyə risklərinin idarə edilməsinin alətlərini təmin edir; • fyuçers bazarı - gələcək tarixdə əmtəə ticarəti üçün standartlaşdırılmış forvard bağlaşmalarını təmin edir; • sığorta bazarı - müxtəlif risklərin yenidən bölüşdürülməsini təmin edir; • valyuta bazarı - xarici valyuta ilə ticarəti təmin edir. Kapital bazarı elə qiymətli kağızlar bazarıdır ki, burada şirkətlər və dövlət uzunmüddətli resursları cəlb edə bilir. Kapital bazarı səhm və istiqraz bazarlarından ibarətdir. Bazarda qaydaları maliyyə tənzimləyiciləri, ABŞ-da isə qiymətli kağızlar və birjalar üzrə komissiya müdafiə edir. Kapital bazarı özünə birinci və ikinci bazarları daxil edir. Yeni (ilk dəfə buraxılan) qiymətli kağızlar birinci bazarda alınır və satılır. İkinci bazar qiymətli kağızlara olan investisiyalara onları satmağa və ya əvvəllərdə buraxılmış qiymətli kağızları almağa imkan verir. Kapital bazarı digər maliyyə bazarlarından, məsələn, qısamüddətli aktivlərdə ixtisaslaşdırılmış pul bazarından, derivativlər, əqdlər təqdim edən törəmə maliyyə alətləri bazarından fərqlənir. Maliyyə bazarlarını başa düşmək üçün onun məqsədlərinin nədən ibarət olduğunu araşdırmaq zəruridir. İş ondadır ki, maliyyə bazarları olmadan borcalanlar kreditorların müstəqil olaraq axtarılmasında çətinliklə üzləşə bilərdi. Bank formasında vasitəçilər onlara bu prosesdə yardımçı olur. Banklar pulu əmanətə qəbul etmək məqsədilə depozitə götürür. Sonralar onların deponentləşdirilmiş vəsaitlər fonduna toplanmış pul vəsaitlərini ehtiyacı olanlara kreditə verməyə imkanları olur. Bir qayda olaraq banklar pulu kreditə borc və ya ipoteka krediti formasında təqdim edir. Sadə bank depoziti ilə müqayisədə kreditorlar və onların agentləri ilə borcalan və onların agentlərinin görüşə biləcəyi bazar və habelə mövcud borc və kredit öhdəliklərini sata biləcək bazar daha mürəkkəb bağlaşmaları tələb edir. Buna isə maliyyə bazarı və fond birjası daha yaxşı nümunə ola bilər. Şirkət səhmləri investorlara satmaqla vəsaitləri cəlb edə və onlarda olan səhmlər satıla və alına bilər. Aşağıdakı cədvəl kreditor və borcalanlara qarşılıqlı fəaliyyət üçün əlverişli olan maliyyə bazarlarını əks etdirir. Kreditor və borcalanların qarşılıqlı fəaliyyəti Kreditorlar Maliyyə vasitəçiləri Maliyyə bazarları Borcalanlar Fiziki və hüquqi şəxslər Banklar, sığorta şirkətləri, pensiya fondları, birja fondları Banklararası fond birjası, pul bazarı, valyuta bazarı və istiqraz bazarı Fiziki və hüquqi şəxslər, hökumət, bələdiyyələr, dövlət korporasiyaları Keçən əsrin 80-ci və 90-cı illərində maliyyə bazarının sürətlə inkişaf edən sektoru törəmə maliyyə məhsullannm və ya qısaca desək, derivativlərin ticarəti olmuşdur. 2.Maliyyə bazarının strukturu. Derivativlər - maliyyə müqaviləsidir. Onun icrasının nəticəsi müəyyən dövr ərzində aktivlərin əməliyyatlarının səmərəliliyinin, faiz dərəcəsinin, valyuta məzənnəsinin və indeksinin dəyişilməsindən asılı olur. Göstərilən nəticə eyni vaxtda həm ödəniş məbləği və həm də ödəniş vaxtı kimi müəyyən edilir. Törəmə maliyyə alətləri olan derivativlər haqqında başqa təsəvvürlər də mövcuddur. Maliyyə hesabatlılığın beynəlxalq standartı (MHBS) normasına əsasən: • derivativlərin dəyəri faiz dərəcəsinin, əmtəənin və ya qiymətli kağızların qiymətinin, mübadilə məzənnəsinin, qiymət və dərəcə indeksinin, kredit reytinqinin və ya kredit indeksinin dəyişməsi nəticəsində dəyişilir; • derivativlərin əldə edilməsi üçün digər alətlərlə müqayisədə çox da böyük olmayan ilkin investisiya tələb olunur ki, onların da qiyməti analoji olaraq bazar konyunkturasının dəyişilməsinə cavab verir və haqq-hesabı gələcəkdə həyata keçirilir. Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun olaraq əksəriyyət törəmə maliyyə alətləri qiymətli kağızlar hesab edilmir (emitentin opsionu müstəsnalıq təşkil edir). Lakin, iqtisadiyyatda törəmə qiymətli kağızlar anlayışına rast gəlinir. Bu anlayış altında qiymətli kağızlara əsaslanan (istiqraza forvard əqdi, səhmə opsion və depozitar qəbzi) alətlər başa düşülür. Törəmə alətlərinin əlamətləri aşağıdakılardır: • törəmə maliyyə alətləri digər maliyyə alətlərində, o cümlədən, valyuta, qiymətli kağızlarda əsaslandırılır; • bir qayda olaraq derivativlər baza aktivlərinin alqı-satqı məqsədi üçün deyil, qiymət fərqindən gəlir əldə etmək məqsədilə istifadə edilir; • derivativlər yüksək inkişaf etmiş iqtisadi nəzəriyyə əsasında yaradılır; • törəmə maliyyə alətləri bazarı birbaşa qiymətli kağızlar bazarı ilə əlaqədardır. Bu bazarlar eyni prinsiplər əsasında qurulur, burada qiymətin əmələ gəlməsi bir qanun üzrə baş verir, eyni iştirakçılar ticarət edir. Derivativlər bazarı törəmə alətlər üçün maliyyə bazarıdır. Bazar iki sektordan: birja və qeyri-birja törəmə maliyyə alətləri sektorundan ibarətdir. Bazarın bir çox iştirakçıları onun hər iki sektorunda fəaliyyət göstəmıəsinə baxmayaraq bu məhsulların hüquqi əsasları və habelə onlarla ticarət metodları fərqlidir. Fyuçers birjaları törəmə maliyyə alətlərini standartlaşdırılmış müqavilələrlə ticarət edirlər. Bu, geniş sayda bazis məhsullarına opsion və fyuçers bağlaşmalarını təşkil edir. Fyuçers birjalarında satılmayan qeyri-standart törəmə maliyyə alətləri qeyri-birja bazarlarında satılır və alınır. Əməliyyatları investisiya bankları, bu derivatların bazarını təşkil edən treyderlər, müştərilər (gəlirlər fondu, kommersiya bankları və s.) həyata keçirirlər. Birjadankənar derivativlər birjaya daxil olmayaraq bilavasitə iki tərəf arasında satışın sazişini ifadə edir. Məhz svup kimi məhsullar, forvard (faiz) dərəcəsi və ekzotik opsionlar (razılaşmalar) satılır. Maliyyə bazarı maliyyə aktivlərinin yaradılması və onunla mübadilə üçün təşkil olunan institusional strukturdur. Maliyyə bazarları kapitalın səfərbər edilməsinə, kredit təqdim olunmasına, pul əməliyyatları mübadiləsinin həyata keçirilməsinə və əmtəə istehsalında maliyyə vəsaitlərinin səmərəli yerləşdiril- məsinə istiqamətlənmişdir. Maliyyə bazarlarında alqı-satqı obyekti kimi müxtəlif maliyyə alətləri və xidmətləri çıxış edir. İlkin maliyyə bazarı yeni maliyyə alətlərinin işə salınması ilə bağlıdır. İkinci dərəcəli maliyyə bazarı isə maliyyə alətlərinin alınıb-satılmasını həyata keçirir [30, 3- cü cild, s. 432]. 20 ^ B.ATAŞOV Bəllidir ki, bazar münasibətləri şəraitində maliyyə resurslarının fasiləsiz olaraq ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi islahatlar və onun dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyasının dərinləşməsi iqtisadiyyatın dinamik inkişafına şərait yaratmışdır. Daxili və xarici resursların iqtisadi inkişafa cəlb edilməsini təmin edən maliyyə bazarlarının mövcudluğu zərurətə çevrilmişdir. Belə ki, müasir şəraitdə maliyyə bazarları mülkiyyət formasından asılı olmayaraq həm makroiqtisadi səviyyədə və həm də dövlət səviyyəsində onların maliyyə resursları ilə təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Deməli, bazar iqtisadiyyatının inkişafı maliyyə bazarları olmadan mümkün deyildir. Maliyyə bazarları pul vəsaitlərinin hərəkətinin təşkil edilməsinin xüsusi forma və üsulu olub maliyyə münasibətləri sferasında alqı-satqı münasibətlərinin məcmusudur. Maliyyə bazarlarının yaranması obyektiv xarakter daşıyır və 0, dövlətin və müxtəlif təşkilati-hüquqi formaya malik olan müəssisələrin fəaliyyəti ilə əlaqədar daha da inkişaf etmişdir. Digər tərəfdən, bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə səviyyəsi, dövlətlə müəssisələrin qarşılıqlı fəaliyyəti də maliyyə bazarına öz təsirini göstərmişdir. Maliyyə bazarları elə bazar formasıdır ki, burada əmtəə kimi maliyyə resursları çıxış edir. Başqa sözlə, maliyyə bazarları pul vəsaitlərinin iqtisadi subyektlər arasında bölgüsünü təmin edən bazardır. Maliyyə bazarlarının məqsədi-pul vəsaitlərinin səmərəli şəkildə səfərbər edilməsini və onların maliyyə resurslarına ehtiyacı olanlara satışını təmin etməkdən ibarətdir. Bu halda səmərəlilik dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: l) resursların satışa qoyulduğu andan onların alışı və təsərrüfat dövriyyəsində istifadəsi anınadək keçdiyi minimum qısa müddət; 2) resursları onların ilk sahibləri tərəfindən satdığı qiymətlə son istehlakçının onları aldığı qiymət arasında minimum uyğunsuzluğun (fərqin) olması . Maliyyə bazarlarının yaranmasının zəruriliyinin əsas amillərindən biri iqtisadiyyatda maliyyə ehtiyatlarının qeyri-bərabər bölgüsüdür. Çünki bu bölgü zamanı müəssisələrin bir qismində maliyyə ehtiyatlarının artıqlığı, digər qismində isə maliyyə ehtiyatlarının çatışmazlığı özünü büruzə verir. Bu zaman maliyyə ehtiyatlarının bir müəssisədən digərinə doğru hərəkətinin təmin edilməsinin mühüm forması kimi maliyyə bazarı çıxış edir. Deməli, maliyyə bazarı pul vəsaitlərinin sahiblərindən ehtiyacı olanlara doğru yönəldilməsində vasitəçi rolunu oynayır. Maliyyə bazarları (borc kapitalı bazarı) - kapitalın tələb və təklif əsasında vasitəçilərin köməyi ilə kreditor və borcalanlar arasında yenidən bölgüsü mexanizmidir. Təcrübədə o, pul vəsaitləri axınını mülkiyyətçilərdən borcalanlara və əksinə istiqamətləndirən kredit-maliyyə institutlarının məcmusudur. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın inkişafında maliyyə bazarlarının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Maliyyə bazarının rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarla müəyyən edilir. Müasir mərhələdə maliyyə bazarı aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: > maliyyə bazarının başlıca funksiyası fəaliyyətsiz pul vəsaitlərini borc kapitalına çevirməkdir. O, bazar iqtisadiyyatında müstəsna rol oynayır. Onun vasitəsilə pul hesablaşmalarının və müəssisələrin, təşkilatların və əhalinin ödənişlərinin böyük hissəsi həyata keçirilir. O, müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini səfərbər edir və fəal fəaliyyət göstərən kapitala çevirir, müxtəlif kredit, hesablaşma, zəmanət, investisiya və digər əməliyyatlar yerinə yetirir . pul vəsaitlərinin bir mülkiyyətçidən (kreditordan) digərinə (borcalana), yəni pula ehtiyacı olanlara hərəkətini təmin etmək; təcrübədə o, müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızların alqı-satqısı, maliyyə ehtiyatlarının bölgüsü ilə əlaqədar iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Hazırda dünya miqyasında maliyyə vəsaitlərinin böyük hissəsi maliyyə bazarı vasitəsilə bölüşdürülür; bazarda alıcı ilə satıcının birbaşa görüşməsi zamanı satışa çıxarılan aktivlərin real bazar qiymətləri müəyyən olunur. Burada həmçinin aktivlərin geri ödənməsi səviyyəsi, onun müddətləri müəyyənləşdirilir; > maliyyə bazarları investorlar üçün pullarını ən səmərəli istiqamətlərə yerləşdirmək üçün yer, imkan və şərait yaradır. Bu vaxt nəinki ölkə, hətta bütün dünya üzrə seçmə imkanı yaranır. Bu isə firmalar üçün ən sərfəli qiymətlə maliyyə mənbəyi tapmağa imkan verir; > maliyyə bazarının əsas funksiyalarından biri də maliyyə ehtiyatlarının köçürmə xərclərinin (araşdırma və informasiya xərcləri) minimuma endirilməsindən ibarətdir . Maliyyə resurslarının ilkin satıcıları və həm də son istehsalçıları üç qrupa bölünür: təsərrüfat subyektləri (müəssisələr və təşkilatlar), fiziki şəxslər və dövlət. Maliyyə resurslarının alqısatqısı iki yolla: birincisi, maliyyə vasitəçilərinin köməyi olmadan bilavasitə satıcıdan onun istehlakçılarına çatdırılır, ikincisi, bir və ya bir neçə vasitəçinin köməyilə həyata keçirilir. Maliyyə vasitəçiləri kimi pul vəsaitlərinin idarə edilməsini həyata keçirən kredit təşkilatları, qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları, qeyri-dövlət pensiya fondları, investisiya fondları və sığorta kompaniyaları çıxış edir. Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, maliyyə bazarının bütün tərkib hissələri bir-birilə sıx bağlıdır və bir-birindən ayrı fəaliyyət göstərə bilməzlər. Buna görə də maliyyə bazarı kapitala olan tələb və təklif əsasında vasitəçilərin köməyilə kreditorla borcalanlar arasında kapitalın yenidən bölgüsü mexanizmi kimi xarakterizə olunur. Ölkəmizin maliyyə bazarının uçot seqmentində əsas maliyyə aləti dövlət qısamüddətli istiqrazları (DQİ) və AMB-nin Notlarıdır ki, bunların emissiya və yerləşdirilməsi son vaxtlar təsadüfi xarakter daşıyır. Kommersiya, xəzinədar və bank vekselləri, korporativ istiqrazlar və qısamüddətli istiqrazların digər növləri kimi alətlər bazarda öz layiqli yerlərini tapa bilməmişlər. Banklararası pul bazarı, pul vəsaitlərinin banklar arasında qısa müddətə aktiv əməliyyatların, balansların tənzimlənməsi, tənzimləyici orqanların, xüsusilə də AMBnin tələblərinin yerinə yetirilməsi üçün verilən banklararası, depozit və kredit formasında yenidənpaylanmasını təmin edir. Həmin seqmentdə AMB yenidənmaliyyələşdirmə qaydasında kommersiya banklarına kreditlər təqdim edir. Həmçinin maliyyə bazarının konyunkturundan asılı olaraq və sabitliyin qorunması, pul kütləsinin tənzimlənməsi və bank likvidliyinin təmin edilməsi məqsədilə AMB yenidənmaliyyələşdirilmənin faiz dərəcəsini müəyyən edir. Belə ki, cari ilin oktyabr ayından etibarən AMB qlobal maliyyə böhranı, təsirin yayılmasını nəzərə alaraq yenidənmaliyyələşdirilmənin faiz dərəcəsini üç dəfə 15%-dən 8%-ə qədər endirib. Eləcə də faiz dərəcəsinin yuxarı həddi 20%-dən 15%- dək, aşağı həddi isə 3%-dən 1%- dək endirilib. “Maliyyə bazarı” anlayışının müəyyən edilməsinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən maliyyə bazarları qiymətli kağızların emissiyası, onların yerləşdirilməsi və habelə maliyyə alətlərinin (maliyyə bazarı əmtəələrinin) alqı-satqı aktları ilə bağlı iqtisadi münasibətlər sistemini ifadə edir. Təsnifat nöqteyi-nəzərdən maliyyə bazarlarına maliyyə alətlərinin emissiyasını, alqı və satqısını həyata keçirən maliyyə institutlarının və iqtisadi subyektlərinin məcmusu kimi baxmaq olar. Hər bir maliyyə institutu maliyyə alətlərinin konkret dəsti ilə bu və yaxud digər əməliyyatın aparılması üzrə müəyyən səlahiyyətlərlə təmin edilmişdir. Maliyyə bazarlarının başlıca təyinatı yığımın maliyyə resurslarının son istehlakçıları arasında səmərəli bölüşdürülməsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu vəzifənin həll edilməsi həm obyektiv, həm də subyektiv səbəblər üzündən olduqca çətindir, ona görə ki, maliyyə bazarının iştirakçılarının mövcud diametrial əks maraqları və maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin böyük riskli olması üzündən olduqca mürəkkəbdir. 3.Maliyyə bazarlarının təsnifatı. Maliyyə bazarlarını bir sıra əlamətlərinə görə təsnifləşdirmək olar. 1. Maliyyə bazarları vəsaitlərin yerləşdirilməsi müddətinə görə iki qrupa: pul bazarı və kapital bazarına bölünür. Pul bazarında vəsaitlər bir il müddət ərzində, kapital bazarında isə - bir ildən artıq müddətə yerləşdirilir. 2. Pul axınlarının hərəkətinin təşkilati formasına görə maliyyə bazarı kredit bazarına, qiymətli kağızlar bazanna, lizinq xidmətləri bazarına, sığorta və valyuta bazarına ayrılır. Müasir valyuta sistemində qızıl və digər qiymətli metallar pul statusu itirməsinə baxmayaraq çox hallarda maliyyə bazarına qiymətli metallar bazarı kimi də aid edirlər. Bu bazarın maliyyə bazarı qrupu tərkibinə daxil edilməsi xeyrinə o faktlar dəlalət edir ki, qızıl və platin qruplu metallar əhali tərəfdən fəal surətdə tezav- rasiya edilməkdə (pulunu banka və ya əmanət kassasına qoymayıb evdə saxlamaqda), mərkəzi banklar isə xeyli miqdarda qızıl ehtiyatı yaratmaqda davam edirlər. 3. Vəsait mənbələrinin olduğu yerə görə maliyyə bazarı iki qrupa bölünür: 1) daxili və ya milli maliyyə bazarları. Bu bazarların resursları ölkənin daxili mənbələrinə əsaslanır. Bu halda digər ölkələrin resursları cəlb edilsə də, onların xüsusi çəkisi cüzi olur; 2) dünya maliyyə bazarları. Onların resursları müxtəlif dövlətlərin rezidentlərinin vəsaitləri hesabına əmələ gəlir. 4. Vasitəçilərin bağlaşmalarının aparılmasında iştirakına görə maliyyə bazarı vasitəçilərin iştirakı olmadan bazara və peşəkar vasitəçilərin iştirakı ilə bazara bölünür. Bununla yanaşı maliyyə resurslarının ilkin satıcılar və həm də son istehlakçıları üç qrupa bölünür: - təsərrüfatçı subyektlər - müəssisə və təşkilatlar; - fiziki şəxslər; - dövlət. Maliyyə resurslarının satışı və alışı iki üsulda - maliyyə vasitəçiləri şəklində aralıq həlqədən yan keçməklə onların bilavasitə ilkin satıcılardan son istehlakçılara çatdırılması, bir və ya daha çox maliyyə vasitəçiləri vasitəsi ilə satılması həyata keçirilir. Bu zaman maliyyə vasitəçiləri kredit təşkilatları, qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları, lizinq və faktorinq şirkətləri, sığorta şirkətləri ola bilərlər. 5. Vəsaitlərin cəlb edilməsi əlamətlərinə görə maliyyə bazarının strukturlarına daxildir: borc və kredit bazarı, qiymətli kağızlar bazarı və derivativlər bazarı, lizinq və faktorinq xidməti bazarı, etimadlılıq əməliyyatı bazarı (öz pul komponentləri hissəsində) və sığorta bazarı. 6. İnkişaf səviyyəsinə görə maliyyə bazarları inkişaf etmiş bazarlara və inkişaf etməkdə olan bazarlara bölünür (çox hallarda yaradılmaqda və ya formalaşmaqda olan bazarlar inkişaf etməkdə olan bazar adlanır). İnkişaf etməkdə olan məfhumu 1980-ci illərin ortalarından Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən dövriyyəyə atılmışdır. İnkişaf etmiş maliyyə bazarları aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: 0 yüksək sabitlik; 0 inkişaf etmiş infrastruktur. Bu isə özünə mütləq qaydada təminat sistemini, sığorta və investorların hüquqlarının qorunmasını, maliyyə riskinin azalmasına yardım edən reytinq agentliyi sistemini və kredit bürosunu, bazar subyektlərinin şəffaflığını təmin edən auditor və qiymətləndirmə sistemini, yeni bazar kommunikasiyasını yaradan və rəqabətin inkişafını stimullaşdıran birja sistemini daxil edir; 0 bazarda əməliyyatları tənzim edən inkişaf etmiş qanunvericilik bazası; 0 dəqiq informasiya sisteminin mövcudluğu; 0 istər satıcıların və istərsə də alıcıların maraqlarının müdafiəsinin inkişaf etmiş sistemi; 0 bazarda fəaliyyət göstərən alətlərin əksəriyyətinin yüksək likvidliyi və etibarlılığı; 0 maliyyə bazarında fəaliyyət göstərən maliyyə vasitəçilərinin yüksək etibarlılığı; 0 satışa təklif edilən maliyyə resurslarının və bazarda həyata keçirilən əməliyyatların böyük həcmdə olması; 0 bazarın yüksək səmərəliliyi; 0 maliyyə bazarında dövlət nəzarətinin və tənzimləmənin yüksək səviyyədə olması; vəsaitlərin bir bazardan digərinə sərbəst axını. Vahid dünya bazan sistemində milli bazarın fəaliyyət göstərməsi. Hazırkı zamanda dünyada praktiki olaraq bütün inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan kredit təşkilatlarının əmanətçilərinin mənafelərini müdafiə edirlər. Əmanətlərin qarantiyasının iki prinsipial modeli mövcuddur. Birincisi, Amerika modelidir ki, xüsusi dövlət orqanının (yaxud dövlət tərəfindən nəzarət edilən) yaradılmasının, kredit təşkilatlarının iştirakı və qarantiya sisteminin bankların haqqı (vəsaiti) və dövlət vəsaiti hesabına birgə ma- liyyələşdiriliməsini nəzərdə tutur. İkinci model Almaniya modelidir. Qarantiya sisteminin idarə edilməsini kredit təşkilatları ittifaqı həyata keçirir. Onda iştirak etmək fornıal olaraq könüllüdür və burada dövlət tərəfindən maliyyələşdinrıə yoxdur. Amerika sistemi ən qədim sistemdir. O, depozitlərin sığortalanmasının federal korporasiyası yarandığı dövrdən fəaliyyət göstərməyə başlamış və kommersiya banklarının əmanətçilərinin müdafiəsinə yönəldilmişdir. Eyni zamanda əmanət idarələrində əmanətlərin sığortalanması üzrə struktur yaradılmışdır (1980-ci ildə depozitlərin sığortaolunması federal korporasiyası ilə birləşdirilmişdir). Sığorta hadisəsi bankın müflisləşməsi və ya dövlət nəzarətedici orqan tərəfindən onun bağlanması hesab edilir. Sığortalanma nəinki fiziki şəxslərin əmanətlərini və həm də hüquqi şəxslərin (bütün növ təşkilatların) depozitlərini əhatə edir. Haqq hesabına formalaşan vəsaitlərin çatışmayan hissəsi Federal büdcə hesabına örtülür. 1970-1980-ci illərdə əmanətlərin (depozitlərin) bu formada sığortalanması Avropada, Yaponiyada və Kanadada meydana gəlmişdir. Formasına görə icbari və könüllü sığorta fərqləndirilir. İcbari sığorta daha dolğun hesab edilir. O, qanunla sərtləşdirilmiş bütün banklara şamil edilir. Sığorta təşkilatlarına geniş səlahiyyətlər verilmişdir. Məsələn, ABŞ-da depozitlərin sığortalanmasının Federal Korporasiyası bankın rəhbərliyinin dəyişdirilməsini və ya bank qayda pozucusunu sığorta sistemindən kənarlaşdırmağı (başqa ölkələrdə olduğu kimi) tələb edə bilər. ABŞ-da sığorta müqaviləsinin pozulması anından bütün yerli əmanətlərə şamil edilməsi dayandırılır, lakin iki il müddət ərzində köhnə əmanətləri təsir etməkdə davam edir. İnkişaf etməkdə olan maliyyə bazarları üçün aşağıdakılar xarakterikdir: > sabitliyin olmaması. Qiymətli kağızların məzənnəsi, faiz dərəcəsi kifayət qədər kəskin və tez-tez enib-qalxır; > inkişaf etmiş ölkələrdə adətən mövcud olan risklə müqayisədə riskin böyük olması, məsələn, siyasi risk (iqtisadi kursun dəyişilməsi riski də daxil olmaqla), valyuta məhdudiyyətinin tətbiqi, vergi yükünün artması, özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi, mülkiyyətin qeyri-qanuni zəbt edilməsi və s. risklər; > riskin sığortalanmasının inkişaf etmiş formada olmaması. Hətta inkişaf etmiş bazarlarda svop, fyuçers, forvard, opsion kimi geniş tətbiq edilən alətlər inkişaf etməkdə olan bazarlarda ya tamamilə yoxdur, ya da yalnız yaranma mərhələsindədir; > infrastrukturun kifayət qədər inkişaf etməməsi; > bazarda əməliyyatları tənzim edən qanunvericilik bazasının yaranma mərhələsində olması və yaxud qeyri-təkmil olması; > sahmanlı informasiya sisteminin olmaması; > fond bazarında fəaliyyət göstərən əksər qiymətli kağızların likvidliyinin və etibarlılığının aşağı olması; > maliyyə bazarında fəaliyyət göstərən vasitəçilərə vəsait satıcıları tərəfindən inamın olmaması; > satışa təklif olunan maliyyə resurslarının həcminin olduqca az olmasıdır ki, bu da milli inkişaf bazarını kapital axınından asılı vəziyyətə qoymuş olur; 30 > bazarın aşağı səmərəliliyi; > maliyyə bazarında dövlət nəzarət və tənzimləmə sistemi yaranma səviyyəsindədir ki, bu da inkişaf etməkdə olan maliyyə bazarında əməliyyatların aparılması riskini daha da artırır; > maliyyə vəsaitlərinin çatışmazlığı digər ölkələrin maliyyə bazarlarına daxilolmanı çətinləşdirir ki, bu da yüksək riskin mövcudluğu ilə bağlıdır. Maliyyə bazarlarının iştirakçıları və ya subyektləri aşağıdakılardır: ■investorlar - tələbatından artıq maliyyə ehtiyatlarına malik olan və bu ehtiyatları investisiya kimi istifadə edən müəssisə və təşkilatlar; ■əmanətçilər - şəxsi istehlakı azaltmaqla müəyyən məqsədlər üçün müxtəlif yığımlar həyata keçirən fiziki şəxslər; ■borc alanlar - kifayət qədər maliyyə ehtiyatlarına malik olmayan və ya maliyyə ehtiyatlarının çatışmazlığını “hiss” edən müəssisə və təşkilatlar, həmçinin dövlət hakimiyyəti orqanları. Bu deyilənlərlə yanaşı, maliyyə bazarının subyekti kimi fəaliyyət göstərən müxtəlif vasitəçilər, ixtisaslaşdırılmış maliyyə-kredit institutları da mövcuddur. Subyekt kimi fəaliyyət göstərən vasitəçilər aşağıdakılardır: ° Maklerlər. Onlar həqiqi vasitəçi kimi çıxış etməklə investorların və ya borc alanların tapşırığı əsasında fəaliyyət göstərərək komission şəklində gəlir əldə edirlər. Maklerlər hüquqi və fiziki şəxslər ola bilər. ° Dilerlər. Onlar sərbəst surətdə fəaliyyət göstərməklə, bəzi hallarda digər vasitəçilərlə, hətta investor və borcalanlarla da birbaşa sövdələşməyə girirlər. ° İxtisaslaşdırılmış maliyyə - kredit institutları. Bura investisiya bankları, maliyyə şirkətləri, sığorta şirkətləri və s. daxildir. Onlar həm investor, həm borcalan, həmçinin də vasitəçi kimi çıxış edirlər. 4.Maliyyə bazarlarının funksiyaları Maliyyə infrastrukturlarının fəaliyyəti genişləndikcə maliyyə bazarının formalaşmasında və inkişafında nəzərəçarpacaq dərəcədə irəliləyiş baş verir. Belə ki, müxtəlif mülkiyyət formalı istehsal müəssisələri arasında vasitəçilik edən maliyyə bazarının subyektləri iqtisadi resursların dövriyyəsinin başa çatdırılmasında aparıcı rol oynayır, kommersiya uğurlarının əldə edilməsinə kömək edir, maliyyə-kredit resurslarının təmərküzləşməsinə və bu resursların iqtisadiyyatın daha faydalı və daha yüksək ödəmə qabiliyyətli sahələrinə yönəldilməsinə şərait yaradır. İqtisadi ədəbiyyatlarda maliyyə bazarının təsnifatı haqqında iqtisadçı alimlər arasında vahid fikir yoxdur. Alimlərdən bir qrupunun fikrincə, maliyyə bazarı yalnız kredit və qiymətli kağızlar bazarından ibarətdir. İkinci qrup alimlər maliyyə bazarının tərkibinə fond bazarını, pul və fyuçers bazarını və ya təcili kontraktlar bazarını daxil edirlər. Üçüncü qrup alimlərin fikrincə, maliyyə bazarı dedikdə, pul və kredit bazarının vəhdəti başa düşülür. Bu zaman onlar pul bazarının tərkibinə uçot bazarını, banklararası bazarı və valyuta bazarını aid edirlər. Eyni zamanda, bu fikrin müəllifləri maliyyə bazarının qiymətli kağızlar (fond) bazarı ilə orta və uzunmüddətli bank kreditləri bazarını “kapital bazarı” anlayışı altında birləşdirir. Dördüncü qrup iqtisadçılar maliyyə bazarını iki əlamətə görə təsnifləşdirirlər: fondların dövriyyə müddətlərinə görə və rəsmi bazar yerinə sahib olmasına görə. Fondların dövriyyə müddətlərinə görə maliyyə bazarını təsnifləşdirərkən, onlar nağd pul bazarları və kapital bazarları kimi fərqləndirilir. Rəsmi bazar yerinə sahib olmasına görə maliyyə bazarını təşkilati və sərbəst maliyyə bazarları kimi təsnifləşdirmək mümkündür. Həmin iqtisadçılar nağd pul bazarındakı təşkilati maliyyə bazarlarına ticarət banklarını və kapital bazarındakı təşkilati maliyyə bazarlarına qiymətli kağızlar birjasını aid edirlər. Beşinci qrup alimlərin fikrincə, maliyyə bazarı öz strukturuna görə bir-birilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar olan və bir-birini tamamlayan dövriyyədə olan nağd pul və digər qısamüddətli tədiyyə vasitələri (veksellər, çekler və s.) bazarından, maliyyə- kredit müəssisələri tərəfindən uzunmüddətli və qısamüddətli kreditlər şəklində verilən ssuda kapitalı bazarından, müxtəlif tipli və təyinatlı qiymətli kağızlar bazarından ibarətdir. İqtisadi ədəbiyyatda “resurs” (fransızca ressurces) dedikdə pul vəsaitləri, qiymətlilər, ehtiyatlar, daxilolmalar və s. başa düşülür. Daha ümumi mənada “resurs”a tələbatların ödənilməsi və fondların formalaşmasının mənbəyi qismində çıxış edən ehtiyat kimi baxılır. Burada maliyyə, büdcə, kredit, valyuta, bank və depozit resursları fərqləndirilir. Bəllidir ki, maliyyə cəmiyyətin iqtisadi münasibətlərinin bir hissəsidir. Lakin təcrübədə maliyyənin abstrakt bir münasibətlər ilə deyil, real pul münasibətləri ilə əlaqəsi olur. Dəyərin maliyyə vasitəsi ilə bölgüsü və yenidən bölgüsü pul vəsaitlərinin gəlirlər, daxilolmalar və yığımlar formasında hərəkəti ilə müşayiət edilir ki, onların da məcmusu maliyyə resurslarını təşkil edir. Maliyyə resursları maliyyə münasibətlərinin maddi daşıyıcısıdır. “Maliyyə resursları” anlayışının geniş istifadəsi zamanı onun izahı müxtəlif olur. Rusiyada o ilk dəfə tərkibinə “maliyyə resursları balansı” da daxil olan birinci beşillik planın tərtibi zamanı tətbiq edilmişdir. Maliyyə pul vasitəsi ilə ifadə edildiyinə görə, yəqin ki, maliyyə resursları dedikdə maddi, əmək, təbii və digər resurslardan fərqli olaraq yalnız pul forması olan resurslar başa düşülür. Beləliklə, mübaliğəsiz demək olar ki, maliyyə resursları yalnız pul formasında mövcud olur. “Maliyyə resursları” mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır, onu pul vəsaitləri ilə tam eyniləşdirmək olmaz. Bundan əlavə, “maliyyə resursları”nın kəmiyyət həddini müəyyən etmək və vəsaiti” kateqoriyasından fərqli olaraq onun spesifikliyini xarakterizə edən meyarları da ayırd etmək olduqca çətindir. İqtisadi kateqoriya kimi maliyyə ÜDM-in və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü prosesində pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar yaranan iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Maliyyə kateqoriyası bir sıra xarakterik əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlərin ilkin və əsası maliyyə münasibətlərinin pul fonnasında olmasıdır. Yəni maliyyə münasibətləri cəmiyyətdə yaranan pul münasibətlərinin tərkib hissəsi kimi özünü pul vəsaitlərinin hərəkəti vasitəsilə büruzə verir. Belə “hərəkətlərin” olmadığı yerdə maliyyə münasibətlərinin mövcudluğundan söhbət gedə bilməz. Maliyyə münasibətlərinin digər xarakterik əlaməti onun bölgü kateqoriyasına aid olmasıdır. Bu xüsusiyyət özünü milli gəlirin bölgüsü prosesində təzahür etdirir. Belə ki, milli gəlir və yaxud da yeni yaradılan dəyərin bölgüsü maliyyə vasitəsilə həyata keçirilir və bu proses yeni tərkib hissələrinə (elementlərinə) ayrılır. Nəticədə bu yeni dəyərin yaradılmasında iştirak edən ayrı- ayrı vətəndaşların, müəssisə və təşkilatların pul gəlirləri, yığımları yaradılır. Bu da öz ifadəsini maliyyə resursları anlayışında tapır. Maliyyə resursları maliyyə münasibətlərinin mühüm xüsusiyyətlərinin konkret ifadəsi, forması kimi çıxış edir. Ümumiyyətlə, maliyyə resursları ümumi daxili məhsulun, milli gəlirin bölgüsü, yenidən bölgüsü prosesində yaranan və təsərrüfat subyektlərinin, ayrıayrı vətəndaşların, dövlətin sərəncamında olan pul gəlirləri və yığımlarının və ya başqa cür desək, pul vəsaitləri fondlarının məcmusudur. Bunu sxem 3.1.-dən daha aydın görmək olar. Deməli, maliyyə münasibətləri öz maddi məzmununa görə məqsədli pul vəsaitləri fondlarından ibarətdir. Yaxud başqa şəkildə ifadə etsək, maliyyə resursları maliyyə münasibətlərinin maddi daşıyıcısıdır.. Maliyyənin bölgü prosesində iştirakı. Maliyyə resursları, əsasən pul fondlarının tərkib hissəsi olmaqla, fond formasında yaradılır. Maliyyə ehtiyatları qeyri-fond formasında da yaradıla bilər. Lakin maliyyə ehtiyatlarının fond formasında yaradılması qeyri-fond formasında yaradılmasından bir sıra üstünlüklərə malikdir. Bu üstünlüklər aşağıdakılara imkan verir: • cəmiyyətin mövcud tələbatlarının ödənilməsi ilə dövlətin iqtisadi imkanlarını əlaqələndirməyə; • resursları iqtisadiyyatın daha aparıcı sahələrinə yönəltməyə; • cəmiyyət üzvlərinin fərdi, kollektiv və ictimai mənafelərini qarşılıqlı surətdə uzlaşdırmağa. Maliyyə resursları potensial olaraq istehsal prosesində yaradılır, lakin 0, bölgü prosesi vasitəsilə öz ifadəsini tapır. Belə ki, işçi dəzgah arxasında maliyyə ehtiyatları deyil, bilavasitə məhsul istehsal edir. Bu məhsul satıldıqdan sonra dəyəri bölgü prosesi vasitəsilə tərkib hissələrə ayrılır və nəticədə maliyyə resursları formalaşır. Məsələn, mənfəət potensial olaraq istehsal prosesində yaransa da, o, real iqtisadi ifadəsini bölgü prosesi nəticəsində tapır. Maliyyə resurslarının əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu kateqoriya vasitəsi ilə iqtisadiyyatda olan bütün maliyyə münasibətləri nəzərdən keçirilir və bunun əsasında maliyyə vasitələrinin iqtisadi və sosial tərəqqiyə təsiri və bu təsirin artırılması yolları müəyyən olunur. Maliyyə resursları kateqoriyası vasitəsi ilə ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən vəsaitlərin həcmi ilə alınan nəticələr arasında qarşılıqlı əlaqəyə nail olunur. Maliyyə resursları iqtisadiyyatın inkişaf etməsində, maddi - əşya və digər göstəricilərin balanslaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Maliyyə resursları ölkə iqtisadiyyatının ümumi maliyyə vəziyyətini xarakterizə etdirir. Əhalinin, təsərrüfatçılıq subyektlərinin, dövlətin və yerli özünüidarəetmə orqanlarının sərəncamında olan pul vəsaitlərinin məcmusu maliyyə resurslarını ifadə edir. Maliyyə resurslarının mənbəyi kimi aşağıdakılar çıxış edir: • təsərrüfatçılıq subyektləri - səviyyəsində - mənfəət, amortizasiya, qiymətli kağızların satışından daxilolmalar, bank krediti, faizlər, digər emitentlər tərəfindən buraxılmış qiymətli kağızlar üzrə dividentlər; • əhali səviyyəsində - əmək haqqı, mükafat, əmək haqqına əlavə, işverənlər tərəfindən həyata keçirilən sosial xarakterli ödənişlər, ezamiyyət xərcləri, sahibkarlıq fəaliyyətindən, mənfəətdə iştirakından, şəxsi əmlakla əməliyyatdan, maliyyə-kredit əməliyyatından gəlirlər, sosial transferlər, o cümlədən pensiya, müavinət, təqaüd, istehlak krediti; • dövlət və yerli özünüidarəetmə səviyyəsində - dövlət və bələdiyyə müəssisələrindən gəlirlər, dövlət və bələdiyyə əmlakının özəlləşdirilməsindən gəlirlər, xarici iqtisadi fəaliyyətdən gəlirlər, vergi gəlirləri, dövlət və bələdiyyə krediti, pul emissiyası və qiymətli kağızlar emissiyasından gəlirlər . Məlumdur ki, maliyyə resursları - dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının və habelə təsərrüfatçılıq subyektlərinin istifadə etdikləri pul vasitələrinin hamısı deyildir. Pul formasında maliyyə resurslarından əlavə həm də kredit resursları, əhalinin şəxsi pul gəlirləri və s. fəaliyyət göstərir. Ona görə də maliyyə resurslarını pul vəsaitlərinin ümumi həcmindən ayırmağa imkan verən əlamətlərin seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir cəmiyyətdə maliyyə resursları öz-özlüyündə mövcud deyildir və onlann həmişə sahibləri və yaxud mülkiyyətçi tərəfindən onlara sərəncam vermək hüququ verilmiş şəxs vardır. 5.Maliyyə bazarlarının dövlət tənzimlənməsi Maliyyə resursları mülkiyyət münasibətlərindən kənarda mövcud ola bilməz. Yalnız təsərrüfatçılıq edən subyektin, dövlət hakimiyyət orqanlannın və yerli özünüidarəetmə orqanlarının mülkiyyətində və sərəncamında olan, ictimai təkrar istehsala xidmət edən pul vəsaitləri hissəsi maliyyə resurslanna aid edilir. Onların konkret təsərrüfatçılıq subyektinə, dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarına mənsubluğu əhalinin pul gəlirlərinin və yığımlarının bir hissəsinin ictimai təkrar istehsal prosesinə cəlb edilməməsindən ayırmağa imkan verir. Beləliklə, maliyyə resursları dedikdə təsərrüfatçılıq subyektlərinin, dövlət hakimiyyət orqanlarının mülkiyyətində, yaxud sərəncamında olan və onlar tərəfindən geniş təkrar istehsal məqsədlərinə, sosial ehtiyaclara, işçilərin maddi stimullaşdırılmasma, digər ictimai tələbatların ödənilməsinə istifadə edilən pul gəlirləri, yığım və daxilolmalar başa düşülür. Daha dəqiq desək, maliyyə resursları geniş təkrar istehsal və dövlət tələbatının təmin edilməsi üçün yönəldilən ümumi daxili məhsulun, başlıca olaraq pul formasında xalis gəlirin dəyərinin bir hissəsinin ilkin və yenidən bölgüsü prosesində təşkil olunan və dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və əhalinin sərəncamında olan pul vəsaitləri fondudur. Maliyyə resursları geniş təkrar istehsal prosesinin maliyyə təminatını həyata keçirir, cəmiyyətin artan tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilir, işçi qüvvəsinin təkrar istehsalını həyata keçirir. Təkrar istehsalın maliyyə təminatı - təkrar istehsal xərclərinin maliyyə ehtiyatları vasitəsilə təmin olunmasıdır. Maliyyə resursları vasitəsilə əsas vəsaitlərin geniş təkrar istehsal dövriyyəsi təmin edilir, yəni əsas fondların istifadə olunmuş dəyərinin geniş şəkildə ödənilməsi həyata keçirilir. Belə ki, əsas vəsaitlər istismar prosesində fiziki və mənəvi köhnəlməyə məruz qalırlar. Maliyyə resursları vasitəsilə əsas fondların nəinki bərpası, həmçinin onların daha mütərəqqi, məhsuldar texnika və avadanlıqlarla, texnologiya ilə əvəz edilməsi həyata keçirilir. Qeyd etdiyimiz kimi, maliyyə resursları həmçinin istehsal prosesinin digər mühüm amili olan əməyin, yəni işçi qüvvəsinin geniş təkrar istehsalını təmin edir. Belə ki, yeni yaradılmış dəyərin bölgüsü zamanı yaradılan və maliyyə ehtiyatları kimi çıxış edən məqsədli pul fondlarının vəsaitləri hesabına işçilərin maddi stimullaşdırılması, onların sosial və mədəni məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması, işçilərin daha təkmil əmək vərdişləri və fəndlərinə yiyələnməsi, yeni elmi-texniki biliklərlə silahlanması həyata keçirilir. Bu da hər kəsin sərf etdiyi işçi qüvvəsini daha keyfiyyətlə bərpa etməyə imkan verir. Maliyyə resurslarının müəyyən edilməsində dəqiqsizlik maliyyənin istehsalın nəticələrinə, əsas fondların təkrar istehsalına təsir imkanlarını azaldır. Maliyyə resurslarının həcmi müəyyən edilərkən onun subyektiv azaldılması struktur qeyri-tarazlığa, investisiya proqramının maliyyələşdirilməsinin pozulmasına gətirib çıxarır. Maliyyə resurslarının həcmi istehsal prosesindən asılıdır. Belə ki, istehsal prosesinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, onun həcminin genişləndirilməsi ümumi daxili məhsulun, milli gəlirin, son nəticədə isə maliyyə ehtiyatlarının həcmini artınr. Bu da cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarının daha dolğun ödənilməsinə imkan verir. Öz növbəsində, yaradılmış maliyyə ehtiyatlannm səmərəli, düzgün istifadə edilməsi istehsalın fasiləsizliyinin təmin edilməsinə, onun həcminin genişlənməsinə, yeni, daha məhsuldar, mütərəqqi avadanlıqların, texnologiyaların tətbiqi nəticəsində istehsalın səmərəliliyinin artmasına, son nəticədə, təkrarən maliyyə resurslarının həcminin artmasına gətirib çıxara bilər. Maliyyə tənzimlənməsi nəticəsində maliyyə resurslarının sahələr, regionlar arasında yenidən bölgüsü həyata keçirilməklə, iqtisadiyyatda baş verə biləcək disproporsiyaların qarşısının alınması baş verir. Lakin, dövlət bu tənzimləməni yol verilən həddə həyata keçirdikdə qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq mümkün olur. Maliyyə resurslarının növləri təsərrüfatçı və hakimiyyəti subyektlərində maliyyə bölgüsünün nəticəsi olaraq əmələ gələn gəlirlərin, daxilolmaların və yığımların konkret formasıdır. Onlar amortizasiya ayırmalariy təşkilatların mənfəətiy vergi gəlir- lərij sığorta ödənişləri və s.-dən ibarətdir. Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə resurslarının tərkibinə fəaliyyət sferası (maddi istehsal və ya qeyri-istehsal sferası), təsərrüfatın aparılması üsulu (kommersiya və qeyrikommersiya), təşkilati-hüquqi forma, sahə xüsusiyyətləri və s. təsir göstərir. Maliyyə resurslarının həcmindən söhbət gedərkən qeyd etmişdik ki, onun həcminin artmasının əsas amillərindən biri investisiya qoyuluşudur. Başqa bir cəhət kimi istehsal prosesinin artması nəticəsində hüquqi və fiziki şəxslərin gəlirlərinin artmasıdır ki, bu da dövlətin əsas maliyyə ehtiyatları fondunun gəlirlər sisteminin artmasına gətirib çıxardır. Nəticədə dövlət öz funksiyalarını daha dolğun həyata keçirir. Maliyyə resurslarının formalaşması mənbəyi kimi ümumi daxili məhsul, milli gəlir, milli sərvətin bir hissəsi, xarici iqtisadi fəaliyyətdən daxilolmalar çıxış edir. ÜDM dövlət və bələdiyyə maliyyə resurslarının əsas mənbəyidir. Lakin, iqtisadi böhran və ya fövqəladə hallar baş verdikdə (inqilab, müharibə, təbii fəlakət və s.) dövlət və bələdiyyə maliyyə resursları mənbəyi kimi əvvəllərdə yığılmış milli sərvət çıxış edə bilər. Yuxarıda deyildiyi kimi, maliyyə resursları ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölüşdürülməsi prosesində yaradılır. Ümumi dövlət səviyyəsində (makro səviyyədə) mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarının formalaşmasının birinci və əsas mənbəyi milli gəlirdir. Milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü əsasında dövlət pul vəsait fondları yaradır. Milli sərvətin bir hissəsi təsərrüfat dövriyyəsinə büdcə vəsaitlərinin keçici qalığı şəklində, ölkənin qızıl ehtiyatlarının satışından daxilolmalar, özəlləşdirmədən gəlirlər və s. formada cəlb edilir. Xarici iqtisadi fəaliyyətdən maliyyə resursları xarici iqtisadi əməliyyatlardan gəlirlər, xarici dövlət borclanması, xarici investisiya və s. şəklində daxil olur. Bir qayda olaraq maliyyə resurslarının həcmi milli gəlirdən çox olur. Ona görə ki, maliyyə resursları izafi məhsulun dəyəri və zəruri məhsulun bir hissəsindən başqa amortizasiya ayınua- larını da özünə daxil edir. Milli gəlirin bir hissəsi müəssisədə foımalaşır və onun sərəncamında qalır, yəni mikrosəviyyədə qeyri-mərkəzləşdirilmiş fondlar yaradılır ki, bu da müəssisədə istehsal məsrəflərinə istifadə edilir. Dövlət maliyyə resursları - təsərrüfat subyektləri kimi öz xərclərini ödəmək üçün dövlətin, onun müəssisə, təşkilat və idarələrinin malik olduqları bütün pul vəsaitləri fondlarının və daxilolmalarının məcmusudur. Maliyyə resursları mərkəzləşdirilmiş fondlara (dövlət büdcəsi, büdcədənkənar fondlar) və qeyri-mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarına (müəssisələrin pul vəsaitləri fondlarına) bölünür. Maliyyə resurslarının həcminin müəyyən edilməsinin zəruriliyi istehsalın optimal strukturunun müəyyən edilməsi ilə, maliyyə resurslarının kapital və maddi məsrəflərlə balanslaşdırıl- ması ilə əlaqədardır. Dövlət maliyyə resurslarının həcmi hər şeydən əvvəl onun yaradılması mənbələri ilə müəyyən edilir. Maliyyə resursları ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölüşdürülməsi prosesində yaradılır. Ümumdövlət səviyyəsində (makro səviyyədə) mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarının (mərkəzləşdirilmiş fondlar) formalaşmasının birinci və əsas mənbəyi milli gəlirdir. Milli gəlirin bir hissəsi müəssisədə formalaşır və onun sərəncamında qalır, yəni mikrosəviyyədə qeyri-mərkəzləşdirilmiş fondlar yaradılır ki, bu da müəssisədə istehsal məsrəflərinə istifadə edilir. Dövlət maliyyə resurslannm təşkili mənbələri. Dövlətin maliyyə resurslarının formalaşmasının başlıca mənbələrindən biri kimi istehsal sferası müəssisə və təşkilatlarının pul gəlirləri çıxış edir. Onlara hər şeydən əvvəl izafi məhsulun dəyərinin bir forması olan mənfəət aiddir. Maliyyə resurslarının formalaşmasının ikinci əhəmiyyətli mənbəyi əsas istehsal fondlarının dəyərinin bir hissəsi hesabına formalaşan amortizasiya fondudur. Mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları - xalis gəlirin vergi, vergi olmayan ödənişlər və ayırmalar vasitəsilə yenidən bölgüsünün nəticəsidir. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarının formalaşması mənbəyi mərkəzləşdirilmiş dövlət sosial sığorta, əmlak və şəxsi sığorta fondlarına, müxtəlif büdcədənkənar fondlara müəssisələrin ayırmaları ola bilər. Bundan başqa, mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilmiş milli sərvətin bir hissəsi hesabına (ölkənin qızıl ehtiyatlarının, enerji daşıyıcılarının satışından, xarici iqtisadi fəaliyyətdən daxilolmalar və s.) və habelə dövlət qiymətli kağızlarının (istiqraz, borcların yerləşdirilməsindən və s.) satışından əldə edilən vəsaitlər hesabına formalaşır. Mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarının çox az bir hissəsi əhalidən daxilolmalar hesabına (vergilər, rüsumlar, istiqrazlar və lotereyalardan daxilolmalar) yaradılır. Bazar münasibətlərinə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə resurslarının bu mənbəyi durmadan artır. Mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları əsasən dövlət büdcəsində, büdcədənkənar fondlarda, əmlak və şəxsi sığorta fondlarında cəmləşdirilir. Maliyyə resurslarına habelə dövlət pul ehtiyatları kimi (nizamnamə, ehtiyat və digər fondlar şəklində Milli Banka təhkim edilmiş) Mərkəzi Bankın kredit resurslarını da daxil etmək məqsədəuyğundur. Beləliklə, dövlətin maliyyə resursları - dövlətin, müəssisələrin, təşkilatların və əhalinin sərəncamında olan, geniş təkrar istehsal üçün nəzərdə tutulmuş pul vəsaiti fondları və daxilolmalardır. Maliyyə resurslarının əsas mənbəyi milli gəlir, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq təşkilatların mənfəəti, amortizasiya fondu və sığorta fondlarıdır. Maliyyə resurslarının istifadəsi əsasən xüsusi təyinatlı pul fondları vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin, onların qeyri-fond istifadə forması da mümkündür. Maliyyə resurslarının istifadəsinin fond forması aşağıdakı üstünlüklərə malikdir: - resursların iqtisadiyyatın inkişafının əsas istiqamətlərində təmərküzləşməsini təmin edir; . Dövlət maliyyə resurslarının istifadəsinin əsas istiqamətləri. - ictimai mənafe ilə şəxsi mənafeləri tam əlaqələndirməyə, istehsala fəal təsir etməyə imkan verir. Dövlətin və müəssisələrin maliyyə resursları maliyyənin idarə edilməsinin, yəni onların formalaşmasının, istifadə edilməsinin və pul vəsaitlərinin hərəkətinin idarə edilməsinin bilavasitə obyektidir. Maliyyə menecmentinin müasir paradiqmasında ən çox istifadə edilən “maliyyə resursları” iqtisadi kateqoriyasıdır. Lakin müxtəlif elmi məktəblərin nümayəndələrinin ayrı-ayrı tədqiqatlarında bu iqtisadi kateqoriyanın mahiyyətinə baxışlarının spektri 0 qədər genişdir ki, əminkliklə göstərmək olar ki, bu sahədə müasir elmi təsəvvürlər hələ reallıqdan olduqca uzaqdır. Müasir tədqiqatçıların bu kateqoriyanın mahiyyətinin müəyyən edilməsinə və istifadə edilməsinə əsas yanaşmalarını nəzərdən keçirək. Müəssisənin maliyyə resurslarının mahiyyətinə ən geniş yayılmış nöqteyi-nəzərlərdən biri onun “kapital” kateqoriyasının mahiyyəti ilə tam eyniləşdirilməsidir. Belə ki, müasir tədqiqatçıların üstün hissəsi müəssisənin maliyyə resursları dedikdə, onlar tərəfindən istifadə etdikləri xüsusi və cəlb edilmiş kapital başa düşülür ki, guya kəmiyyət istifadəsində onlar eynidirlər. Fikrimizcə, bu kimi eyniləşdirməni bir sıra səbəblərə görə düzgün hesab etmək olmaz. Bizim fikrimizcə, kapitalın kəmiyyətcə maliyyə resursları ilə eyniləşdirilməsi yalnız yeni müəssisə yaradılan zamanı pul formasında start kapitalı onun nizamnamə kapitalının formalaşmasını təmin edən vahid maliyyə resursu olduğu halda ola bilər. Müasir iqtisadçılar sırasında geniş yayılmış nöqteyi-nəzər müəssisənin maliyyə resursları ilə onun gələcəkdə əldə etdiyi gəlirlərin həcminin eyniləşdirilməsidir. Bu kimi baxışlar çox hallarda onun təsiri altında formalaşmışdır ki, makroiqtisadi səviyyədə dövlətin gəlirlərinə onun maliyyə resurslannın əsas forması kimi baxılır. Lakin, mikroiqtisadi səviyyədə bu kimi eyniləşdirmə bir sıra səbəblərə görə qeyri-korrektə hesab edilə bilər.
1.Pul bazarının təsnifləşdirilməsi

Pul bazarının əsas institutu Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı və bütün bank - kredit təşkilatlarıdır (kommersiya bankları və ixtisaslaşdırılmış kredit təşkilatları). Bəllidir ki, Azərbaycan Respublikasının bank sistemi Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı və bank kredit təşkilatlarından ibarətdir. Mərkəzi Bank Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu və bunlara müvafiq olaraq qəbul edilmiş digər normativ-hüquqi aktlar, habelə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrlə tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı bütün ölkələrin mərkəzi bankları kimi maliyyə sistemində üstün mövqeyə malikdir. Pul bazarında onun hüquqi tənzimlənməsi hər şeydən əvvəl “Azərbaycan Resbublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikasının 10 dekabr 2004-cü il tarixli, 802 №li Qanunu ilə tənzimlənir. Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi öz səlahiyyətləri daxilində qiymətlərin sabitliyinin təmin edilməsindən, bank və ödəniş sistemlərinin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdən ibarətdir. Bu son dərəcə mürəkkəb vəzifənin həll edilməsi Mərkəzi Banka nəinki pul-kredit siyasəti sahəsində, habelə ölkə iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin digər sferasında da xüsusi səlahiyyətlərin verilməsini tələb edir. Öz məqsədlərinə nail olmaq üçün Mərkəzi Bank aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: ® dövlətin pul və valyuta siyasətini müəyyən edir və həyata keçirir; • nağd pul dövriyyəsini təşkil edir, pul nişanlarının tədavülə buraxılmasını və tədavüldən çıxarılmasını həyata keçirir; • manatın xarici valyutalara nisbətən rəsmi məzənnəsini mü təmadi müəyyən edir və elan edir; • qanunvericiliyə uyğun olaraq valyuta tənzimini həyata keçirir; • sərəncamda olan beynəlxalq qızıl-valyuta ehtiyatlarını saxlayır və idarə edir; • hesabat tədiyyə balansını tərtib edir və ölkənin proqnoz tədiyyə balansının hazırlanmasında iştirak edir; • bank fəaliyyətini lisenziyalaşdırır və tənzimləyir, “Valyuta tənzimi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 10 sentyabr 1994- cü il tarixli 882 №li Qanununa əsasən bank fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir. Mərkəzi Bank kredit təşkilatlarını qeydiyyatdan keçirir, bank fəaliyyəti həyata keçirmək üçün xüsusi razılıqların (lisenziya) verilməsində və onların ləğv edilməsində müstəsna səlahiyyətə malikdir. Kredit təşkilatlarının qiymətli kağızlarının lisenziyasının kredit təşkilatları tərəfindən bank qanunvericiliyinin tələblərinə əməl edilməsinə nəzarət edir. Qayda pozuntuları aşkar edildiyi hallarda qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada təsir tədbirləri və sanksiyalar tətbiq etmək hüququna malikdir. Mərkəzi Bank qadağan olunmamış bütün növ bank əməliyyatları həyata keçirir. Mərkəzi Bankın kapital ehtiyatları formalaşdırıldıqdan sonra reallaşdırılmış mənfəətin sərbəst qalığı dövlət büdcəsinə köçürülür. Bu, Mərkəzi Bankın illik maliyyə hesabatı auditor rəyi ilə təsdiqləndikdən sonra həyata keçirilir. Mərkəzi Bank müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə reallaşdırılmış şərtlərlə dövlətin maliyyə agenti funksiyalarını həyata keçirə bilər. Maliyyə agenti olaraq Mərkəzi Bank dövlətin borc qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi və onlarla digər əməliyyatlar aparmaqla dövlət borcuna xidmət göstərir, habelə qanunla müəyyən edilmiş hallarda və qaydada başqa maliyyə əməliyyatlarını apara bilər. Azərbaycan Respublikasının ikipilləli bank sistemi (Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, kommersiya bankları və digər kredit müəssisələri) 1992-ci ildə formalaşmışdır. Müasir kommersiya bankları bilavasitə müəssisələrə, təşkilatlara və eləcə də əhaliyə xidmət göstərən banklardır. Kommersiya bankları bank sisteminin əsas həlqəsi kimi çıxış edir. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kommersiya bankları iqtisadiyyatın müstəqil subyektidir. Onların müştərilərlə münasibəti kommersiya xarakteri daşıyır. Bank qanunvericiliyinə əsasən, bank fiziki və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərini cəlb etmək, onları qaytarılma, ödəndik, müddətinik şərtləri ilə öz adından, öz hesabına yerləşdirmək və müştərilərin tapşırığı ilə hesablaşma əməliyyatını həyata keçirmək hüququna malikdir. Kommersiya bankları əsasən aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: * vəsaitlərin depozitə cəlb edilməsi; ® vəsaitlərin yerləşdirilməsi (investisiya funksiyası); * müştərilərə kassahesablaşma xidmətinin göstərilməsi. Kommersiya bankları bir tərəfdən sərbəst vəsaitlərin cəlb edilməsi ilə məşğul olan, digər tərəfdən isə həmin cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına müəssisələrin, təşkilatların və əhalinin müxtəlif maliyyə ehtiyatlarının ödənilməsini həyata keçirən xüsusi kredit idarələri kimi çıxış edir. Kommersiya bankının əməliyyatları bank funksiyalarının təcrübədə tətbiqindən ibarətdir. Qanunvericiliyə əsasən bank əməliyyatlarına aşağıdakılar aiddir . * fiziki və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərinin tələb olunanadək və müddətli əmanətlərə cəlb edilməsi; ® xüsusi cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına kreditlərin verilməsi; ® fiziki və hüquqi şəxslərə hesabların açılması və əməliyyatların aparılması; • müştərilərin, 0 cümlədən müxbir bankların tapşırığına əsasən hesabatların təqdim edilməsi; • pul vəsaitlərinin, veksellərin, ödəniş və hesablaşma sənədlərinin inkassasiyası və müştərilərə kassa xidmətinin göstərilməsi; • mülkiyyətçi və vəsaitlərin sərəncamçısı ilə müqaviləyə əsasən pul vəsaitlərinin idarə edilməsi; • hüquqi və fiziki şəxslərdən nağd və ya nağdsız formada xarici valyutanın alınıb və satılması; • mövcud qanunvericiliyə müvafiq olaraq qiymətli metallarla əməliyyatların həyata keçirilməsi; • bank zəmanətinin verilməsi. Bank olmayan kredit təşkilatı (BOKT) xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında kreditlərin verilməsi və digər fəaliyyət növlərini həyata keçirən ixtisaslaşmış kredit təşkilatıdır . Azərbaycan Respublikasında hüquqi və fiziki şəxslərin maliyyə resurslarına olan ehtiyaclarının daha dolğun ödənilməsi, maliyyə xidmətlərindən istifadə üçün əlverişli şərait yaradılması məqsədi ilə bank olmayan kredit təşkilatlarının təsis edilməsi, idarə olunması və fəaliyyətin tənzimlənməsi qaydasının müəyyən edilməsi “Bank olmayan kredit təşkilatları haqqında” Azərbaycan Respublikasının 25 dekabr 2009-cu il tarixli Qanunu və digər normativ-hüquqi aktları ilə müəyyən edilir. Banklardan fərqli olaraq kredit təşkilatları yalnız bəzi bank əməliyyatlarını həyata keçirir. “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 16 yanvar 2004-cü il tarixli Qanununda bank olmayan kredit təşkilatı anlayışı öz əksini tapmışdır. Burada göstərilir ki, bank olmayan kredit təşkilatlan öz vəsaiti və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına (depozitlər istisna olmaqla) yalnız platformasında kreditlər verməklə məşğul olan hüquqi şəxsdir. Bank olmayan kredit təşkilatlarının bank fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması və tənzimlənməsi qüvvədə olan qanunvericilik Mərkəzi Bankın çoxsaylı normativ aktları ilə həyata keçirilir. Azərbaycanda istehlak krediti sferasında kredit təşkilatları lazımi inkişaf tapmamışdır. Onun səbəblərindən biri lazımi qanunvericilik bazasının olmaması üzündən zəif hüquqi müdafiənin olmasıdır. BOKT-lar fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi, habelə ümumi mənafelərinin birgə təmsil edilməsi və müdafiəsi məqsədilə birliklər və assosiasiyalar yarada bilərlər. BOKT-lar Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində hüquqi şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş təşkilati-hüquqi formada təsis edilirlər. BOKT-lar iki növ-girov əmanəti qəbul etmək hüququ olan və belə hüququ olmayan kredit təşkilatlarına bölünür. BOKT Mərkəzi Bankdan aldığı lisenziya əsasında təminatlı və təminatsız kredit verə bilər. BOKT tərəfindən verilən kreditlər daşınan və daşınmaz əmlakın girovu, girov əmanəti, qarantiya, zaminlik və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər üsullarla təmin oluna bilər. Girov əmanəti yalnız Mərkəzi Bankın BOKT-a veridiyi lisenziyada bu barədə xüsusi icazə olduqda qəbul edilə bilər. Kreditlərin verilməsi üçün lisenziya almış BOKT aşağıdakı fəaliyyət növlərini də həyata keçirə bilər [9: • borc öhdəliklərinin alqı-satqısı (faktorinq, forfeytinq); • lizinq; • veksellərin uçotu; • qarantiyanın verilməsi; • sığorta agenti xidmətinin göstərilməsi; • borcalanlara maliyyə, texniki və idarəetmə məsələləri üzrə məsləhət xidmətinin göstərilməsi. Azərbaycanda bank olmayan kredit təşkilatlarının sırasında Mərkəzi Bankın nəzdində zonalar üzrə yaradılmış hesablaşma kassa mərkəzləri (HKM) daha geniş inkişaf tapmışdır. Onların başlıca funksiyaları maliyyə bazarının ayrı-ayrı seqmentləri, işirakçıları arasında hesablaşmanı aparmaqdan ibarətdir. Bu təşkilatlar dövlət qeydiyyatından sonra öz fəaliyyətlərini Mərkəzi Bankın verdiyi lisenziya əsasında həyata keçirirdilər. Bank olmayan kredit təşkilatlarının fiziki şəxslərin vəsaitlərini əmanətlərə cəlb etməyə hüquqları yoxdur, onlar üçün icazə verilən bank əməliyyatlarının dairəsi məhduddur. Azərbaycan Respublikasının kredit təşkilatlarının fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 16 yanvar 2004-cü il tarixli Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” və “Kredit ittifaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları və digər normativ-hüquqi aktlar və müqavilələrlə tənzimlənir. Azərbaycanda kredit ittifaqları daha çox inkişaf tapmışdır. Kredit ittifaqları mənafe ümumiliyi əsasında könüllü birləşən fiziki şəxslərin və ya kiçik sahibkarlıq subyekti olan hüquqi şəxslərin sərbəst pul vəsaitlərini cəmləşdirmək yolu ilə özlərinin qarşılıqlı kreditləşdirilməsi üçün yaratdıqları bank olmayan kredit təşkilatlarıdır. Qarşılıqlı kreditləşmə kredit ittifaqında toplanan pul vəsaiti hesabına üzvlərin təsərrüfat və sosial ehtiyaclarının ödənilməsi üçün verilən qısa və uzunmüddətli kreditdir. Azərbaycan Respublikasında kredit ittifaqlarının yaradılması və fəaliyyət göstərməsinin iqtisadi, hüquqi və təşkilati əsasları “Kredit ittifaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2 may 2000-ci il tarixli Qanunu ilə müəyyən edilir. Kredit ittifaqlarının aşağıdakı hüquqları vardır: • banklardan, beynəlxalq və xarici maliyyə-kredit qurumlarından kredit, qrant almaq; • öz üzvlərinə nizamnamədə göstərilən qaydada kreditlər vermək; • sərbəst pul vəsaitini banklar, digər kredit ittifaqlarına depozitə qoymaq, habelə dövlət qiymətli kağızlarının alınmasına sərf etmək. Bütün ölkələrdə qiymətli kağızlar bazarı daha geniş tənzimlənən bazarlardan biridir ki, bu da onun iştirakçılarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi zəruriliyi, yüksək maliyyə riski və əməliyyatların miqyaslılığı ilə şərtlənir. Bu cür tənzimləmə dövlət orqanları və qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılarının özünütənzimləyən təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarında münasibətlərin dövlət tənzimlənməsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Qiymətli kağızlann buraxılışı və tədavülü qaydalannm müəyyən edilməsi, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi “Qiymətli kağızlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 14 iyul 1998-ci il tarixli Qanunu ilə nizama salınır. Qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılarının öz-özünü tənzimləyən təşkilatlarına onların “könüllü birliyi”, “ittifaqı”, “assosiasiyası” və s. təşkilatlar aiddir. Öz-özünü tənzimləyən təşkilatın fəaliyyətinə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı nəzarət edir. Fəaliyyət növündən asılı olaraq vasitəçilik funksiyasını müxtəlif institutlar yerinə yetirir. Onların ən geniş yayılmış adı “investisiya institutları”dır. Belə ki, Rusiyada 90-cı illərin əvvəllərində öz fəaliyyətini qiymətli kağızlarla həyata keçirən hüquqi şəxslər müstəsna olaraq həm də investisiya institutları adlanırdı. Onlar maliyyə brokeri funksiyasını, investisiya məsləhətçisi, investisiya şirkəti, investisiya fondu funksiyasını yerinə yetirirdilər. İnvestisiya institutu qismində həm də banklar, investisiya məsləhətçisi qismində isə fiziki şəxslər çıxış edirdi. “Qiymətli kağızlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda “investisiya institutu” anlayışı əvəzinə daha geniş məfhumdan - “qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları” ifadəsindən istifadə edilir. Onlara aiddir: broker, diler, müdiriyyət (müdir), klirinq, qarşılıqlı fəaliyyətin müəyyən edilməsi üzrə təşkilatlar, depozitari, qeydiyyatçılar (reyestri aparan hüquqi şəxslər) və qiymətli kağızlar bazarında ticarəti təşkil edənlər. Adətən qiymətli kağızlar bazarında ticarətin təşkili ilə fond birjası məşğul olur. Azərbaycan qanunvericiliyi üzrə fond birjası qapalı səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılmış və öz fəaliyyətini qiymətli kağızların əməliyyatları üzrə lisenziya əsasında həyata keçirir. Fond birjasında tədavül edən qiymətli kağızlar çox vaxt fond qiymətliləri adlanır. Fond biıjası yalnız öz üzvləri arasında qiymətli kağızların ticarətini təşkil edən və bağlanmış əqdlərin həyata keçirilməsini təmin edən ticarət təşkilatçısıdır. Birjanın üzvləri yalnız qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları ola bilər. Fond birjalarının üzvləri birjanın daxili qaydalarına uyğun olaraq birja ticarətində bilavasitə iştirak etmək hüququna malik olan broker və ya dilerlərdir. Fond birjası üzvlüyünə daxil olması, fond birjası üzvlüyündən çıxanl- ması müvafiq icra hakimiyyəti orqanının normativ- hüquqi aktları, həmçinin birjanın nizamnaməsi və digər daxili sənədlərlə müəyyən edilir. Fond bazarı - qiymətli kağızlarla ticarətin təşkil olunduğu bazardır. Fond birjası - daimi fəaliyyət göstərən qiymətli kağızların alqı-satqısı üçün xüsusi təşkil olunmuş qiymətli kağızların bazarıdır. Fond birjasında iqtisadiyyata uzunmüddətli investisiyalar və dövlət proqnozlarının maliyyələşməsi üçün vəsaitlər səfərbərliyə alınır, səhmdar cəmiyyətlərin səhmlərinin, istiqrazlarının, dövlət istiqrazlarının alqı-satqısı baş verir. Əldə olunan gəlirlə (divident və ya faiz şəklində) borc faizinin səviyyəsi, tələb və təklifin nisbəti ilə müəyyən olunan birjada tədavül olunan qiymətli kağızların məzənnəsi müəyyən edilir. Qiymətli kağızların məzənnəsinin hərəkətinin icmal göstəricilərinə səhmlərin indeksləri aiddir. Fond birjasının lisenziyalaşdırılması Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət qimətli kağızları ticarətində ixtisaslaşmış fond birjası funksiyasını Bakı Fond Birjası yerinə yetirir. BFB hərraclara ilk dəfə 2001-ci ildə başlamışdır]. Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının ilk hüquqi əsasını 24 noyabr 1992-ci il tarixdə qəbul edilmiş “Qiymətli kağızlar və fond birjası haqqında” AR-nm Qanunu təşkil etsə də, qiymətli kağızların real inkişafı yalnız 1996-cı ildən başlandı. Qiymətli kağızlar bazarının strukturu ilkin bazar və ikinci bazardan ibarətdir. İlkin bazara səhm bazarı və istiqraz bazarı aiddir. İkinci bazara isə fond birjaları, əmtəə birjasının fond şöbələri (əvvəllərdə səhmlər və maliyyə alətləri) daxildir. Fond birjası - qiymətli kağızlarla əqdlərin bağlanması üçün zəruri şəraitin yaradılması, onların bazar qiymətinin müəyyən edilməsi, onlar haqqında lazımi məlumatın yayılması üzrə peşəkar fəaliyyətdir. Qiymətli kağızlar bazarında investisiya institutları - insvestisiya bankları, investisiya şirkətləri və investisiya fondları xüsusi yer tutur. İnvestisiya banklarının fəaliyyəti hər şeydən əvvəl emissiya təsisatçılıq və vasitəçilik funksiyaları ilə əlaqədardır. Azərbaycan qanunvericiliyində “investisiya bankı” anlayışının dəqiq müəyyənliyi yoxdur. Bir çox kommersiya bankları emissiya-vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirirlər. Eyni zamanda investisiya bankı kimi qeydiyyatdan keçmiş banklar - kommersiya banklarının geniş dairəli əməliyyatların yerinə yetirilməsinə icazəsi vardır. Buna baxmayaraq Azərbaycan insvestisiya banklarının fəaliyyətinin əsas növlərini ayırmaq olar. Onlara hər şeydən əvvəl aşağıdakıları aid etmək lazımdır: 1) brokerlərin, dilerlərin və depozitarilərin funksiyalarının yerinə yetirilməsi; 2) qiymətli kağızlarla hesablaşmaların təşkili; 3) emissiya portfelinin formalaşması; 4) ayrı-ayrı investorlar üçün fərdi qiymətli kağızlar portfelinin formalaşması; 5) investisiyalaşdırmaq məsələləri üzrə konsaltinq xidməti, investor və investisiyalaşma obyektlərinin axtarılması. Azərbaycanda investisiya bankı funksiyasını Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı daha dolğun yerinə yetirir. O, öz vəsaiti hesabına dövlət qiymətli kağızlarını almaqla diler qismində çıxış edir, dövlətin tapşırığı ilə broker qismində işləyir və dövlət qiymətli kağızlarının ikinci bazarının fəaliyyətini təmin edir, dövlət qiymətli kağızları üzrə əməliyyatların uçotu, saxlanılması və hesablanması ilə əlaqədar klirinqləşmə funksiyalarını həyata keçirir. Mərkəzi Bank dövlət borcuna xidmət üzrə əməliyyatları yerinə yetirir, qiymətli kağızlar bazarı haqqında informasiyaları toplayır və təhlil edir, investisiya banklarına xarakterik olan digər funksiyaları yerinə yetirir. Qiymətli kağızlar bazarında investisiya fondları xüsusi yer tutur. İnvestisiya fondunun yaradılması, idarə edilməsi və fəaliyyəti ilə bağlı münasibətlər “İnvestisiya fondu haqqında” Azərbaycan Respublikasının 30 noyabr 1999-cu il tarixli Qanunu ilə, “Səhmdar cəmiyyəti haqqında”, “Qiymətli kağızlar haqqında”, “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında”, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları, habelə digər nonnativ-hüquqi aktlarla tənzimlənir. İnvestisiya fondu səhmlərin buraxılması və açıq yerləşdirilməsi vasitəsilə cəlb edilən pul vəsaitini qiymətli kağızlara investisiya edən, habelə qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə fəaliyyəti həyata keçirən və diversifıkasiya edilmiş investisiya portfelinə sahib olan açıq tipli səhmdar cəmiyyətidir. Səhmdarlarla qarşılıqlı münasibətdən asılı olaraq investisiya fondları aşağıdakı növlərə bölünür: açıq investisiya fondu - buraxdığı səhmləri fondun səhmdarlarından mövcud qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada geri satın almağa öhdəliyi olan investisiya fondu; • qapalı investisiya fondu - buraxdığı səhmləri fondun səhmdarından geri satın almağa öhdəliyi olmayan investisiya fondu. Açıq investisiya fondu üçün xalis aktivlərinin dəyərinin 15%-ə qədəri, qapalı investisiya fondu üçün isə xalis aktivlərinin dəyərinin 15%-ə qədəri bir emitentin qiymətli kağızları olan emissiya qiymətli kağızlanna emissiya oluna bilər. Dövlət, yaxud bələdiyyə orqanları tərəfindən buraxılan qiymətli kağızlar açıq investisiya fondunun xalis aktivlərinin 25%-ə qədəri, qapalı investisiya fondunun xalis aktivlərinin isə 35%-ə qədəri investisiya oluna bilər. Açıq investisiya fondu bir emitentin qiymətli kağızlarının qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada qeydiyyata alınmış ümumi məbləğinin 15%-ə qədərini, qapalı investisiya fondu isə 25%-ə qədərini ala bilər. İnvestisiya fondu aşağıdakı əmlaka sahib ola bilər: • pul vəsaiti; • qiymətli kağızlar; • investisiya fondunun əmlakının dəyərinin 20%-dən artıq olmamaq şərti ilə, investisiya fondunun fəaliyyəti üçün zəruri olan digər daşınan və daşınmaz əmlak. İnvestisiya fondunun səhmləri adi səhmlərdir. Səhmlərin buraxılışı, qeydiyyatı və yerləşdirilməsi qaydaları qanunvericiliklə müəyyən edilir. İnvestisiya fondu qiymətli kağızlar bazarında fəaliyyət göstərmək üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarından xüsusi razılıq almalıdır. İnvestisiya fondunun fəaliyyətinə dövlət nəzarəti həyata keçirilir. Azərbaycanın maliyyə bazarları tipik inkişaf etməkdə olan bazar modelini ifadə edir. O, inkişaf etmiş maliyyə bazarların dan çox asılı və məhdud rəqabət qabiliyyətinə malikdir. Azərbaycan Respublikasında maliyyə bazarları kəmiyyət səciyyəsinə görə artıq 1995- ci ildə tam formalaşmışdır. 2014-cü ildə ölkəmizdə 6 birja fəaliyyət göstərmişdir ki, fond qiymətlilərinin bütün növləri üzrə onların dövriyyəsi 9439,7 mln. manat təşkil etmişdir. Bundan əlavə, 500-dən çox səhmdar cəmiyyətləri, sahələr və regionlar arasında kapitalın axınını təmin edən 37 kommersiya bankları, 29 sığorta təşkilatları, xeyli sayda kredit ittifaqları və investisiya fondları mövcuddur. Respublikamızda aktiv surətdə maliyyə bazarları və onu təşkil edən seqmentlər üzrə normativ baza yaradılmış, yəni bir çox qanun və qərarlar qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi maliyyə icarəsinin (lizinqin), etimadlı idarəetmənin, pul tələbnaməsinin güzəşti əsasında (faktorinqin) maliyyələşdirmənin hüquqi əsasını müəyyən etmişdir. Bank qanunvericilikləri yeniləşdirilmiş, sığorta kompaniyalarına irəli sürülən tələblər artmış, audit sistemi yaradılmışdır. Lakin praktiki olaraq maliyyə bazarları dövlətin maliyyə resurslarına olan tələbini ödəməklə birtərəfli inkişaf etmişdir. Digər alıcıların əsas kütləsi üçün resurslar onların dəyərinin yüksək olmasına görə əlçatmazdır. Bir də ki, dövlət müəssisə və əhaliyə nisbətən daha etibarlı borcalan hesab edilirdi. 1998- ci ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarlarında kəmiyyət və keyfiyyət baxımdan ciddi dəyişikliklər baş vemıişdir. Maliyyə resurslarının alıcıları sırasında müəssisə və təşkilatların payı artmağa, dövlətin payı isə azalmağa başlamışdır. Cəlb edilən vəsaitlərin dəyərinin nisbətən azaldılması sayəsində onların əldə edilməsi çoxsaylı müəssisələr üçün mümkün olmuşdur. Lakin hal-hazırda da Azərbaycanın maliyyə bazarları inkişaf etməkdə (formalaşmaqda) olan maliyyə qrupuna aiddir. Bazar iqtisadiyyatının formalaşması dövründə potensial maliyyə resurslarının ölkə iqtisadiyyatına intensiv və dinamik cəlb olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son illər ərzində həyata keçirilən iqtisadi islahatlar çərçivəsində dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya dərinləşmiş və nəticədə ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafı təmin olunmuşdur. Bununla belə daxili və xarici investisiyaların intensiv olaraq iqtisadiyyata yönəldilməsini təmin edən sivil maliyyə bazarının formalaşması zərurətə çevrilmişdir. Belə ki, bazar münasibətlərinin digər alətləri kimi maliyyə bazarının yetərli səviyyədə inkişafı bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafına təkan verir. Deməli, iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi bilavasitə ona xidmət edən zəruri maliyyə dəstəyindən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir tərəfdən maliyyə resurslarına ehtiyac yaranır, digər tərəfdən isə pul artıqlığı olan şəxslər öz sərbəst vəsaitlərini əlverişli şərtlərlə yerləşdirməklə ondan əlavə gəlir əldə etməyə çalışırlar. Pula ehtiyacı olanlar (borc alanlar) və artıq pulu olanların (kreditorlar) görüşməsi maliyyə vasitəçiləri tərəfindən maliyyə bazarı vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə bazarının fəaliyyət göstərməsi üçün cəmiyyətin müəyyən təbəqəsində sərbəst pul vəsaitləri olmalıdır (əmanətlər və ya depozitlər). Maliyyə bazarı o ölkədə daha çox inkişaf edir ki, həmin ölkədə cəlb edilmiş əmanətlər və investisiya qoyuluşları daha çox olur. Maliyyə bazarlarının mövcud olmasının əsas şərti həmin ölkədə bir qrup şəxslərin qənaət şəklində fond yığımına, digər bir qrup şəxslərin isə bu fondların tələbində meyilli olmasıdır. Təbii ki, yığılan fondlar istehlak mallarına investisiya edilməyib və ya başqa məqsədlə xərclənməyib birbaşa maliyyə bazarına yönəldilirsə, bu fondlara ehtiyac duyan şəxslər isə yalnız maliyyə bazarına müraciət edərsə, maliyyə bazarının mövcudluğu mümkün olacaqdır. Maliyyə bazarları - maliyyə münasibətləri sferasında alqı- satqı münasibətlərinin məcmusudur. Başqa sözlə, pul vəsaitlərinin iqtisadi münasibətlərin iştirakçıları arasında bölgüsünü təmin edən bazar maliyyə bazarı adlanır. Cəmiyyətin iqtisadi aktivləri artsa da, həmin aktivlər istehsal prosesinə, xidmət sahələrinə və ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın inkişafına yönəlməzsə, cəmiyyət üçün lazım olan məhsul istehsal edilməyəcək, xidmət göstərilməyəcək, əlavə iş yeri açılmayacaq və büdcəyə vəsait daxil olmayacaqdır. Həmin aktivlər dövriyyədə iştirak etməməklə pul qıtlığı yaranacaq. Bu halda tədavülə əlavə emissiya ediləcək və nəticədə inflyasiya artacaqdır. Ona görə də əmanətləri investisiyaya yönəltmək üçün maliyyə bazarının mövcudluğu zəruridir. Dövlət maliyyə bazarında həm borc alan kimi çıxış edir, həm də maliyyə münasibətlərini tənzimləyir. Dövlətin maliyyə bazarlarında əsas funksiyaları aşağıdakılardır: - büdcə kəsirini örtmək üçün vəsait cəlb etmək; - bankın kredit faizini tənzimləmək; - pul kütləsi üzərində nəzarəti həyata keçirmək; - uzunmüddətli qiymətli kağızları buraxmaq yolu ilə maliyyə vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsini təmin etmək. Maliyyə bazarları olduqca geniş anlayışdır. Buraya borc bazarı, kapital bazan, valyuta bazarı, pul bazarı, sığorta bazarı, qiymətli kağızlar bazarı və s. aid etmək olar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə bazarının ən geniş yayılmış növlərindən biri kapital bazarıdır. 2. Pul bazarının məzmunu Kapitallar ona ehtiyacı olanların sərəncamına xüsusi və kommersiya bankları və yaxud digər maliyyə qurumları vasitəsilə keçir. Maliyyə bazarının kredit formasında həyata keçirilən digər bir növü pul bazarıdır. Pul (kapital) bazarı milli və beynəlxalq bazara bölünür. Biznes aləmində daima pulun bir hüquqi və ya fiziki şəxsdən digərinə ötürülməsi tələbatı yaranır. Bu məqsədlə pul bazarında kreditləşmə prosesi, qiymətli kağızların buraxılışı və dövriyyəsi kimi pulun ötürülməsi üsullarından istifadə olunur. Sərbəst bazarlar içərisində maliyyə bazarları mühüm yer tutur. Maliyyə bazarlarının yeri və rolu həm də ona görə əhəmiyyətlidir ki, onun tərkibinə pul bazan, kredit bazarı və qiymətli kağızlar bazarı daxildir. Bundan başqa, digər bazarlara nisbətən respublikada maliyyə bazarları daha sürətlə inkişaf etmişdir. Son illər respublikada maliyyə bazarları və onu təşkil edən seqmentlər üzrə çox qanunlar və normativ aktlar qəbul edilmişdir. Onlardan “Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında”, “Müəssisələr haqqında”, “Banklar haqqında”, “Mərkəzi Bank haqqında”, “Səhmdar cəmiyyətlər haqqında”, “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında”, “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında”, “Xarici investisiyaların müdafiəsi haqqında”, “Qiymətli kağızlar haqqında”, “Valyuta tənzimlənməsi haqqında”, “Sığorta fəaliyyəti haqqında”, “Girov haqqında”, “Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında” qanunları və eləcə də Respublika Nazirlər Kabinetinin bir sıra qərarlarını göstərmək olar. Bazar iqtisadiyyatının hökm sürdüyü ölkələrdə maliyyə bazarları iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsürüdür. Bütövlükdə maliyyə bazarının ölkə iqtisadiyyatına yararlı ola bilməsi üçün siyasi, iqtisadi və psixoloji mühitin əlverişli olması vacibdir. Bunun üçün isə aşağıdakılar zəruridir: - Azərbaycan Respublikasında formalaşmaqda olan maliyyə bazarlarını inkişaf etdinnək üçün dünya təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır; - Qiymətli kağızlar bazarında məşğul olan fond birjasının fəaliyyəti xeyli canlandırılmalıdır; - Azərbaycanda yenicə təşəkkül tapmış ipoteka bazarını hər vəchlə gücləndirmək lazımdır; - Kredit vasitələri fəaliyyətdə olan maliyyə-kredit münasibətlərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Bunun üçün köklü kredit islahatlarını həyata keçirmək zəruridir. Bu islahatlar iqtisadi subyektlər arasında kredit vasitələrinin azad alqı-satqısını təmin etməlidir; - İndiki dövrdə qiymətli kağızlar bazarının mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əhalini qiymətli kağızların alınmasına geniş surətdə colb etməkdən ibarətdir; - Bütün inkişaf mərhələlərində qiymətli kağızlar bazarının dövlət tənzimlənməsinə vacib bir obyekt kimi baxılmalıdır. Ölkənin valyuta bazarında vəziyyəti Bakı Banklararası Valyuta Birjası (BBVB) müəyyən edir və onun vasitəsilə Azərbaycanın Mərkəzi Bankı (AMB) öz strategiyasını həyata keçirir. Azərbaycanda maliyyə bazarlarının əsas problemlərindən biri resurs bazasının çatışmazlığıdır. Maliyyə resurslarının bazarlarda ilkin satışında əsas rol kommersiya strukturlarına mənsubdur. Onlar təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirərək əldə edilmiş mənfəəti və amortizasiya ayırmalarını toplayır, müxtəlif ehtiyat fondları yaradırlar. Lakin Azərbaycan Respublikasının kommersiya strukturları məhdud həcmdə müvəqqəti sərbəst vəsaitlərə malikdirlər. Belə ki, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə müəssisə və təşkilatların ümumi sayında zərərlə işləyənlərin xüsusi çəkisi 2013-cü ildə sənayedə-4,5%, kənd təsərrü- fatında43,6%, tikintidə-3,6%, nəqliyyat və anbar təsərrüfatın- da-78,5%, informasiya və rabitədə-14,5%, ticarətdə-85,7%, maliyyə və sığortada-2,7% olmuşdur Müsbət hal kimi qiymətləndirilməlidir ki, Azərbaycan Respublikasında müəssisələrin və təsərrüfat təşkilatlarının mənfəəti 2005-ci ildə 2133,1 mln. manatdan 2010-cu ildə 19112,1 mln. manata, 2013- cü ildə isə 25636,5 mln. manata çatmış və ya müvafiq olaraq 1,2 və 1,3 dəfə artmışdır ki, bu da bütövlükdə maliyyə resurslarının mühüm mənbəyinin həcminin durmadan artmasını sübut edir. Əhalinin vəsaitləri. Azərbaycan Respublikası Statistika Komitəsinin və Mərkəzi Bankın məlumatlarına əsasən, 2013-cü ildə əhalidən cəlb edilmiş əmanətlərin həcmi 6395,8 mln. manat, ondan milli valyuta ilə 3961,3 mln. manat və ya 61,0%, xarici valyuta ilə 2494,3 mln. manat və ya bütün əmanətlərin 39,0%-ni təşkil etmişdir. Əhalinin əmanətlərinin həcmi 2010- cu illə müqayisədə 2,1 dəfə artmışdır . Bu məlumatlar sübut edir ki, Azərbaycan Respublikasının əhalisi maliyyə resurslarının satıcısı kimi xeyli miqdar potensiala malikdir. Lakin bu potensialdan kifayət qədər istifadə edilmir. Əhali, ümumiyyətlə, öz yığımlarını kommersiya banklarında yerləşdirməkdən və qiymətli kağızlar almaqdan hələlik bir qədər çəkinir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi və yerli büdcələrin vəsaitləri. Dövlətin və bələdiyyələrin borc fəaliyyəti həcminin azalması cəlb edilən vəsaitlərin dəyərinin aşağı düşməsinə və iqtisadiyyatın real sektorunun kommersiya bankları tərəfindən kreditləşdirilməsinin həcminin artmasına gətirib çıxarmışdır. “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununa uyğun olaraq dövlət büdcəsi hesabına hər il iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinə kömək edilir. Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarlarında resurs bazasının formalaşması sahəsində nəzərəçarpacaq müsbət irəliləyişlərin olmasına baxmayaraq, onun həcmi təsərrüfat subyektlərinin tələbatının ödənilməsi üçün kifayət deyil, səmərəliliyi isə olduqca aşağıdır. Vəsaitin çatışmazlığının həlli problemi xeyli dərəcədə alınmış mal və xidmətlərə görə hesablaşmanın ləngidilməsi hesabına həll edilir. Buna görə də, respublikamızda müəssisə və təşkilatların kreditor və debitor borcları olduqca yüksək səviyyədə qalmaqda davam edir. Belə ki, 2013-cü ildə müəssisə və təşkilatların qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə vaxtı keçmiş borcları 792,8 mln. manat təşkil etmişdir. Azərbaycanda maliyyə resurslarının çatışmazlığını iqtisadiyyatın monetizasiyalaşdırılmasının aşağı səviyyədə olması da sübut edir. Belə ki, respublikamızda monetizasiya əmsalı (pul kütləsinin ÜDM-ə olan nisbəti kimi) 2013- cü ildə 33,4% təşkil etmişdir. Müqayisə üçün göstərək ki, bu göstərici Polşada 43%-ə, Yaponiyada isə 123%-ə bərabərdir. Xarici maliyyə bazarlarının resursları. Maliyyə resurslarının çatışmazlığı şəraitində Azərbaycan borcalanlarınm xarici maliyyə bazarlarına müraciət etmələri olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. 90-cı illərin ortalarından dünya maliyyə bazarından Azərbaycan iqtisadiyyatına vəsaitlərin axını artmağa başlamışdır. 1993-cü il aprelin 21-də Azərbaycan hökumətinin Türkiyə “Eksimbank”ı ilə imzaladığı kredit sazişi ölkəmizin xarici dövlət borcu münasibətlərinin əsasını qoymuşdur. Bu beynəlxalq kredit sazişinin məbləği 100,0 milyon ABŞ dolları, faizi isə LİBOR+ 2% dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilmişdir. Ötən dövr ərzində Azərbaycan beynəlxalq maliyyə-kredit qurumlarından da kredit almışdır. Belə ki, 2001-ci il 1 yanvar vəziyyətinə Beynəlxalq Valyuta Fondundan iqtisadi islahatların dəstəklənməsi və investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün 435,8 mln. dollar. Dünya Bankından 400,0 mln. dollar həcmində kredit alınmışdır. Sonralar Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) ilə Azərbaycan hökuməti arasında 148,0 mln. dollar məbləğində (LİBOR +1% dərəcə ilə) kredit müqaviləsi bağlanmışdır. Bunlardan 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının xarici borcları 5,1 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Son dövrlərdə Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı ölkənin valyuta ehtiyatlarının xeyli hissəsini xarici kredit təşkilatlarında yerləşdirmişdir. Lakin indiyədək Azərbaycanın dövlət qiymətli kağızları, bankların borc qiymətli kağızları beynəlxalq maliyyə bazarında yerləşdirilməmişdir. Bu boşluğu aradan qaldırmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş limit dairəsində xarici valyuta nominallı dövlət istiqrazlarının (avroistiqrazların) ilk emissiyası və onun beynəlxalq maliyyə bazarında yerləşdirilməsi barədə müvafiq dövlət qurumlarına tapşırıq verilmişdir. Maliyyə bazarları alətlərinin qiymətləndirilməsi. Azərbaycanda maliyyə bazarlarının səmərəliliyinin aşağı olmasını, kredit resurslarının dəyərinin yüksəlməsinə və onun borcalanlar üçün münasibliyinin və cəlbediciliyinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaran kredit və depozit dərəcələri arasında xeyli uyğunsuzluğun (spred) mövcudluğu sübut edir. Mərkəzləşdirilmiş kreditlərə olan uçot dərəcəsi Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən 1995-ci ilin noyabrınadək 200%, 2000-ci ildə 10%, 2005-ci ildə 9,0%, 2006-cı ildə 7%, 2007-ci ildə isə 9,5%, 2013-cü ildə 4,75% müəyyən edilmişdir. 2005-ci ildə Mərkəzi Bankın milli valyutada verilən kreditlər üzrə orta faiz dərəcəsi 16,25%, xarici valyutada verilən kreditlər üzrə isə 17,11% olmuşdur. Kommersiya banklarının kredit faizlərinin dərəcəsi 18-26%, depozitlərə verdikləri faizin orta dərəcəsi isə 12,0% civarındadır ki, bu da Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsindən təxminən 2 dəfə çoxdur. Müqayisə üçün deyək ki, İngiltərə bankının uçot dərəcəsi 2011-ci ildə 4,5% olmuşdur. Azərbaycanda əksər qiymətli kağızlar olduqca aşağı likvid- liyi ilə seçilir. Respublikamızda indiyədək törəmə maliyyə alətləri inkişaf etməmişdir. 2013-cü ildə qiymətli kağızlar üzrə biija dövriyyəsinin həcmi 8,8 mlrd, manat, valyuta əməliyyatları isə 44,7 mlrd, manat təşkil etmişdir Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın maliyyə bazarının zəif inkişafı dövlət, banklar və müəssisələr üçün xeyli çətinliklər yaradır. Maliyyə bazarlarının inkişafına informasiya bazasının zəif olması da maneçilik törədir. Azərbaycanda indiyədək investorları potensial və real partnyorların maliyyə vəziyyəti haqqında etibarlı və daim tamamlanan informasiya ilə təmin edən sistem tam formalaşmamışdır Maliyyə bazarlarında vəsaitlərin yerləşdirilməsi, artıq deyildiyi kimi, müstəqil və ya vasitəçilərin vasitəsilə onların mülkiyyətinə, borc müqaviləsi və ya inam idarəedilməsinə vermək yolu ilə mümkündür. Maliyyə bazarlarında kollektiv investor qismində kredit təşkilatları, pay investisiya fondlarını formalaşdıran şirkət müdirləri, qeyri-dövlət pensiya fondları, sığorta şirkətləri və s. çıxış edirlər. Bu investorlar müəssisələrin, əhalinin və dövlətin azad vəsaitlərini cəlb edir və onları kredit, borc və qiymətli kağızların alınması yolu ilə yerləşdirirlər. Kommersiya bankları. Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarlarında vasitəçi qismində ən geniş fəaliyyət göstərən kommersiya banklarıdır. Bu banklar öz sərmayəsini və cəlb etdiyi vəsaitləri hüquqi şəxslərə və vətəndaşlara borc verməklə mənfəət qazanan kredit təşkilatlarıdır. Kommersiya bankları yerli və xarici təsisatlara və vətəndaşlara geniş çeşidli maliyyə xidmətləri göstərir. Bu xidmətlərə müəssisələrarası hesablaşmalar, girov və ödəniş əməliyyatları, depozitlərin cəlb olunması, kreditlərin verilməsi, qiymətli kağızlarla əməliyyatlar, kiçik həcmli maddi əmanətlərin saxlanması və başqaları daxildir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən kommersiya bankı “fiziki və hüquqi şəxslərdən depozitlərin və ya digər qaytarılan vəsaitlərin cəlb edilməsini, öz adından və öz hesabına kreditlərin verilməsini, habelə müştərilərin tapşırığı ilə köçürmə və hesablaşma-kassa əməliyyatlarını məcmu halda həyata keçirən hüquqi şəxsdir”.Kredit təşkilatı - hüquqi şəxs olub, öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi mənfəət əldə etmək üçün Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının xüsusi razılığı (lisenziya) əsasında qanunda nəzərdə tutulmuş bank əməliyyatlannı həyata keçirmək hüququna malikdir. Kredit təşkilatlan bank əməliyyatlarının bütün spektrlərini həyata keçirən banklara, xarici bankların filialları və ayrı-ayrı bank əməliyyatlarını həyata keçirən bank olmayan kredit təşkilatlarına bölünürlər. Bank olmayan kredit təşkilatları üçün bank əməliyyatlarının mümkün ola bilən uyğunlaşdırılması Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilir. Bank olmayan kredit təşkilatları öz vəsaiti və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına (depozitlər istisna olmaqla) yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan hüquqi şəxsdir. İnvestisiya fondları. Azərbaycan Respublikasında investisiya fondları kommersiya banklarına nisbətən daha gec meydana gəlməyə başlamışdır. Onların birinci oxşarı çek investisiya fondu oldu. Hazırda Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarında investisiya fondlannın fəaliyyəti “İnvestisiya fondlan haqqında” 5 yanvar 2000-ci il tarixli, 245 nömrəli Qanunla tənzimlənir. İnvestisiya fondları maliyyə bazarında kommersiya bankları kimi klassik vasitəçidir. Lakin onlar kommersiya banklarından fərqli olaraq kredit bazarında deyil, fond bazarında fəaliyyət göstərərək, fiziki və hüquqi şəxslərin vəsaitlərini cəlb edərək, onları qiymətli kağızlara yerləşdirir. Əgər kommersiya banklarının fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən tənzimlənir və nəzarət edilirsə, investisiya fondunun fəaliyyətinə dövlət nəzarətini müvafiq icra hakimiyyəti orqanı həyata keçirir. Qanuna əsasən investisiya fondu - səhmlərin buraxılması və açıq yerləşdirilməsi vasitəsilə cəlb edilən pul vəsaitini qiymətli kağızlara investisiya edən, habelə qiymətli kağızların alqı-satqı sı üzrə fəaliyyəti həyata keçirən və diversifıkasiya edilmiş investisiya portfelinə sahib olan açıq tipli səhmdar cəmiyyətidir. İnvestisiya fondu qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada açıq tipli səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılır. Bəzi məhdudiyyətlər istisna olmaqla istənilən hüquqi və fiziki şəxs investisiya fondunun səhmdarı ola bilər. Səhmdarların qarşılıqlı münasibətlərindən asılı olaraq investisiya fondları iki növə bölünür: • açıq investisiya fondu - buraxdığı səhmləri fondun səhmdarlarından müəyyən edilmiş qaydada geri satın almağa öhdəliyi olan investisiya fondudur; • qapalı investisiya fondu - buraxdığı səhmləri fondun səhmdarlarından geri satın almaqda öhdəliyi olmayan investisiya fondudur. İnvestisiya fondu iki növdə olur: səhmdar investisiya fondu və pay investisiya fondu. Səhmdar investisiya fondu və ya investisiya fondu - açıq səhmdar cəmiyyətidir. Onun fəaliyyətinin başlıca predmeti əmlakın qiymətli kağızlara və mövcud qanunla nəzərdə tutulmuş digər obyektlərə investisiyalaşdırılmasıdır. Səhmdar investisiya fondunun digər sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirməyə hüququ yoxdur. Səhmdar investisiya fondunun bütün əmlakı müəyyən edilmiş nisbətdə investisiyalaşdırmaq (investisiya ehtiyatları) üçün ayrılmış əmlaka və onun orqanlarının saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş əmlaka bölünür. Səhmdar investisiya fondunun investisiya ehtiyatları şirkətin müdirinin inam idarəediciliyinə verilməlidir. Səhmdar investisiya fondunun vəsait qoyuluşunun istiqamətləri investisiya bəyannaməsilə müəyyən edilir. Burada vəsaitlərin qoyuluşu üzrə fərqləndirilir: səhm fondu (vəsait əsasən səhmə qoyulur), istiqraz və qarşılıqlı investisiya fondu, pul bazan fondu, fondlar fondu, indeks, tərpənməz əmlak və xüsusi riskli əməliyyat fondlan (son ikisi - qapalı fondlardır). Səhmdar investisiya fondu və pay investisiya aktivlərinə aşağıdakılar daxil ola bilər: • pul vəsaitləri, o cümlədən xarici valyutada; • Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızları; • Azərbaycan Respublikasının səhmdar cəmiyyətlərinin səhm və istiqrazları; • xarici ölkələrin qiymətli kağızları; • xarici səhmdar cəmiyyətlərinin səhmləri və xarici kommersiya banklarının istiqrazları və s. Səhmdar isvestisiya fondunun tərkibinə tələb onun investisiya bəyannaməsində, pay investisiya fondu aktivlərinə tələb isə bu pay investisiya fondunun etimada əsaslanan idarə edilməsi qaydalarında əks olunan investisiya bəyannaməsi ilə müəyyən edilir. Pay investisiya fondu formalaşanadək onun aktivlərinə yalnız etimada əsaslanan idarəetmə təsisçilərinin verdiyi əmlak daxil ola bilər. Səhmdar investisiya fondu və pay investisiya fondu aktivlərinin strukturuna tələb normativ və hüquqi aktlarla müəyyən edilir. Pay investisiya fondu - hüquqi şəxsin yaradılmasının mütləq prosedur olmadığı əmlak fondudur. Əmlaka vəkil olunan idarəetmə şirkətin müdiriyyəti tərəfindən həyata keçirilir, bu da müvafiq pay investisiya fondunun əmlakının artım məqsədini daşıyır. Pay investisiya fondunun səhmdarları qismində həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər çıxış edə bilərlər. Dövlət orqanları, həmçinin, yerli özünüidarəetmə orqanları pay investisiya fondunun səhmdan qismində çıxış edə bilməzlər. Pay investisiya fondunun əmlakını səhmdarların vəsaitləri ilə vəkil olunan idarəetmə prosesində, şirkətin müdiriyyəti tərəfindən əldə olunan əmlak hü- quqlan da daxil olmaqla, vəkil olunan idarəyə ötürülən səhmdarların vəsaiti və bitişdirilmiş (artırılmış) əmlak təşkil edir. Pay investisiya fondu investisiyalaşmanm kollektiv forması kimi aşağıdakı bir sıra üstünlüyə malikdir: 1. Pay investisiya fondlarının aktivlərini, fəaliyyətləri lisenziyalaşdırılmış peşəkar menecerlər idarə edir. 2. Pay investisiya fondları tərəfindən investisiyalaşdırılmış çox da böyük olmayan məbləğ diversifıkası edilir, ona görə ki, pay investisiya fondunun aktivləri yalnız bir növ qiymətli kağıza qoyula bilməz, bu da riskin azaldılmasına imkan verir. 3. Pay investisiya fondu xırda investorlar üçün münasibdir, payın ödənilməsində nisbətən kiçik məbləğ iştirak edir. 4. Fondun işi haqqında informasiya maksimum açıqdır və keçilə biləndir. 5. Fondun fəaliyyəti üzərində nəzarəti dövlət həyata keçirir. 6. Vəsaitin depozitə qoyulması investora qoyuluş obyektini keçmək imkanı verməyən bankdan fərqli olaraq pay fondunun əmanətçiləri öz vəsaitini pay fonduna verməzdən əvvəl vəsait qoyulacaq obyekt haqqında məlumat əldə edir. 7. Vəsait etimada əsaslanan idarəetmə müqaviləsinə əsasən şirkətin müdirinə verilir ki, bu da qoyulmuş vəsaitə mülkiyyət hüququnun əmanətçidə saxlanılmasını nəzərdə tutur. 8. Kommersiya banklarında depozitlərdən fərqli olaraq payın sahibi başqasına sata və bağışlaya bilər. İnvestisiya paylarından törəmə qiymətli kağızlar buraxılmasına yol verilmir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 152.8-ci maddəsinə əsasən mülkiyyətçi öz əmlakını başqa şəxsin etibarnaməli idarəçiliyinə (etibamaməli idarəçi) verə bilər. Əmlakın etibamaməli idarəçiyə verilməsi mülkiyyət hüququnun etibarnaməli idarəçiyə verilməsinə səbəb olmur; o, əmlakı mülkiyyətçinin və ya mülkiyyətçinin göstərdiyi üçüncü şəxsin mənafeyi naminə idarə etməlidir. Etimad əsasında idarəetmə (trast) - benifısarlarm əmlakının idarəedilməsini etibarnaməyə əsasən həyata keçirən və bununla əlaqədar əmlakın idarə edilməsini, qiymətli kağızların saxlanılması, onlarla bağlı əqdlərin, o cümlədən investisiya xarakterli əqdlərin reallaşdırılması funksiyasını yerinə yetirən maliyyə institutudur. Trastda, adətən, ən azı iki tərəf iştirak edir: trastm təsisçisi və etibar edilmiş mülkiyyətçi əmlakının idarəçisi. Əgər təsisçi mənfəətin üçüncü şəxsə - benefisariyə verilməsi şərtini irəli sürərsə bu halda trastm təsis olunmasında iç tərəf (fayda götürən şəxs) iştirak edir. Etibar edilmiş mülkiyyətçi əmlakın idarə edilməsinə görə həmin əmlakın idarə edilməsindən alınan gəlirin xüsusi razılaşdırılmış faizini alır. Benefısiari (həm təsisçi, həm də üçüncü şəxs) tərəfindən əldə edilən gəlirlərdən trastm şərtlərinə görə ümumi qaydada vergi tutulur. Trast institutu orta əsrlərdə İngiltərədə yaranmışdır. Hazırda Qərbdə, xüsusən ABŞ-da geniş yayılmışdır. Etibar edilmiş mülkiyyətçi rolunu çox vaxt kommersiya bankları öz üzərinə götürür. Etimad müqaviləsinə əsasən, təşkil edən trast - fondlar özünün fəaliyyət və təsir dairəsini tədricən genişləndirərək əksər hallarda mühüm maliyyə qüvvəsinə və ciddi institusional investora çevrilirlər. Azərbaycan Respublikasında son illərdə maliyyə bazarlarının inkişafı üçün və onun inkişaf etmiş bazarın təşkili səviyyəsinə yaxınlaşması üçün xeyli iş görülmüşdür. Bu hər şeydən əvvəl investorların maliyyə institutlarına etimadının yüksəlməsi, kredit risklərinin azaldılması və qiymətqoyma sisteminə aiddir. İnvestorların etimadının yüksəldilməsi. İnvestorların etimadını yüksəltmək və fiziki şəxslərin kommersiya banklarının əmanətçilərinin risklərinin azaldılması üçün 2006-cı ildə depozitlərin müdafiə sisteminin yaradılması başa çatdırıldı. Bununla əlaqədar olaraq “Əmanətlərin sığortalanması haqqında” Azərbaycan Respublikasının 29 dekabr 2006-cı il tarixli Qanunu qəbul edildi. Qanunun əsas məqsədi aşağıdakılardır: 3. Pul bazarının subyektləri Azərbaycan Respublikası banklarının əmanətçilərinin hüquqlarının qorunması; • bank sisteminə olan inamın möhkəmləndirilməsi; • əhalinin əmanətlərinin cəlb edilməsinin stimullaşdırılması; • əmanətçilərin risklərinin azaldılması. Başqa sözlə, əmanətlərin sığortalanması sisteminin yaradılmasının məqsədi banklar və xarici bankların yerli filialının ödəmə qabiliyyətini itirdikdə fiziki şəxslərdən əmanətə qəbul edilmiş pul vəsaitinin itirilməsi riskinin qarşısının alınması, maliyyə və bank sisteminin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdir. Qorunan əmanətlər üzrə illik faiz dərəcəsinin yuxarı həddi Mərkəzi Bankla razılaşdırılmaqla müəyyən edilir. Əmanətlərin sığortalanması sistemində iştirak bütün banklar üçün məcburidir. Bank onu uçota aldığı gündən uçotdan çıxardığı günədək sistemin iştirakçısı hesab edilir. Sığorta hadisəsi aşağıdakı hallardan biri hesab edilir: iştirakçı bankın məcburi ləğv edilməsi və ya müflis olunması, yaxud qanunvericiliyə müvafiq olaraq əmanətlər üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi- nə moratorium təbliğ edilməsi barədə məhkəmə qərarının qüvvəyə minməsi və bankın əmanətçilər qarşısında öz öhdəliklərini qanun və müqavilə şərtlərinə uyğun yerinə yetirə bilməməsi faktının Mərkəzi Bank tərəfindən təsdiq edilməsi. Əmanətlərin sığortalanması məqsədləri üçün Qanunla Əmanətlərin Sığortalanması Fondu yaradılmışdır. Fondun sığorta ehtiyatları aşağıdakı mənbələr hesabına formalaşır (maddə 11): • iştirakçı bankların üzvlük haqları; • iştirakçı bankların təqvim haqları; • iştirakçı bankların əlavə haqları; • fondun buraxdığı uzunmüddətli borc öhdəlikləri hesabına cəlb olunan vəsait; • iştirakçı banklar tərəfindən ödənilən dəbbə pulları; • cari xərclər çıxılmaqla fondun vəsaitinin idarə olunması nəticəsində əldə edilmiş gəlir; • qrant, ianələr və ya digər mənbələrdən daxil olan vəsaitlər; • borc vəsaitləri; • reqress qaydasında bankdan və ya xarici bankın yerli filialından alınan vəsaitlər. Sistemin fəaliyyətinin əvvəlində Fond tərəfindən hər bir iştirakçı bankda sığortalanmış əmanət üzrə əmanətin 100 faizi həcmində, lakin 10 (on) min manatdan çox olmamaq şərtilə kompensasiya ödənilirdi. 2009-cu ilin may ayından etibarən baş vermiş böhranla əlaqədar öz yığımlarını itirməkdən çəkinərək banklardan əmanətçilərin kütləvi qaçmasım (geri çəkilməsini) dayandırmaq məqsədilə əmanətlər üçün 100% həcmində sığorta kompensasiya 30 (otuz) min manat səviyyəsində müəyyən edildi. Əgər bir əmanətçinin bir bankda bir neçə əmanəti varsa onlar toplanır və bir əmanət kimi kompensasiya olunur. Sığorta hadisəsi əmanətçinin əmanəti olan bir neçə iştirakçı bankda baş verdikdə kompensasiya hər bir bankda olan əmanət üzrə ayrı-aynlıqda ödənilir. Bankda birgə əmanət hesabı olan əmanətlər bir əmanət kimi baxılır və kompensasiya müəyyən edilmiş məbləğdən çox olmamaq şərti ilə birgə əmanət hesabının sahiblərinə bərabər və ya onlann öz arala- nnda müəyyən etdikləri nisbətdə ödənilir . 2015-ci ilin yanvarın 1-dən banklar və digər kredit təşkilatları fiziki şəxslərin əmanətləri üzrə ödənilən faizlərə gəlir vergisi üzrə güzəştlərin başa çatması və Milli Məclis tərəfindən qəbul edilmiş “Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Qanunla əlaqədar bu gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsində dəyişikliklər baş vermişdir. Bank əmanətləri üzrə əldə edilən gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsi müvafiq güzəşt edilən məbləğ (illik 500 manat) nəzərə alınmaqla, ödəniş mənbəyindən 10% dərəcə ilə tutulacaq. Azərbaycanda maliyyə bazarlarının formalaşmasında və inkişafında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi mühüm rol oynamışdır. Çünki, özəlləşdirmə respublikanı böhrandan çıxaran şərtlərdən biri, iqtisadi islahatların dərinləşməsi yolunda mühüm mərhələ və bazar yenidənqurmalarının ümumi strategiyasında əsas həlqələrdəndir. Müxtəlif ölkələrdə tətbiq edilən özəlləşdirmə sxemləri bir - birindən olduqca fərqləndirilir. Onlardan dövlət mülkiyyətinin strateji investorlara satılması, müəssisələrin əmək kollektivləri tərəfindən alınması və çeklərlə kütləvi özəlləşdirmə proqramlarını və s. göstərmək olar. Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi olduqca ağır, həddən artıq mürəkkəb və əmək tutumlu bir proses olmaqla böyük səy, bilik, çoxlu kapital məsrəfləri tələb edir. Mütəxəssislər özəlləşdirmə prosesinə böyük əhəmiyyət və üstünlük verirlər. Çünki, bu, respublikanı böhrandan çıxaran başlıca şərtlərdən biri, iqtisadi islahatların dərinləşməsi yolunda mühüm mərhələ və bazar yenidənqurmasının ümumi strategiyasında əsas həlqədir . Özəlləşdirmə (lat. privatis - şəxsi, xüsusi) dövlət mülkiyyətinin şəxsi (hüquqi və fiziki) əllərə verilməsi, milliləşdirmənin əksi deməkdir. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş qaydalara uyğun alıcıların mülkiyyətinə verilməsi deməkdir. Müxtəlif ölkələrdə tətbiq edilən özəlləşmə sxemləri bir-birindən fərqlənirlər. Onlardan dövlət mülkiyyətinin strateji investorlara satılması, müəssisələrin əmək kollektivləri tərəfindən alınması və çeklərlə kütləvi özəlləşdirmə proqramları metodlarını göstərmək olar. Təcrübə göstərmişdir ki, tətbiq olunan metodlardan ən əlverişlisi çek özəlləşdirilməsidir. Özəlləşdirmə payları (çeklər) və opsionlar qiymətli kağızlar bazarının ən mühüm elementlərindən biridir. Özəlləşdirmə çeki - dövlət nümunəli qiymətli kağızlardır. Bu çeklər özəlləşdirilmə obyektlərinin alınması zamanı tədiyyə vasitəsi kimi tətbiq edilir. Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri nominalı olmayan qiymətli kağızlardır. Bir özəlləşdirmə payı 4 çekdən ibarət olmaqla buraxılmışdır. Bu çeklər özəlləşdirmə üçün nəzərdə tutulan dövlət müəssisələrindən pulsuz pay almaq hüququ verir. Rusiyada özəlləşdimə çeki həmin vauçerin (özəlləşdirilən müəssisələrin səhmlərinin alınması üçün özəlləşdirmə prosesində verilən əmlak kuponu, özəlləşdirmə çeki) özəlləşdiriləcək müəssisənin səhmləri ilə dəyişdirilməsi yolu ilə özəlləşdirmə prosesində iştirak etmək hüququnda yazılı şəkildə təminat verən şəhadətnamədir. İxtisaslaşdırılmış investisiya müəssisələri (çekin investisiya fondları) vauçerlərlə dəyişdirilmiş səhmlər üzrə dividentlər şəklində gəlir əldə edir və öz səhmdarlarına di- vident ödəyirlər . Azərbaycanda vauçeri özəl- ləşdinnə payı əvəz edir. Opsion - sahibinə müəyyən edilmiş tarixdə müəyyən baza aktivlərini əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlərlə almaq və ya satmaq hüququnu verən qiymətli kağızdır. “Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi” Dövlət Proqramına görə xarici sərmayəçilər dövlət özəlləşdirmə payları (çekləri), habelə ilkin və təkrar bazarlarda özəlləşdirilən müəssisələrin səhmlərini yalnız dövlət özəlləşdirmə opsionları silinmək üçün təqdim edildikdən sonra satın ala bilər. Dövlət özəlləşdirmə opsionu onun sahibinə (xarici sənnayəçiyə) sonradan özəlləşdirmədə istifadə etmək üçün Özəlləşdirmə çeklərini almaq hüquqları verən adsız (təqdim edənə) nağd qiymətli kağızdır . Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsində xaricilərin iştirakına icazə verilməsi Azərbaycanın strateji obyektlərinin özəlləşdirilməsi mümkünlüyünün birinci özəlləşdirmə Proqramına daxil edilməsi, onun təbii ehtiyatlarla zənginliyi xarici investorları çek bazarına daxil olmağa vadar etmişdir. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin özəlləşdirilməsi üsulları aşağıdakılardır: 1) Dövlətə və bələdiyyəyə məxsus olan törəmə və onlar tərəfindən nəzarət edilən müəssisələrin satılması; 2) Dövlət sektoruna özəl sektorun buraxılması; 3) Dövlətin üstünlük payı olmayan müəssisələrdə aktivlərin bir hissəsinin satılması. Xidmət sahəsinin orta və kiçik müəssisələri və rəqabət əsasında iri müəssisələr hərrac vasitəsilə vətəndaşa onun dövlət əmlakında olan payının verilməsi ilə, özəlləşdirmə sertifikatı verilməsi ilə həyata keçirilir . Dövlət əmlakının milli özəlləşdirmə proqramını hazırlamaq, mülkiyyətin yenidən bölünməsi prosesinin daha əhəmiyyətli olması məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 iyun 1992-ci il tarixli Fərmanına uyğun olaraq Dövlət Əmlak Komitəsi yaradılmışdı. Daha sonra özəlləşdirmənin normativhüquqi bazasını təmin etmək məqsədilə 7 yanvar 1993-cü ildə “Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bu qanuna uyğun olaraq özəlləşdirmə dedikdə, dövlət mülkiyyətinin xüsusi mülkiyyətə keçməsi nəzərdə tutulurdu. Nəzəri cəhətdən özəlləşdirmənin əsas məqsədi mülkiyyətdən səmərəli istifadə və bu əsasda özü üçün fayda əldə etməkdə maraqlı olan potensial mülkiyyətçinin meydana çıxmasıdır. Mülkiyyətin yeni sahiblərinin sərəncamına keçməsi bu yolda ilk addımdır. “Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 7 yanvar 1993-cü il tarixli Qanununun qəbulundan sonra Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi 24 fevral 1993-cü ildə “Dövlət avtonəqliyyat vasitələrinin özəlləşdirilməsi haqqında” qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən avtonəqliyyat vasitələrinin bazar qiyməti ilə özəlləşdirilməsinə icazə verildi. Mövcud əsasnamə avtonəqliyyat vasitələrinin onların sürücülərinə satılmasını nəzərdə tuturdu. 1993-1994-cü illərdə 101 avtonəqliyyat müəssisəsində 7157 ədəd nəqliyyat vasitəsi özəlləşdirildi. Bununla da Azərbaycan Respublikasında özəlləşdirilmənin başlanğıcı qoyuldu. Ölkəmizdə radikal iqtisadi islahatların həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə “Azərbaycan Respublikasında 1995- 1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı”nm təsdiq edilməsinə dair Azərbaycan Respublikasının 29 sentyabr 1995-ci il tarixli Qanunu qəbul edilmişdir. Həmin proqramda özəlləşdinnənin müddəti və mərhələləri, əsas vəzifələri, prioritetləri, özəlləşdirilən müəssisə və obyektlərin təsnifatı, səhmləşdimıənin konkret variantları, özəlləşdirmədən daxil olan vəsaitlərin istifadə qaydaları, özəlləşdirmə çeklərinin verilmə şərtləri və miqdarı, onlardan istifadə qaydaları və s. öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramına uyğun olaraq 1997-ci ilin 1 yanvar tarixinə Azərbaycan Respublikasında qeydiyyatda olan hər bir respublika vətəndaşına 4 özəlləşdirmə çekin- dən ibarət olan bir özəlləşdirmə payı verilməklə, 32 milyon çek və ya 8 milyon özəlləşdirmə payının verilməsi həyata keçirilmişdir. Dövlət Özəlləşdirmə Proqramına yuğun olaraq özəlləşdirilən hər bir kiçik dövlət müəssisəsi və obyektlərinin 15%-i, orta və iri dövlət müəssisələrinin isə bir qayda olaraq 70%-i məhz dövlət özəlləşdirmə çekləri ilə qarşılıqlı özəl fiziki və hüquqi şəxslərə satılmağa başladı. Əhali onlara pulsuz olaraq paylanmış dövlət özəlləşdirmə çeklərini bağışlamaq, girov qoymaq və ya satmaq hüququna malik idi. Məhz bu sərbəstlik müəssisələrin nəzarət səhm zərfini və ya digər bir hissəsini ilkin bazarda - çek auksionlarında əldə etməyə imkan yaratdı və bu imkan özəlləşdirmə çeklərinin alınıbsatıldığı institutların - çek mağazaları və birjadankənar qara bazarın formalaşmasına gətirib çıxardı. Kütləvi özəlləşdirmə zamanı özəlləşdirilən əmlakın dəyəri 90 trln. manat, bir çekin dəyəri isə 281 min manat təşkil etmişdir, lakin “qara” bazarda bir çekin dəyəri 30-40 manat arasında olmuşdur. Ölkədə birinci özəlləşdinnə proqramının üç ilində çek auksionları vasitəsi ilə 22 mindən çox kiçik dövlət müəssisəsi və obyektləri, 1000-ə yaxın orta və iri dövlət müəssisələri özəlləşdirilmişdir. Əhaliyə paylanmış 7,5 milyon dövlət özəlləşdirmə paylarının 1 milyona yaxını (13%-i) tədavüldən çıxarılmışdır . Orta və kiçik müəssisələrin özəlləşdirilməsinə gəldikdə isə, özəlləşdirmənin Dövlət Proqramına uyğun olaraq özəlləşdirməyə 4500 orta və iri müəssisə cəlb olunmuşdur, lakin Proqramda göstərildiyi kimi, özəlləşdirilən orta və iri müəssisələr əvvəlcə səhmdar cəmiyyətə çevrilirlər. Yaradılan səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin bir hissəsi cəmiyyətin işçilərinə qapalı abunə üzrə, qalan hissəsi isə çek və pul auksionlarında satılırdı. Dövlət Əmlak Komitəsinin məlumatına görə, 1999-cu ilin əvvəlinə respublikamızda orta və iri müəssisələrin bazasında aparılan kütləvi özəlləşdirmədən sonra 964 səhmdar cəmiyyəti yaradılmışdır. Təsis edilmiş bu səhmdar cəmiyyətlərinin 97,8%-də qapalı aparılmış və onların səhmləri həm çek, həm də pul auksionlarında hərraca çıxarılmışdı. Maliyyə bazarlarının təsnifatı haqqında yuxarıda sadalanan fikirləri ümumiləşdirsək belə qənaətə gələ bilərik ki, onların çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır: ■birinci qrup iqtisadçılar maliyyə bazarını kredit və qiymətli kağızlar bazarı ilə məhdudlaşdırır və onun tərkibinə özündə valyuta və banklararası bazarları birləşdirən pul bazarını daxil etmirlər; ■ikinci qrup iqtisadçılar maliyyə bazarının tərkibinə fond bazarını daxil edirlər. Halbuki, fond bazarı bir tərəfdən qiymətli kağızlar bazarının emissiyadan sonrakı mərhələsidir, digər tərəfdən Azərbaycanda fond bazarı hələ yoxdur, yalnız qiymətli kağızların ilkin bazarı (emissiya) mövcuddur; ■üçüncü qrup iqtisadçıların uçot bazarını pul bazarının tərkibinə daxil etməsi düzgün deyil. Bu müəlliflər, eyni zamanda, xəzinədarlıq və kommersiya veksellərini, digər qısamüddətli öhdəlikləri uçot bazarının tərkibinə daxil edirlər. Halbuki həmin veksellər qiymətli kağız bazarına aid edilməlidir; ■dördüncü qrup iqtisadçılar maliyyə bazarının tərkibini açıqlamır və kredit bazarını nədənsə yaddan çıxarırlar; ■beşinci qrup iqtisadçılar maliyyə bazarının strukturunu düzgün açıqlasalar da, ssuda kapitalı bazarı ilə bank kreditləri bazarını eyniləşdirmişlər. Halbuki, “ssuda kapitalı bazarı” “bank kreditləri bazarına” nisbətən daha geniş anlayış olub, “maliyyə bazarı” anlayışına daha uyğun gəlir. Bütün bu sadalanan fikirləri nəzərə alaraq belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, maliyyə bazarının əsasını tələb və təklif əsasında vasitəçilərin köməyi ilə kreditorlarla borc götürənlər arasında kapitalın yenidən bölgüsü mexanizmi təşkil edir. Ümumiyyətlə, borc bazarı, kapital bazarı, valyuta bazarı, pul bazan, sığorta bazarı, qiymətli kağızlar bazarı, lizinq bazarı və s. maliyyə bazarının tərkib hissələridir. Təhlilin məqsədindən, habelə bu və ya digər ölkədə maliyyə bazarının ayrı-ayrı seqmentlərinin inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq maliyyə bazarının təsnifləşdirilməsinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur... Valyuta bazarı Maliyyə bazan T Kapital bazarı (fond bazarı) Qızıl bazarı Pul vəsaitləri bazarı Pay qiymətli kağızlar bazarı Borc qiymətli kağızlar bazarı Törəmə qiymətli kağızlar bazarı Birinci (ilkin) İkinci (təkrar) Qiymətli kağızlar bazarı r -A. Forvard Fyuçers Opsion Svop bazarı. Maliyyə bazarlarının təsnifatı. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə vasitəçilərinə böyük ehtiyac duyulur. Təsərrüfat subyektləri və cəmiyyət üzvləri arasında maliyyə münasibətlərinin yaradılması, sosial-iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün maliyyə vasitəçilərindən geniş və səmərəli istifadə etmək zəruridir. Maliyyə vasitəçiləri pul alqı və satqısında iştirak edir. Maliyyə vasitəçiləri müvəqqəti azad pul vəsaitlərinə malik olan şəxslərin və pul vəsaitlərinə ehtiyacı olan şəxslər arasında qarşılıqlı əlaqələrin təşkilində ixtisaslaşır. Maliyyə sistemi vasitəsi ilə həyata keçirilən maliyyə resurslarının toplanması və yerləşdirilməsi prosesi maliyyə bazarının və maliyyə institutlarının fəaliyyəti ilə bilavasitə əlaqədardır. Əgər maliyyə institutlarının vəzifəsi vəsaitlərin mülkiyyətçilərdən bor- calanlara daha səmərəli ötürülməsindən ibarətdirsə, onda maliyyə bazarının vəzifəsi maliyyə aktivləri ilə ticarətin təşkilindən və alıcı ilə satıcılar arasında maliyyə resurslan öhdəliklərinin təmin edilməsindən ibarətdir. Maliyyə bazarlarında alıcı və satıcı kimi iqtisadi subyektlərin üç qrupu: ev təsərrüfatı, firmalar və dövlət çıxış edir Göstərilən bu üç subyektin hər biri konkret zaman kəsiyində öz büdcəsinin balanslaşdırılması, onun defisiti və yaxud profi- sitli vəziyyətində ola bilərlər. Son iki halda iqtisadi subyektlərin ya maliyyə resurslarına borclanma tələbatı, ya da müvəqqəti azad pul vəsaitlərini özlərinə əlverişli şərtlərlə yerləşdirmək imkanı yaranır. Bu zaman satıcılar ilə alıcılar arasında qarşılıqlı əlaqə bilavasitə və ya vasitəçinin köməyilə həyata keçirilə bilər. Birbaşa maliyyələşdirmə zamanı alıcı maliyyə öhdəliyinin mübadiləsi əvəzinə bilavasitə satıcıdan pul alır. Alıcı üçün maliyyə öhdəliklərinə faiz gəliri gətirən aktivlər kimi baxılır. Bu maliyyə öhdəlikləri maliyyə bazarında alınıb-satıla bilər. Alıcılar tərəfindən buraxılan öhdəliklər birbaşa öhdəliklər adlanır və bir qayda olaraq birbaşa borclanma bazarında satılır. Birbaşa maliyyələşdirmə fərdi qaydada yerləşdirmə vasitəsilə həyata keçirilir. Bu halda, məsələn, firma (satıcı) buraxılmış bütün qiymətli kağızları bir iri institusional investora, yaxud xırda investorlar qrupuna satır. Bu kimi əməliyyatları reallaşdırmaq üçün bir qayda olaraq maliyyə öhdəliklərinin potensial alıcılarının maraq və tələbatlarının peşəkarcasına öyrənilməsini tələb edir. Brokerlər qiymətli kağızları nə alır və nə də satırlar. Brokerlər yalnız öz müştərilərinin müəyyən əməliyyatlarının onlara sərfəli (əlverişli) qiymətlərlə həyata keçirilməsi sifarişlərini yerinə yetirirlər. Birbaşa borclanmada bazarın iştirakçısı olan brokerlərlə yanaşı dilerlər və investisiya bankları da çıxış edirlər. Dilerlər öz adından və öz hesabına onların fikrincə kotirovkasının (qiymətinin, məzənnəsinin) yüksəlməsi gözlənilən müəyyən qiymətə alır və satır. Dilerin göliri tələb qiyməti ilə təklif qiyməti arasında fərq kimi müəyyən edilir ki, buna həm də spred deyilir. Şübhəsiz ki, dilerin mənfəəti hər şeydən əvvəl qiymətli kağızların dəyərinin artması və əlbəttə, qiymətli kağızların alınması, saxlanılması və satılması ilə əlaqədar xərclərdən asılıdır. İnvestisiya bankları maliyyə öhdəliklərinin ilkin yerləşdirilməsini həyata keçirməyə kömək edir. Onlar diler və broker rolunda çıxış edərək müəyyən edilmiş qiymətlər üzrə zəmanətli yerləşdirmək yolu ilə satıcıların emissiya riskini aşağı salır. İnvestisiya bankları digər funksiya da yerinə yetirir və xidmətlər göstərirlər. Xüsusən, qiymətli kağızların buraxılması və yerləşdirilməsinin bütün aspektləri üzrə emitentlərə məsləhət verilməsini həyata keçirir, emissiyanın layihəsinin tərtibində, bazara çıxmağın müddətinin seçilməsində və s. kömək göstərir. Birbaşa borclanma bazarının fəaliyyəti bir sıra çətinliklərlə bağlıdır. O, hər şeydən əvvəl satışın iri topdansatış xarakterli olması ilə şərtləşir ki, bu da nəticədə mümkün alıcıların dairəsini daraldır. Ona görə də pul vəsaitinin büdcəsi profısit olan subyektlərdən büdcəsi defısit olan subyektə hərəkəti çox hallarda vasitəli xarakter daşıyır. Vasitəli maliyyələşdimıə - maliyyə vasitəçilərinin (maliyyə institutlarının) mövcudluğunu nəzərdə tutur ki, onlar da müxtəlif iqtisadi subyektlərin azad pul vəsaitlərini səfərbər edir və onları öz adından müəyyən şərtlərlə bu vəsaitlərə ehtiyacı olan digər subyektlərə verirlər. Maliyyə vasitəçiləri pul vəsaitinə ehtiyacı olan iqtisadi subyektlərdən onların birbaşa öhdəliklərini alır və onları digər xarakterli (ödəmə müddətləri, faiz ödənişi və s.) başqa öhdəliklərə çevirərək azad pul vəsaiti mövcud olan iqtisadi subyektlərə satır. İqtisadi subyekt kimi maliyyə vasitəçilərinin mövcudluğunda çox vaxt həm azad pul vəsaiti olanlar (kreditorlar) və həm də pul vəsaitinə ehtiyacı olan subyektlər (borcalanlar) maraqlıdırlar, çünki onlar müəyyən üstünlük və fayda əldə edirlər. Vasitəçilik borclanma bazarları pərakəndə satış bazarına aid edilir. Bu bazarlarda əsasən maliyyə vasitəçisi kimi - kredit təşkilatları - kommersiya bankları, qarşılıqlı əmanət bankları, kredit ittifaqları, maliyyə institutları, sığorta, faktorinq və lizinq kompaniyaları, qeyri-dövlət pensiya fondları, investisiya fondları, maliyyə kompaniyaları çıxış edir. Bütün maliyyə vasitəçilərini dörd qrupa ayırmaq olar: 1) depozit tipli maliyyə idarələri; 2) müqaviləli əmanət idarələri; investisiya fondları; 4) digər maliyyə təşkilatlan. Daha geniş maliyyə vasitəçiləri kimi depozit tipli idarələr çıxış edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə onların xidmətindən əhalinin xeyli hissəsi istifadə edir, çünki depozit hesablar üzrə ödənişləri bir qayda olaraq sığorta kompaniyalan sığortalayır və onların etibarlığını isə dövlət təmin edir. Depozit idarələrinin cəlb edilmiş vəsaitləri bank, istehlak və ipoteka kreditləri vermək üçün istfadə edilir. Bu qrupun əsas qurumu kommersiya banklan, əmanət qurumları və kredit ittifaqlarıdır. Azərbaycan Respublikasında ən geniş yayılmış vasitəçikommersiya banklandır. Onlar öz xüsusi borc qiymətli kağızlarını (istiqraz, veksel, depozit və əmanət sertifikatlarını) və yaxud vəsaiti idarəetməyə qəbul edilməklə müqavilə bağlamaq yolu ilə azad pul vəsaitlərini bank hesabına, bank əmanətlərinə (depozitə) cəlb edirlər. Əldə edilmiş vəsaitlərin yerləşdirilməsi əsasən kredit vermək, qiymətli kağızlar və valyuta almaq yolu ilə həyata keçirilir. Əmanət qurumları (institutları) - ixtisaslaşdınlmış maliyyə institutları olub, vəsaitlərinin əsas mənbəyi kimi əmanət qoyuluşları və müxtəlif müddətli istehlak depozitləri çıxış edir. Müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən əmanət idarələrinə - sığorta kompaniyaları və pensiya fondları da aid edilir. Bu maliyyə institutları sığorta polisini saxlayanlardan və pensiya fondlarında hesab sahiblərindən vəsaitin sabit axını ilə xarakterizə edilir. Onlar vəsaitləri uzunmüddətli maliyyə alətlərinə investisiya etmək imkanına malikdir. İnvestisiya fondları öz qiymətli kağızlarını (səhm, investisiya paylarını) investora satır və əldə edilmiş vəsaitləri birbaşa investisiya öhdəliklərinin alınması üçün istifadə edirlər. Bir qayda olaraq onlar yüksək etibarlılığı və qiymətli kağızların aşağı nominalı ilə xarakterizə edilir. İnvestisiya fondu arasında hər şeydən əvvəl pay (qarşılıqlı) fondu seçilir. Onlar öz paylarını investorlara satır və əldə edilmiş vəsaitə əsasən səhm və istiqrazlar alırlar. Pay fondlarının müxtəlif tipləri mövcuddur. Onların hamısı üçün payın dəyəri dəyişir (bir qayda olaraq artır), bu da onu pay fonduna satdığı halda investora gəlir götürməyə imkan verir. Maliyyə vasitəçilərinin sonuncu qrupuna biznes sahəsində kredit və lizinq əməliyyatlarında ixtisaslaşdırılmış maliyyə qurumları, həmçinin ev təsərrüfatına möhlətlə ödəmək hüquqlu borc verən müxtəlif tipli maliyyə şirkətləri aiddir. Bu maliyyə institutları pul vəsaitinin əsas hissəsini kommersiya kağızı şəklində qısamüddətli öhdəlikləri investorlara satmaqdan əldə edirlər. Bu kompaniyaların fəaliyyəti qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları ilə tənzimlənir. 4. Pul bazarının funksiyaları. Maliyyə bazarlarında öz fəaliyyətlərini həyata keçirən maliyyə institutlarını iki qrupa ayırmaq olar: ■maliyyə vasitəçiləri. Onlara depozit tipli kredit təşkilatları, sığorta şirkətləri və pensiya fondları, maliyyə və investisiya şirkətləri, vençur şirkətlər və hecirlənmə fondları aiddir; ■maliyyə bazarının fəaliyyətini təmin edən təşkilatlar, o cümlədən investisiya bankları, fond və valyuta birjaları və qiymətli kağızlar bazarının digər peşəkar iştirakçıları. Maliyyə vasitəçilərinə öz resurs bazasını əsasən öhdəlik buraxmaq hesabına formalaşdıran və bu vəsaitləri qiymətli kağızlar alınmasına və ssuda verilməsinə istifadə edən idarələr (institutlar) aid edilir. Daha geniş fəaliyyət göstərən maliyyə vasitəçiləri kimi depozit tipli idarələr çıxış edir. Bu qrupun əsas institutları kommersiya bankları, əmanət institutları və kredit ittifaqlarından ibarətdir. İnkişaf etmiş bazar sisteminin formalaşmasında kommersiya banklarının xüsusi rolu bir sıra cəhətlər ilə müəyyən edilir Birincisi, kommersiya bankları pul vəsaitlərinin yenidən bölgüsünü həyata keçirən iri hesablaşma və kassa mərkəzi timsalında çıxış edir. Kommersiya bankları tərəfindən hesab-kassa əməliyyatlarının aparılmasında fasiləlilik iqtisadiyyatda hərcmərcliyə gətirib çıxarır. İkincisi, kommersiya bankları iqtisadi subyektlərin kreditləşdirilməsi sistemində mərkəzi yer tutur. İnkişaf etmiş kreditləşdirmə sistemi olmadan müxtəlif adlı saxta bazar münasibətləri zəruridir: barter əməliyyatları, qeyri-ödəniş sisteminin meydana gəlməsi və yayılması. Üçüncüsü, kommersiya bankları ödənişin kredit vəsaiti emissiyası prosesində əsas yer tutur. Dördüncüsü, kommersiya banklarının universallaşması, müxtəlif maliyyə - kredit əməliyyatlarının bir institutda birləşdirilməsi şərtsiz olaraq iqtisadiyyatın uğurlu fəaliyyət göstərmə sinin təmin edilməsində onların əhəmiyyətliliyini artırır. Beşincisi, banklar kredit sistemi kanalı üzrə xeyli həcmdə maliyyə resurslarını toplayaraq onları maliyyə baxımdan daha perspektivli müəssisələrə, sahələrə yönəldir və bununla da iqtisadiyyatın strukturca yenidən qurulması və inkişafına səbəb olur. Əmanət institutları - vəsaitlərinin əsas mənbəyi əmanət qoyuluşları və müxtəlif müddətli istehlak depozitləri çıxış edən - ixtisaslaşdırılmış maliyyə idarələridir. Bu institutlar cari və əmanət hesablarını istifadə etməklə pul vəsaitlərini qısa müddətə borclanır və sonra tərpənməz əmlak şəklində təminat altında uzun müddətə ssuda verir. Bu qrupun tərkibinə əmanət bankları, ipoteka və digər ixtisaslaşdırılmış kredit idarələri daxildir. Əmanət institutları əsasən ipoteka kreditləşdirilməsi və tərpənməz əmlakın maliyyələşdirilməsi əməliyyatları ilə məşğuldur. Əmanət institutları ilə kommersiya bankları arasında fərqlər tədricən silinir. Kredit ittifaqçıları - qarşılıqlı kreditləşdirmə institutlarıdır. Onlar fiziki şəxslərin əmanətlərini qəbul edir və o şərait üçün qəbul oluna bilən ittifaq üzvlərini kreditləşdirir. Kredit ittifaqlarının öhdəlikləri əmanət və çek hesablarından (paylardan) formalaşır. Bir qayda olaraq kredit ittifaqları professional əlamətlərinə görə, ya da yaşayış yerinə görə yaradılır. Kredit ittifaqları depozit tipli digər maliyyə institutlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Bir qayda olaraq onlar gəlirlərə (mənfəətə) görə vergi ödəməkdən azad olunurlar. Sığorta şirkətləri və pensiya fondları müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən əmanət institutlarına aiddir. Bu maliyyə institutları sığorta polisini saxlamaqla və pensiya fondlarında hesab sahiblərinin vəsaitlərinin sabitliyi ilə xarakterizə olunurlar. Onlar vəsaitləri uzunmüddətli, yüksək gəlirli maliyyə alətlərinə investisiya etmək imkanlarına malikdirlər. Maliyyə şirkətlərinə öz vəsaitlərini qısamüddətli kommersiya vekseli, səhm və ya istiqraz buraxmaq yolu ilə və yaxud is- tehlak və kommersiya ehtiyaclarına qısamüddətli və ortamüddətli kredit vermək üçün banklardan borclanma yolu ilə formalaşdıran şirkətlər aiddir. Çox hallarda onlar krediti yüksək dərəcəli risklə təqdim edirlər. 5.Pul bazarlarının təsnifləşdirilməsinin prinsipləri Kommersiya banklarından fərqli olaraq maliyyə şirkətləri iri həcmdə vəsait cəlb edir və çox da böyük olmayan ssuda verirlər. Bir qayda olaraq bu institutlar yüksək paylı borc kapitallıdır. İki növ maliyyə şirkətləri fərqləndirilir: ticarət (istehlak) və biznes sferasında işlər üzrə şirkətlər. Ticarət maliyyə şirkətləri müştərilərə müəyyən pərakəndə satıcılardan və ya istehsalçılardan əmtəələrin alınmasına kredit təqdim edirlər. Təbii ki, bu şirkətlər istehlak krediti sferasında bilavasitə kommersiya bankları ilə rəqabət aparırlar. Ticarət maliyyə şirkətlərinin başlıca üstünlükləri ondan ibarətdir ki, tərəflər tez bir zamanda, alış yerində krediti rəsmiləşdirir, yəni müştəri üçün kredit alınması məsələsini sadələşdirir. İstehlak krediti şirkətləri yüksək risk sferasında çalışırlar. Məsələn, onlar o şəxslərə kredit verirlər ki, onlar bu krediti bankdan ala bilmirlər. Son on ildə biznes sferasında işlər üzrə maliyyə şirkətlərinin sayı artır. Onlar faktorinq əməliyyatları həyata keçirir və şirkətin lizinq maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olurlar. Mövcud qanunvericiliyə əsasən investisiya fondu istənilən açıq səhmdar cəmiyyəti hesab edilir ki, onlar eyni zamanda; ■ xüsusi səhmlərin emissiyası hesabına vəsaitləri cəlb edir; ■ qiymətli kağızlarla ticarət aparır; ■ investisiya kağızlarına sahibdirlər. İnvestisiya bankları, adının belə olmasına baxmayaraq, ənənəvi mənada bu sözə aid deyildir. Çünki, onlar əmanətlər açmır, kredit vermək üçün cəlb edilmiş vəsaitlərdən istifadə etmir və s. İnvestisiya bankları maliyyə bazarında birbaşa maliyyələşdirmə funksiyasını yerinə yetirir. Onlar investisiyanı maliyyələşdirmək üçün birinci bazarda biznes və dövlətə onların buraxdığı qiymətli kağızları yerləşdirməyə yardım üzrə ixtisaslaşdırılmış firmanı ifadə edirlər. İnvestisiya bankları qiymətli kağızların satışını başa çatdırdıqdan sonra broker və diler rolunda çıxış edərək bu qiymətli kağızlar üçün ikinci bazarı formalaşdırırlar. Bu banklar eyni zamanda yeni şirkətlərin təsisçisi qismində və artıq mövcud olan şirkətlərin yeni emissiyasının yerləşdirilməsinin qarantı kimi çıxış edir. Kommersiya, investisiya banklarını və diler firmalarını özünə daxil edən konsorsiumlar hesab edilir. Həmçinin, investisiya bankları səlahiyyətli məsləhətçi qismində çıxış edir. Maliyyə bazarlarının fəaliyyətində onun dövlət tənzimləmə sistemi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, bazarın tipi və növünə görə fərqləndirilir. Çox hallarda maliyyə, kredit və sığorta bazarının tənzimlənməsi sistemi özünə bunun üçün xüsusi yaradılmış dövlət strukturları və qeyri-dövlət (dövlətin və ya ictimaiyyətin nəzarəti altında olan) təşkilatlarının məcmusunu daxil edir. İnkişaf etmiş ölkələr də daxil olmaqla əksəriyyət ölkələrdə əhalinin depozit əmanətlərinin sığortası (zəmanətli) yaradılmış və fəaliyyət göstərir (ABŞ-da bu eyni zamanda hüquqi şəxslərin əmanətlərinə də aiddir). Əmanətlərin sığortalanması məcburi (ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya və b.) və könüllü (Fransa, İtaliya, Almaniya və b.) xarakter daşıyır. Yaponiyada əmanətlərin qarışıq sığortası qəbul edilmişdir, bu halda qarışıq dövlət - xüsusi kapital ilə sığorta şirkəti yaradılır. Əhalinin (hüquqi şəxslərin) əmanətlərinin icbari sığortası daha dəyərlidir ki, burada ümumi şəkildə qanunvericiliklə: bankların siyahısı sığorta olunacaq əmanətlərin məbləği, sığortalanmanın şərtləri, onun subyekti və obyekti, sığorta haqqının və ödənişinin müəyyən edilməsi və s. öz əksini tapır. Bankın lisenziyasının geri alınması və müflisləmə də sığorta hadisəsi hesab edilir. Əhalinin əmanətlərinin sığortalanmasının icbari forması halhazırda Azərbaycan Respublikasında da mövcuddur. Depozitlərin sığortalanması sisteminin idarə edilməsini Mərkəzi Bank həyata keçirir. Sığorta fondu büdcə vəsaiti və əmanətlərin sığortalanması sistemində iştirak etmək hüququ əldə edən kommersiya banklarının haqqı hesabına formalaşır. Sığorta ödənişlərinin məbləği artmağa doğru bir neçə dəfə dəyişmiş və 2016-cı ilin əvvəllərində bir bankda bir fiziki şəxs üçün 30 min manat təşkil edirdi. Hazırda fiziki şəxslərin banklara qoyduqları əmanətlərin bütün məbləği sığortalanmış hesab edilir. Son dövrlərədək Azərbaycanda maliyyə bazarlarının dövlət tənzimlənməsini bir sıra ixtisaslaşdırılmış strukturlar və təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilirdi. Kommersiya bankları və digər kredit təşkilatlarının kredit bazarında fəaliyyət göstərən dövlət tənzimlənməsini Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı həyata keçirirdi. Nəzarət orqanı kimi Mərkəzi Bank: ■Azərbaycanda hesablaşmaların həyata keçirilməsi və bank əməliyyatlarının aparılması qaydasını müəyyən edirdi; ■kredit təşkilatlarının lisenziyalaşdırmasını aparırdı və ya həmin lisenziyanı ləvğ edirdi; ■kredit təşkilatlarının fəaliyyətini tənzimləyir və nəzarət edirdi; ■kredit təşkilatlarının qiymətli kağızlarını qeydiyyatdan keçirirdi; ■valyuta tənzimlənməsini və valyuta nəzarətini həyata keçirirdi. 45 m MALİYYƏ BAZARLARI Maliyyə bazarlarına Nəzarət Palatası yaradılana qədər (3 fevral 2016-cı il) bu qurumların dövlət tənzimlənməsini həyata keçirən dövlət orqanlarından biri kimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi ona həvalə edilmiş əsas vəzifələrə uyğun olaraq aşağıdakıları həyata keçirirdi: ■qiymətli kağızlar bazarının təşkilinin inkişafının əsas istiqamətlərini işləyib hazırlayırdı; ■qiymətli kağızlar bazarının normativ-hüquqi bazasını təşkil edirdi; ■qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi, bazar subyektləri fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması və nəzarəti sistemini təşkil edirdi; ■emitentlərin və qiymətli kağızlar bazarına peşəkar iştirakçıların qanunvericiliyə riayət edilməsinə nəzarəti həyata keçirirdi. Sığorta bazarının dövlət tənzimlənməsini Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Sığorta Nəzarəti Xidməti həyata keçirirdi. O, aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirdi: • sığorta təşkilatlarını lisenziyalaşdırır, həmin lisenziyaları geri alır və ləğv edirdi; • sığortalıların maliyyə fəaliyyəti üzərində nəzarəti həyata keçirirdi; • sığorta sahəsində metodiki və normativ sənədləri hazırlayırdı. Son vaxtlar dünyada baş verən iqtisadi proseslər ölkədə qiymətli kağızlar bazarının, investisiya fondu, bank və sığorta fəaliyyəti sahələrinin, habelə ödəniş sistemlərinin fəaliyyətinin çevikliyinin və şəffaflığının təmin olunmasını, həmçinin bu sahədə tənzimləmə və nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsini, eləcə də ictimai nəzarət sisteminin yaradılmasını zəruri edir. Ölkənin maliyyə sisteminin daha da sabit, dayanıqlı və rəqabətqabiliyyətliliyinin isə daha yüksək olması üçün maliyyə bazarlarının fəaliyyətinin səmərəli şəkildə təmin olunması, eləcə də kreditorların, investorların və sığorta olunanların hüquqlarının qorunması tələb olunur. Azərbaycan Respublikasının maliyyə sektorunun dayanıqlılığını təmin etmək və bu sahədə nəzarət mexanizmini təkmilləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 fevral 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası” yaradılmışdır. Fərmana əsasən qiymətli kağızlar bazarı, investisiya fondları, sığorta, kredit təşkilatları (bank, bank olmayan kredit təşkilatlar və poçt vasitələrinin operatoru) və ödəniş sistemləri sahəsində fəaliyyətin lisenziyalaşdırılması, tənzimlənməsi və ona nəzarət, habelə cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitləri və ya digər əmlakın leqallaşdırılması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınması sahəsində nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi, həmçinin bu sahələr üzrə nəzarət sisteminin şəffaflığı və çevikliyi təmin ediləcəkdir. Beləliklə, Palatanın əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasında maliyyə bazarlarının səmərəli fəaliyyətini və dayanıqlılığını təmin etmək, kreditorların, sığortaçıların, investorların və maliyyə bazarının digər iştirakçılarının hüquqlarının qorunmasıdır. Palata müəyyən edilmiş fəaliyyəti həyata keçirərkən Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ hüquqi aktlarını, maliyyə bazarlarının tənzimlənməsi sahəsində qabaqcıl beynəlxalq prinsip və standartları əsas götürür. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının Nizamnaməsi qüvvəyə mindiyi andan Azərbaycan Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi, Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Sığorta Nəzarəti Xidməti və Mərkəzi Bankın yanında Maliyyə Monitorinqi xidməti ləğv edilib və onların istifadəsində olan dövlət əmlakı Palatanın sərəncamına verilmişdir. Azərbaycanda tənzimləyici funksiyasını nəinki dövlət orqanları, habelə qeyri-dövlət strukturları və təşkilatlar, o cümlədən, maliyyə bazarlarının peşəkar iştirakçılarının birlikləri də (ittifaqlar və assosiasiyalar) yerinə yetirir. Lakin onların rolu inkişaf etmiş bazar ölkələrində olduğu kimi o qədər də geniş deyildir. Bu kimi ittifaq və assosiasiyalar maliyyə bazarının müxtəlif seqmentlərində peşəkar iştirakçıların könüllü qeyrikommersiya birlikləridir ki, onlar da özünütənzimləyici əsaslarla, lakin fəaliyyətində qanunvericilik çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycanın maliyyə bazarlarının beynəlxalq inkişaf səviyyəsinə yaxınlaşdırılmasına imkan verən strateji istiqamətlər əsasən investorların maliyyə institutlarına və təşkilatlara etimadının yüksəldilməsi, maliyyə riskinin səviyyəsinin azaldılması, qiymətqoymanın və s. təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Bu prioritetlərin reallaşdırılması isə aşağıdakı vəzifələrin həlli yolu ilə təmin edilə bilər: • innovasiya bazası əsasında iqtisadiyyatın sabit və uzunmüddətli inkişafı; • əmanətçilərin, sığortalanmış şəxsin və investorların hüquqlarının müdafiəsi sisteminin təkmilləşdirilməsi; • bank, sığorta və maliyyə xarakterli digər qeyri-dövlət sisteminin xidmətlərinə etimadın möhkəmləndirilməsi; • əhalinin əmanətlərinin cəlb edilməsinin stimullaşdırıcı sisteminin yaradılması; • maliyyə bazarının inkişafının səmərəli mexanizminin yaradılması; • maliyyə bazarında qeyri-vicdanlı rəqabət amillərinin vaxtında aşkar edilməsi və ona qarşı səmərəli əkstəsir göstərən sistemin hazırlanması; • xarici maliyyə təşkilatlarının Azərbaycan maliyyə bazarlarına mərhələlər üzrə buraxılması imkanlarının tədricən genişləndirilməsi. Azərbaycan Respublikasında maliyyə bazarlarının formalaşması bilavasitə maliyyə institutlarının yaradılması ilə əlaqədədir. Bu proses mahiyyət etibarı ilə təkmilləşmiş qanunvericilik bazası olmadan həyata keçirilmiş və həyata keçirilməkdə davam edir. Bir çox maliyyə institutlarının fəaliyyəti indiyədək Prezidentin sərəncamı, Hökumətin qərarları, təlimatları və yaxud ayrı-ayrı nazirlik və idarələrin təlimat və izahatları ilə tənzimlənir. Söz yoxdur ki, bu kimi vəziyyət maliyyə bazarlarının ayrıayrı seqmentlərinin formalaşması və inkişafına mənfi təsir göstərir. Təşkilati nöqteyinəzərdən maliyyə bazarlarını maliyyə alətlərinin emissiyasını, alqı və satqısını həyata keçirən maliyyə institutlarının, iqtisadi subyektlərin məcmusu kimi nəzərdən keçirmək olar . Maliyyə institutlarının tipindən və maliyyə alətlərinin növündən asılı olaraq Azərbaycanın maliyyə bazarını aşağıdakılara bölmək olar: pul bazarı, qiymətli kağızlar bazarı, sığorta bazarı, valyuta bazarı və qızıl bazarı. Maliyyə bazarlarının başlıca təyinatı yığımın maliyyə resurslarının son istehlakçıları arasında səmərəli bölgüsünü təmin etməkdən ibarətdir. Bu məsələnin həlli həm obyektiv, həm də subyektiv səbəblər üzündən olduqca mürəkkəbdir, ona görə ki, bu halda maliyyə bazarı iştirakçılarının müxtəlif, tamamilə birbirinə zidd olan mənafeləri və maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin böyük riskli olması nəzərə alınmalıdır.