Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o`rin tutadi. Uning o`rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg`iyona, Sug`d, Parfiya, Farg`ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o`rganish o`n yillar ilgari boshlangan bo`lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o`ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati G`arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg`unlashtirib ifodalagan holda o`ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo`lib qoladi.I.A. Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o`z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo`lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur».Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug`rofiy o`rni va tabiiy vositalariga e`tiborni qaratish lozim bo`ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi o`ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e`tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho`llar, dashtu adirlar, Pamir va Tangritog`ining baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog`da yashovchi qabila va xalqlar xo`jalik tarzi va o`ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.
«Qadimgi civilizaciya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko`rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o`zaro ta`sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi civilizaciyalarining boshqa o`choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo`lsak Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo`ladi.

Markaziy Osiyo madaniyatini shakllanishining o`ziga xos xususiyatlari nimadan iborat?

Markaziy Osiyoning serhosil vodiysi, cho`l va dashti, tog`larida yashovchi aholining turmush sharoitidagi farqlar turli xo`jaliklarning ertaroq paydo bo`lishi o`ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo`shinchilik munosabatlari asosida sodir bo`lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog` ovchi qabilalari o`rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo`lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo`jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam uyg`unlashib ketganligi qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo`l qo`ymadi.Natijada qadimgi Sharqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o`ziga xos ko`rinishda shakllanadi. Dastlab, bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko`chmanchilik va ibtidoiylik olami hamda sivilizaciya olami; Bu erdagi qadimgi madaniyatlarga xos madaniyatlarning o`zaro muloqotiga aks ta`sir ko`rsatgan «o`zining betakrorligi» haqidagi tasavvur shakllanmoqda.Markaziy Osiyoning o`troq dehqonchilik va ko`chmanchi xalqlarida ancha-muncha farqlar bo`lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o`rnatilgan. Diniy e`tiqodlar, urf-odatlar, fol`klor, axloqiy me`yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to`xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug`d, Xorazm, Farg`ona, Marg`iyona), dasht ko`chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog` qabilalarning submadaniyati.Markaziy Osiyo madaniyatining o`ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o`ta qulay jug`rofiy o`rnashganligi bilan bog`liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq civilizaciyasi bilan bevosita chegaradosh bo`lib, G`arb civilizaciyasiga xos beshinchi-Greciya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati Sharq va G`arb o`rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo`ldi, ya`ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo G`arb va Sharq o`rtasida bog`lovchi ko`prik vazifasini bajardi. Xususan, Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va Xitoyga ellinistik madaniyat ko`rinishlari o`tdi, Sharqdan G`arbga va G`arbdan Sharqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g`oya, kashfiyot, bidiiy asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo`lib xizmat qiladi.Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa madaniy qadriyatlarini yangilashi, o`zlashtirish mahorati va qayta ishlash kabi jihatlarisiz bo`lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi hodisalarni o`zlashtirish va moslashtirish mahoratiga ega bo`ldi. Garchi, boshqa qadimgi Sharq madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida ham an`analar keng o`rin egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi, ya`niki, uzluksiz madaniy yangilanish va taraqqiyot jarayoniga to`siq bo`lmaydi. Shuningdek, an`analarning mustahkam hukmronligi tarixiy vaziyatga ham to`sqinlik qilganligini ta`kidlash kerak. Mintaqa orqali katta bosqinchilik yurishlari, xalqlarning ko`chishlari yuz bergan bo`lib, bu Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni sezilarli o`zgarishlarga olib keldi.Afsuski, ko`pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo`q qildi. Arxeolog qazilma ma`lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug`d va Xorazm madaniyati haqida bir oz ma`lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Ko`ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o`tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko`rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta`minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo`lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiqlari qal`alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo`jaligining asosiy sohasi hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko`p tarmoqli sug`orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o`rnatgan. Midiya va Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo sotiq qilganlar. Bu haqda Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Xususan, Baqtriyaning yirik shaharlari, ko`p sonli aholisi haqida Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Kgesiy Knidskiy (Mil. avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan.Ko`chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur qadimgi Yunon tarixchisi Geradot (mil. av. V asr) yozib qoldirgan. U massagetlarning harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan bezak sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishini ta`kidlaydi. Gerodatning yozishicha, massagetlar yagona ma`bud quyoshga topinib, otni qurbonlik qilganlar.