Ma’ruza№3 Mavzu: Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish elementlari

---

MA’RUZA№3 
Mavzu: 
Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish elementlari. 
Reja: 
1. 
Foydali qazilmalar shakllari. 
2. 
Qatlamlar, Er tomir, shtok, linza va shu kabi nogeometrik shaklga ega 
bo’lgan foydali qazilma konlari. 
3. 
Ruda konlarining xarakteristikasi. 
Mavzu bo’yicha tayanch iboralar: 
Foydali qazilmalar shakllari, qatlamlar, er tomir, 
shtok, linza va shu kabi nogeometrik shaklga ega bo’lgan foydali qazilma 
konlari, ruda konlarining xarakteristikasi. 
Qattiq foydali qazilma konlari Yer qobig‘ida joylashish bo‘yicha to‘g‘ri va 
noto‘g‘ri shaklli konlarga ajratiladi. 
To‘g‘ri shaklli konlarni qatlamli va qatlamsimon ko‘rinishga ega bo‘lgan 
konlar tashkil qiladi 
Yer qobig‘ida keng tarqalgan, plitasimon ko‘rinishga ega bo‘lgan, har ikki 
tomonidan bir-biriga deyarli parallel tekisliklar bilan chegaralangan foydali qazilma 
yotqizig‘i ―qatlam‖ deb ataladi. Ikki jins qatlamini bir- biri bilan ustma-ust tutashish 
tekisligi qatlamlanish tekisligi deyiladi. 
Foydali qazilma qatlami tepasiga 
joylashgan jins qatlami qatlamning shifti 
yoki ―osilma‖ yoni deyiladi. 
Qatlam ostidagi jinslar esa – qatlam 
asosi (zamini) yoki ―yotish‖ yoni deyiladi. 
Qatlamlar oddiy (bir tarkibli) va 
murakkab (ko‘p tarkibli) bo‘lishi mumkin. 
Ch 
o‘kindi 
jinslar 
tarkibida 
hosil 
bo‘lgan foydali qazilma konlari, asosan, 
to‘g‘ri shaklli konlar hisoblanadi (ko‘mir, 
yonuvchi slanetslar, mineral tuzlar, gips, 
marganets va boshqa foydali qazilma 
konlari). 
Bir necha qatlamlar Yer qobig‘ida 
o‘zaro parallel va bir-biriga yaqin 
joylashgan bo‘lsa, ularni qatlamlar dastasi 
(svitasi) deb ataladi. 
4.1-rasm. Qatlam tuzilishi: 
a-sodda; b-murakkab 
Yer tomir, shtok, linza va shu kabi nogeometrik shaklga ega bo‘lgan foydali 
qazilma konlari noto‘g‘ri shaklli konlar hisoblanadi Odatda, ruda konlari noto‘g‘ri 
shaklli konlardir. 
14

---

Yer qobig‘idagi darzlarni to‘ldirgan 
mineral 
moddalar 
yertomir
deyiladi. 
Yertomirlar oddiy va murakkab bo‘lishi 
mumkin. Yer qobig‘idagi bo‘shliqlar mineral 
moddalar bilan to‘lgan bo‘lsa, bunday konlar, 
odatda, shtok, in va linza shakliga ega 
bo‘ladilar. Bu shakldagi konlar bir-biridan shakl 
va o‘lchamlari orqali farqlanadi va odatda, 
temir, mis, polimetall konlari shunday 
shakllarda uchraydi. 
Qatlamlarning Yer qobig‘ida joylashish 
holati 
ularning 
yotish 
elementlari 
orqali 
aniqlanadi.Qatlamning cho‘ziqligi, og‘ishi, 
og‘ish burchagi, qalinligi 
uning asosiy 
elementlari xisoblanadi 
4.2. rasm. 
Ruda tanalarining yotish shakllari: 
a-yertomir; b-shtok; d-linzalar; e-insimon. 
Qatlamning uzunligi (uzunlik bo‘yicha o‘lchami) qatlam cho‘ziqligi deyiladi. 
Qatlamning gorizontal tekislik bilan kesishish 
chizig‘i – cho‘ziqlik chizig‘i deyiladi. 
Qatlam tekisligida cho‘ziqlik chizig‘iga tik 
yotgan chiziq og‘ish chizig‘i, ushbu chiziqning 
yo‘nalishi esa qatlam og‘ishi deyiladi. 
Og‘ish chizig‘i bilan gorizontal tekislik 
o‘rtasida hosil bo‘lgan burchak qatlam og‘ish 
burchagi deb yuritiladi.Foydali qazilmalarni 
yotish shakllari va qazib olish usullariga 
nisbatan qatlamlarni gorizontal, qiyaroq, 
4.3-rasm
.