Milli Virtual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
YYSQ – WWW . YYSQ . ORG www.kitabxana.net Milli Virtual-Elektron Kitabxananın təqdimatında 2014 “Xarici müəlliflərin Azərbaycan və Qarabağa aid e-kitabları” 43 (04 - 2014) Faiq Abdullayev Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov Sənədli-publisitik kitab YYSQ - Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri N 43 (04- 2014) www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 2 www.kitabxana.net Milli Virtual-Elektron Kitabxananın təqdimatında Bu elektron nəşr Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumunun hazırladığı, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası tərəfindən qismən maliyyələşdirilən "Xarici müəlliflərin Azərbaycana - Qarabağa aid müxtəlif dillərdəki kitablarının virtual e-nəşrə hazırlanması, elektron sərgisi və yayımı" kulturoloji layihəsi çərçivəsində təqdim edilir. http://www.kitabxana.net - Milli Virtual-Elektron Kitabxananın dəstəyilə “Xarici müəlliflərin Azərbaycan və Qarabağa aid e-kitabları” Kulturoloji- bədii layihəsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb və yayılır. Elektron Kitab N 43 (04 - 2014) Kulturoloji layihənin bu hissəsini maliyyələşdirən qurum: YYSQ - http://www.yysq.org ARPYQHTDDŞ - http://www.cssn.gov.az www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 3 3 Faiq Abdullayev Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov Sənədli-publisitik kitab Kitab YYSQ tərəfindən e-nəşrə hazırlanıb. YYSQ - Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 4 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 5 5 Faiq Abdullayev Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov Sənədli-publisitik kitab Bаkı, YYSQ - 2014 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 6 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 7 7 Faiq Abdullayev (тядгигатчы-щцгугшцнас) ZЯNGЯZUR ASLANI- Aslan Bяy Sultanov Бакы-2012 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 8 Елми редактор: Шащсувар Щяшимов Республика Баш Милли Архив Идарясинин елм вя техника сянядляри архивинин директору, ямякдар мядяниййят ишчиси Няшриййат редактору: Ибращим Илйаслы Фаиг Абдуллайев. Zяngяzur aslanы – Aslan bяy Sultanov. (Sənədli-tarixi-publisistik monoqrafiya) Бакы, «Билик» няшриййаты. 2012. 352 сящифя «Зянэязур асланы„Аслан бяй Султанов» сянядли-тарихи- публисистик монографийасы тядгигатчы-щцгугшцнас Фаиг Абдуллайевин узун сцрян истинтаг тядгигатларынын вя эярэин ахтарышларынын бящряси олараг охужулара тягдим олунур. Мцяллиф бу ясярдя архив сянядляриня истинадян ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанын Зянэязур мащалында баш верян щадисялярин ясл мащиййятини ачыб охужулара чатдырыр, бу щадисялярин фонунда тарихи шяхсиййят, милли сяркярдя Аслан бяй Султановун шяряфли юмцр йолуна айна тутур. Инанырыг ки, китаб тарихчиляр вя ейни заманда эениш охужу кцтляси тяряфиндян бюйцк марагла гаршыланажаг. M D 09 235 185 525000 © “Билик” няшриййаты, 2012 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 9 9 Аслан бяй Султанов Гарабаьын вя Зянэязурун фювгяладя комиссары олмушдур. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 10 Öz keçmişini, tarixini bilməyən millətlər başqa millətlə- rin yeminə çevrilir. Mustafa Kamal Atatürk Azərbaycan xalqının çox qədim və şərəfli bir tarixi var. Hər bir azərbaycanlı bu tarixi bilməli, tarixdə baş ve- rən hadisələri öyrənməli və o tarixə hörmətlə yanaşma- lıdır. ...Biz elə etməliyik ki, tarixdə baş verən səhvlər bir da- ha təkrarlanmasın. Heydər Əliyev, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 11 11 Ön söz əvəzi XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinin ən qarışıq və ən şərəfli dövrlərindən birinə təsadüf edir. Ona görə qarışıq dövrünə təsadüf edir ki, bu dövrdə Azərbaycanın başına gətirilən bəlalar, daxili və xarici çəkişmələr, üsyanlar, inqilablar, vətəndaş müharibələri, Rusiyadan gələn bolşevik dalğası, erməni daşnaklarının məkrli və iyrənc hərəkətləri həmin dövrün əsas mənzərəsini təşkil edir... Ona görə şərəfli tarixdir ki, məhz XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqı şərqdə ilk dəfə özünün dünyəvi, demok- ratik cumhuriyyətini yaratmış, iyirmi üç aylıq bir zaman kəsi- yində xalqımız müstəqillik və demokratiya şərbətini dadaraq azadlıq, hürriyyət barədə olan təsəvvürlərini əyani şəkildə yaşaya bilmişdi. Çox təəssüf ki, həmin dövr daha çox qarışıqlığı ilə yadda qalıb. Məqsədimiz həmin dövrlərdə bütövlükdə ölkənin siyasi mənzərəsini vermək olmadığı üçün məqsəddən yayınmaq istəmirik. Hədəfimiz konkret olaraq Zəngəzur və onun ətrafında baş verən siyasi, hərbi və iqtisadi mənzərəyə aydınlıq gətirmək, illər uzunu arxivlərdə saxlanılan, nə üçünsə üzə çıxarılması “unudulan” hadisələr haqqında söz açmaqdır. **** Azərbaycanın yenidən müstəqilliyini əldə etməsi bir çox qaranlıq mətləblərə işıq saldı. Arxivlərin açılması ilə uzun illər xalqdan gizli saxlanılan faktlar və tarixi hadisələr üzə çıxdı. Sovet hökumətinin nə vaxtsa dağılacağını yuxusunda belə təsəvvür edə bilməyən yalançı xalq qəhrəmanlarının, həqiqətdə isə xalqına və millətinə öz şəxsi məqsədləri naminə xəyanət edənlərin maskası yırtıldı. Ölməz azadlıq aşiqi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 12 Məmmədəmin Rəsulzadənin bir vaxtlar dediyi sözlər:- “Bir kərə ucalan bayraq bir daha enməz”, - fikirləri həqiqətə çevrildi, tarix təkrar olundu, tarixin təkrar olunması ilə də XX əsrin əvvəllərində baş verən hadisələrin gercək mənzərəsi görünməyə başladı, o dövrdə baş verən xəyanətlərin üstünə çəkilmiş qaranlıq pərdələrin götürülməsinə münbit şərait yarandı. Həmin dövrün hadisələrini diqqətlə, soyuqqanlıqla analiz etdikdə məntiqi bir sual yaranır; Nədən məhz Zəngəzur? Nəyə görə düşmən ilk olaraq Zəngəzurun Azərbaycandan ayrılmasını seçdi və bu fakta önəm verdi? Bu suala cavab tapmaq o qədər çətin olmasa da, sarsıdıcıdır. Təbii ki, hədə- fində yüz illik bir plan olan düşmənin məkrli niyyəti Zəngəzuru Azərbaycanın tərkibindən çıxarmağa nail olmaqla bərabər, eyni zamanda bütövlükdə türk dünyasını coğrafi cəhətdən bir-birindən ayrı salmaq niyyətini güdürdü. Bununla da düşmən gələcək planlarına yol açmış olurdu. Bu addımın atılması, Zəngəzurun ermənilərə verilməsi ilə Türkiyə, Azər- baycan və Azərbaycanın ayrılmaz parçası olan Naxçıvan coğrafi cəhətdən bir-birindən ayrı düşdü... Əldə etdiyimiz arxiv materiallarından, görüşdüyümüz və söhbətlər apardığımız insanların xatirələrindən məlum olur ki, uzun illər Azərbaycan tarixinin ayrılmaz bir parçası hesab edilən, xəyanət və nüfuz savaşında erməni daşnaklarına gü- zəşt olunan, uğrunda hələ də qanlar tökülən doğma Zəngəzur qəzasının tarixində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən şəxsiyyətlər az olmayıb. Tarix məhz o şəxsiyyətlərin hesabına yazılıb, tarixi məhz o şəxsiyyətlər yazıblar. Həmin insanların mübariz həyat yollarını, düşmənlə barış- mazlıq, dosta sədaqət andı içən, ölümün gözünə dik baxa bilən, vətən, torpaq sevgisini həyatından üstün tutan qəhrə- www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 13 13 manların həyat tarixlərini öyrənmək, onlar barədə gələcək nəsilləri məlumatlandırmaq şərəf və insanlıq borcudur. Həmin dövr haqqında müxtəlif müəlliflərin, tarixçilərin, o dövrdə yaşayan insanların elmi əsərləri, bədii yazıları, xatirələri olsa belə, çox şeylər bəzən təhrif olunmuş, son dərəcə vacib olan tarixi faktların üstündən sükutla keçilmiş, bəzən isə hətta həmin tarixə qarşı ədalətsizlik, xəyanət edilmişdir. Bu kitab janr etibarilə sənədli-tarixi-publisistik nəşr ol- maqla yanaşı, həm də hüquqi terminologiya ilə işlənmiş bir tədqiqat işidir. Kitabın müxtəılif fəsillərində haqqında ümumilikdə danışdığımız bir çox mətləblərə ayrı-ayrılıqda toxunacaq, fikirlərimiz barədə ədalətli qərar verməyi sizin ixtiyarınıza buraxmağa çalışacağıq. Amma elə bəri başdan nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, bu yazı Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Zəngəzur mahalının igid oğlu, əfsanəvi sərkərdə, unudulmaz tarixi şəxsiyyət, savadlı və uzaqgörən lider, əhali arasında böyük nüfuz sahibi olan Aslan bəy Sultanova həsr edilir. Aslan bəy Sultanovun yaşadığı ömür, keçdiyi şərəfli həyat yolu isə hər bir azərbaycanlıya örnək və nümunədir. Haşiyə: Aslan bəy zadəgan nəslindəndir. Professor Ədalət Tahirzadənin araşdırmalarının birində deyilir: Görkəmli tədqiqatçı Ənvər Çingizoğlu özəlliklə Qarabağın əksər soyla- rının tarixini arxiv bəlgələrinə əsasən incəliklə öyrənərək ortaya qırxdan artıq sanballı kitab qoymuşdur. O, Sultanov- ların da kökünü öyrənərək dəqiqləşdirmişdir. Ənvər bəyin “Püsyan eli” (tarixi genealoji tədqiqat) adlı dəyərli yazısında Sultanovlar nəsli haqqında geniş bilgi verilir. Ənvər bəy yazır ki, Sultanovlar soyunun ulu babası XVII yüzilin sonlarında yaşamış, şahdan sultan rütbəsi almış Hacı Məhəmməd bəy Püsyandır. Hacı Məhəmməd sultanın törəmələri bəylərbəylik www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 14 və xanlıq dönəmində Püsyan, rus üsuli-idarəsi dövründə Sultanov soyadı daşıyıblar. Aslan bəy Sultanov Hacı Məhəmməd sultanın oğlu, İbrahim sultanın oğlu, Pənah sultanın oğlu, Xanəmir sultanın oğlu, İbrahim sultanın oğlu, Həsən sultanın oğlu, Nəsir sultanın oğlu, Məhəmmədəli bəy sultanın oğlu, Abdulla sultanın oğlu Kərbəlayı Hüseyn bəy Sultanovun oğludur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 15 15 Birinci fəsil Zəngəzur Aslanı - Aslan Bəy Sultanov Aslan bəy Kərbəlayi Hüseyn oğlu Sultanov 1888-cu ildə Zəngəzur qəzasının Qubadlı rayonunun Hacılı kəndində anadan olmuş, ilk təhsilini doğma kəndində–əmisi oğlu Həsən bəyin müdir olduğu ikisinifli dördillik təhsil müddəti olan rus məktəbində almışdır. Daha sonrakı təhsilini isə Azərbaycanın bir sıra ziyalılarının yetişməsində xüsusi rolu olan Qori seminariyasında davam etdirmiş, daha sonra isə ali hərbi məktəbi bitirmişdir. 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Demokratik Respub- likası Hökuməti bolşevik xəyanəti nəticəsində hakimiyyəti heç bir müqavimət göstərmədən bolşeviklərin ixtiyarına buraxdıqdan sonra Zəngəzur qəzası demək olar ki, tamamilə hərbi qüvvələrin nəzarəti altına keçmişdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası hakimiyyəti dövründə Zəngəzur qəzasında qəza mahal pristavı vəzifəsində işləyən və eyni zamanda yerli hərbi qüvvələrə rəhbərlik edən Aslan bəy Sultanov müsavat hakimiyyəti devrildikdən sonra başqa xəyanətlər və məğlubiyyətlər baş verməsin deyə, qəzadakı bütün hərbi qüvvələri birləşdirməyi qərara alır. Bu addımı atmaqla Aslan bəy Sultanov tarixi məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Aslan bəy Sultanov tarixi məsuliyyəti öz üzərinə götürməklə həmin dövrlərdə daşnak generalı Andronikə, onun yaratdığı daşnak hökumətinə, həmin hökumətin başçısı general Nijdeyə, müdafiə naziri general Droya və qeyrilərinə qarşı yaratdığı böyük bir hərbi qüvvə ilə vuruşur, mübarizə aparır. Burada bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Demokratik Respublikası hakimiyyəti dövründə qəzada böyük hörmət və nüfuz sahibi olan Aslan bəy Sultanovun tövsiyyəsi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 16 ilə, onun əmisi oğlu Cəlil bəy Sultanov Zəngəzur qəzasından Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamen- tinə üzv seçilmiş, siyasi fəaliyyətini şərəflə və vicdanla yerinə yetirmişdir. Onun parlamentdə qaldırdığı taleyüklü məsələ Cəlil bəyin kim olduğunu bir daha təsdiq edir. Азярбайжан Республикасынын баш Милли Дювлят Архиви, фонд 894, сийащы 1, иш 119 Копия с телеграммы из Карягино в Баку Председателю Парламента за №240/107 От 21 января 1920 года. Зангезурском уезде чертвертый день идеть наступ- ление армянских банды совместно регулярными войс- ками при артиллерийском и пулемѐтном огне точке фронт на протяжением 50 весрть от Кубатлов до Ходжагана точка жертвы колосальныя население бежит панике и напрасно просить о помощи точка Убедитель нейше прошу срочных мерь высылки большого количества войске патронов точка от имени несчастнаго неселения уезда умоляю перейти от бумажных протестов активным действиям и спасти лучший уголок Азербайджана от окончательной гибели точка за Зангезуромь очередь Карабаху точка потерю всего этого ответствуете передь тюркскимь народом и Азербайджаном вы. Член парламента Джалиль Султанов. С подлинным верно. Делопроизводитель. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 17 17 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 18 Diqqəti çəkən arxiv sənədlərindən biri də Cəlil Sultano- vun 1920-ci ilin 21 yanvarından mərkəzə, parlamentin sədrinə ünvanladığı həyəcan təbili çalan məlumatıdır. Məlumatda bildirilir: Zəngəzur qəzası dördüncü gündür hücuma məruz qalır. Erməni banditləri və erməni qoşunları tərəfindən. Toplardan və pulemyotlardan müntəzəm olaraq atəşə tutulur Zəngəzur qəzası. Cəbhə uzanır 50 verst Qubadlıdan Xocahan kəndinə qədər. Külli miqdarda qurbanlar var. əhali şaiyələrə uyur, nahaq yerə kömək üçün xahiş edir. Çox xahiş edirəm təcili tədbirlər görəsiniz. Zəngəzur qəzasının bədbəxt əhalisi adından yalvarıram. Kağız üzərindəki etirazlardan nəhayət ki, keçin aktiv fəaliyyətə və s. Xilas edin Azərbaycanın ən gözəl guşəsini tamamilə məhv olma təhlükəsindən. Zəngəzura, sonra növbə Qarabağa gəlir. Bütün bu itkilərə görə siz məsuliyyət daşıyırsınız bütün türk xalqları və Azərbaycan xalqları qarşısında. Parlamentin üzvü Cəlil Sultanov. Bu arxiv sənədini təhlil etdikdə aşıq-aydın Cəlil Sultanovun parlamenti ittiham etdiyini görürük. Belə ki, o, öz deputat mandatını deyil, birbaşa onu seçən insanların mənafeyini ön plana şəkir. Mərkəzdən təcili kömək göndərilməsini xahiş edir. Cəlil bəy axırda ürək yanğısı ilə bildirir ki, bədbəxt Zəngəzur əhalisinin adından sizdən xahiş edirəm Azərbaycanın ən gözəl guşələrindən biri olan Zəngəzuru tamamilə məhv olma təhlükəsindən xilas edəsiniz. Həyəcanla bildirir ki, kağız üzərində yazılan qəti etirazlardan artıq əməli fəaliyyətə keçmək lazımdır. Əvvəl Zəngəzur, sonra isə Qarabağın itirilməsinə görə bütün türk və Azərbaycan xalqının qarşısında siz tarixi məsuliyyət daşıyırsınız. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 19 19 Yerli sərkərdə Aslan bəyin tövsiyyəsi ilə seçilən Cəlil bəy (Aslan bəyin əmisi oğlu) millətinin mənafeyini hər şeydən üstün tutaraq parlamentin sədrini ittiham edir. Onu öz deputat mandatını itirmək maraqlandırmır. Burada sərkərdənin və ona sadiq əqidə qardaşlarının milli mənafeyə nə qədar sadiq olduqları açıq-aydın görünür. Cəlil Sultanov sonda bildirir ki, əvvəl Zəngəzur, sonra növbə Qarabağa gəlir. Bütün bu itkilərə görə türk və Azərbaycan xalqı qarşısında parlament məsuliyyət daşıyır. Bu ittihamedici çağırışı ilə Cəlil bəy parlamentarları ayıltmağa, onların məsuliyyət hissini artırmağa çalışır. Bu günün prizmasından baxdıqda Aslan bəyin, Cəlil bəyin, Xudabaxış bəyin və onların əqidə qardaşlarının nə qədər haqlı olduqlarını zaman təsdiq edir. Doğrudan da əvvəl Zəngəzur verildi. Sonra Zəngəzurdan başlanan qaçaqçılıq hərəkatı hökumətə qarşı silahlı müqavimət. Bu yolda tökülən saysiz-hesabsız şəhid qanları Qarabağın o vaxt verilməsi planının qarşısını aldı. Arxiv sənədlərindən məlum olduğu kimi Nəriman Nərimanov Zəngəzurla birlikdə Qarabağın da ermənilərə verilməsinə razılıq vermişdir. Çox təəssüflər olsun ki, Cəlil bəyin əvvəl Zəngəzur, sonra isə Qarabağın gedəcəyi proqnozu təsdiqini tapdı. 1925-ci ilin əksinqilabçılar sayılan bir arxiv sənədi var. Orada Aslan bəyin, Cəlil bəyin, Xudabaxış bəyin və qeyrilərinin adları var. Cəlil bəy Sultanov parlamentdəki çıxışlarında birmənalı olaraq, kəskin şəkildə hökumətdən tələb edirdi: -“Nijdenin rəhbərlik etdiyi daşnak hökuməti ilə sərhəddə yerləşən və hər gün daşnak təcavüzü ilə üz-üzə dayanan Zəngəzur qəzasının əhalisinə tezliklə dövlət tərəfindən kömək göstərilməzsə, biz parlamentarilər tarix və zaman qarşısında cavab verməli olacağıq”. Cəlil bəy Sultanov əlavə olaraq onu da qeyd etmiş- www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|