«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

---

М
А
К
Т
А
В
K
U
T
U
B
X
O
N
A
S
I
«мл т*'1шн 
» « * иа
Alisher Navoiy
XAMSA

---

Alisher Navoiy
XAMSA
YANG!ASR AVLODI
TOSHKENT
2016

---

UO‘K: 821.512.133
КВК: 84(50‘)1
N-14
Navoiy, Alisher
Xamsa / Alisher Navoiy. Qisqartirib nashrga tayyorlovchi 
A.Hojiahmedov; mas"ul muharrir V.Rahmonov. - Т.: Yangi asr 
avlodi, 2016. - 496 b.
ISBN 978-9943-27-356-6
Mazkur kitobda Alisher Navoiy «Xamsa»sidagi barcha dos- 
tonlarning mazmuni bayon qilingan. Ularda shoir tomonidan 
tasvirlangan turli voqea-hodisalar aks ettirilgan, faqat kirish 
qismlari, me’yoridan cho'zilib ketgan manzaralar, monologlar 
biroz qisqartirilgan. Navoiy dostonlarining ushbu nasriy talqini 
alloma shoirimizning turkiy she’riyat gultoji hisoblanmish «Xamsa» 
dostonlarini anglab olishingizga yordam beradi, deb otylaymiz.
UO‘K: 821.512.133 
KBK: 84(50‘)1
Qisqartirib nashrga tayyorlovchi:
Anvar HOJIAHMEDOV
Mas’ul muharrir:
Vahob RAHMONOV
ISBN 978-9943-27-356-6
© Alisher Navoiy. «Xamsa». «Yangi asr avlodi», 2016-yil.

---

BUYUK BADIIY OBIDA
O'rta asrlar Sharq adabiyoti, xususan, forsiy 
va turkiy she’riyat rivojida xamsachilik an’anasi 
alohida ahamiyatga ega boldi. Bu an’ananing 
boshlanishiga buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy 
Ganjaviyning XII asrning ikkinchi yarmi va XIII 
asr boshida yaratgan «Maxzan ul-asror» (1174 -
1177), «Xisrav va Shirin» (1181), «Layli va Majnun» 
(1188), «Haft paykar» («Yetti go‘zal», 1197) hamda 
«Iskandamoma» (1199 - 1201) dostonlari asos 
bolib, ular keyinchalik ijodkor vafotidan so‘ng 
«Xamsa» (arabcha «beshlik» degani) yoki «Panj 
ganj» (forsiy tilda «Besh xazina» ma’nosida) nom- 
lari bilan yaxlit kitob holida juda keng tarqalgan, 
turli tillarga taijima qilinib, shuhrat topgan edi. 
Mazkur kitobdan o‘rin olgan alohida dostonlar bir 
necha shoirni shu mavzudagi yirik poetik asarlar 
yozishga ilhomlantirgandi.
1253-1325-yillarda yashab ijod qilgan Xisrav 
Dehlaviy o‘zining fors-tojik tilidagi «Matla ul-an- 
vor» («Nurlarning boshlanishi»), «Shirin va Xis­
rav», «Majnun va Layli», «Hasht bihisht» («Sakkiz 
jannat») va «Oyinayi Iskandariy» («Iskandar oy- 
nasi») nomli beshta dostonini yaratib, Nizomiy 
«Xamsa»siga tola javob yaratdi va bu an’ananing 
boshlovchisi bo lib maydonga chiqdi.
XV asrda yashagan aksariyat shoirlar «Xam- 
sa»ga o'xshatma bitishga harakat qilgan bolsalar 
ham, ko'plari bir yoki bir necha asar yaratishga

---

erishdilar. Chunonchi, Mavlono Ashraf, Mavlono 
Abdullo, Kotibiy Nizomiyning bir qator dostonlar- 
iga javob bitgan bolsalar, Mavlono Faseh Rumiy 
uning «Maxzan ul-asror»iga, Xoja Hasan Xizrshoh 
«Layli va Majnun» dostoniga o'xshatma dostonlar 
yozishgan. Lekin ikki buyuk ijodkor: Abdurah- 
mon Jomiy va Alisher Navoiygina toliq «Xamsa» 
yaratishga erishdilar.
Jomiy asari beshta emas, yetti dostonni o‘z 
ichiga olib, «Dengizlar siri», «Lujjat ul-asror» (875 -
876 h.), «Tuhfat ul-ahror», «Sabhat ul-abror» (887 
h.), «Yusuf va Zulayho» (888 h.), «Layli va Majnun» 
(889 h.), «Xiradnomayi Iskandariy» («Iskandar hik- 
matnomasi») (890 h.) dostonlaridan iborat bolib, 
«Haft avrang» («Yetti taxt») deb ham ataladi.
Yuqorida nomi keltirilgan asarlarning barcha- 
si o'sha davr an’anasiga muvofiq fors-tojik tilida 
bitilgan edi. Natijada ulami shu tilni biladigan 
kitobxonlargina o'qib, boshqa xalqlar vakillari 
ulardan bebahra qolar, ba’zan tarjima orqaligina 
bu go‘zal obidalardan bahramand bo la olardilar.
Alisher Navoiy 1483-yilda bu murakkab ishga 
kirishib, ikki yarim yil ichida «Hayrat ul-abror», 
«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ayi 
sayyor», «Saddi Iskandariy» dostonlaridan tashkil 
topgan «Xamsa» kitobini eski o‘zbek tilida уaratib, 
jahon adabiyotini bezavol va betakror buyuk asar 
bilan boyitdi.
Nizomiy «Xamsa»siga javoblar yozish, hech 
bolmaganda, undagi ayrim asarlarga obcshatma 
tatabbular bitish an’anasi keyingi davrlarda ham 
davom etdi. Taniqli adabiyotshunos Y.E.Bertelsning 
bergan ma’lumotlariga qaraganda, «Layli va

---

Majnun» Xusrav Dehlaviydan boshlab jami 24 
shoir yaratgan fors, o‘zbek va ozarbayjon tfflarida- 
gi dostonlar uehun asosiy manba bolib xizmat 
qilgan.
Mazkur asarlarda Nizomiy dostoni aynan tak- 
rorlanmay, har qaysi davrga xos ijtimoiy-siyosiy 
va ma’naviy-axloqiy masalalar o‘z aksini topgan, 
asar voqealari, timsollarga ba’zi o'zgarishlar 
kiritilgan, tasviriy-uslubiy tamoyillar ham bir 
qator yangiliklar bilan boyitilgan, badiiylik g'oyat 
rivojlantirilgan, har qaysi milliy til boyliklari va 
go ‘zalliklaridan yanada unumliroq foydalanilgan.
Alisher Navoiy qalamiga mansub besh dos- 
ton, shoiming talcidiga qaraganda, jami 30 oy
- ikki yarim yil ichida yaratilgan bolsa-da, bu 
asarlarning har birini ko‘p yillik ijodiy mehnat- 
ning natijasi deb qarash kerak. Zero, yoshlikdan 
shu ulug‘ maqsadni o‘z oldiga qo^gan shoir «Xam­
sa» yaratish ishiga awaldan kirishgan, shu ma- 
qsadda yuzlab tarixiy, ilmiy va adabiy kitoblami 
o'rganib chiqqan va ulami tadqiq etgan, bir-biri 
bilan qiyoslab, o‘z xulosalarini ko‘plab ustozlari 
va fikrdoshlari sinovidan ham o‘tkazgan edi. 
Shuning uchun uning besh dostoni butun xalq 
manfaatlarini aks ettirgan, omma uchun asrlar 
davomida sevikli bolib qoladigan olmas qahra- 
monlar qiyofalari bilan limmo-limdir.
Navoiy o‘z «Xamsa»sini yaratar ekan, Nizomiy va 
Dehlaviylar yaratgan ajoim ijobiy qahramonlar qi- 
yofasini keskin o‘zgartirish, aniqrogl, qarama-qar- 
shi xosiyatlar sohibi sifatida gavdalantirish usuli- 
ni ham qollaydiki, buni jahon adabiyoti uchun 
ham yangilik deb qabul qilish mumkin. Chunki

---

tarixiy shaxslami shu xilda talqin qilish G'arb 
adabiyotida, masalan, Shekspir ijodida ham uch- 
ramaydi. Biz bu o'rinda, awalo, «Farhod va Shirin» 
dostonidagi Xusrav qiyofasini nazarda tutyapmiz. 
Navoiy o‘z ustozlari «Xamsa»larida ijobiy fazilatlar 
egasi tarzida gavdalantirilgan shoh Xusravni zo- 
lim, bosqinchi, makkor, nomard hukmdor sifatida 
tasvirlab, tarix haqiqatiga zid keladigan qiyofada 
aks ettirib, o'quvchilar ommasida unga nisbatan 
kuchli nafrat hisini uyg'otadi.
Salaflar tasviridagi toshkesar Farhodni chi- 
nakam ma’nodagi xalq qahramoniga, sadoqatli 
oshiq, insonparvar, mard va qahramon yigit sifa­
tida tasvirlanishi ham adabiyotimiz uchun yangi 
badiiy usul ifodasi edi. Asarda tasvirlangan bar­
cha voqealarning yangicha mazmun kasb etishi 
ham doston g'oyaviy-badiiy qimmatini g‘oyatda 
oshirib yuborgan.
Navoiy «Xamsa»si qahramonlari asrlar davo- 
mida necha-necha avlodlar uchun ma’naviyat va 
odobda, odamiylik va jasoratda, xalqparvarlik va 
saxovatda o‘mak bo lib xizmat qiladigan yorqin 
badiiy siymolar boldi. Farhod va Qays, Suhayl va 
Sa’d, Axiy va Farrux, Muqbil va Jo'na kabi betak- 
ror qiyofalar, Shirin va Layli, Mehr va Mehinbonu, 
Dilorom va boshqa ma’naviy barkamol ayollar 
timsollari Navoiy asridan boshlab hanuzgacha 
yoshlarimizni oliyjanob fazilatlar ruhida tarbi- 
yalab kelmoqda. Daho ijodkorimizning Navoiy va 
asar qahramonlari nomidan a^ilgan: